Οι Άκαρπες Προσπάθειες εποικισμού της Κύπρου μετά την πρώτη οθωμανική κατάκτηση (1570-1581)

Του Παρασκευά Σαμάρα, ΜΑ, ιστορικού, τ. επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης

Το ενδιαφέρον των Οθωμανών για την Κύπρο, χρονολογείται πολύ προ της Εισβολής του 1570. Έχουν καταγραφεί σποραδικά, πειρατικές επιθέσεις από Σαρακηνούς, Άραβες, Τούρκους και μεθοδευμένα, είτε με αιτία τον φόρο υποτέλειας, είτε την μήνιν του Σουλτάνου κατά των Βασιλέων της Κύπρου.

Αναφορές για την επιθετικότητα των Τούρκων κατά του Βασιλείου της Κύπρου κάνουν για παράδειγμα, οι περιηγητες:

• Nicolο Dι Martoni 1394[1],
• Emmanuel Piloti 1433 /44[2],
• J. Daruzes Notes 1450[3]
• Hans von Eptigen 1460[4],
• Konrad Grunemberg 1486[5],
• Γ. Βουστρωνιος 1499[6],
• Jacques le Saige 1518 ,[7]
• John Locke 1538[8],
• Uldrih Prefat 1546[9],
• John Locke 1553[10]

Σε όλες τις αναφορές παρατίθενται επιθετικές πράξεις και γεγονότα. Οι πειρατές επιδίδονταν σε κλοπές, λεηλασίες, καταστροφές χωριών και απαγωγές κατοίκων σε μεγάλους αριθμούς για πώληση στα σκλαβοπάζαρα της Μέσης Ανατολής.

Από ένα σημείο όμως και μετά συναντώνται στα κείμενα και αναφορές για σοβαρή πιθανότητα, κατάληψης του νησιού.

Ήδη, για την πρόθεση των Τούρκων να καταλάβουν την Κύπρο, έφθαναν ειδήσεις στην Βενετία από το 1566[11]. Οι Τούρκοι με μυστικότητα ναυπήγησαν μεγάλο στόλο από το 1569 και συγκέντρωναν στρατό και ιππικό από την Ασία και την Ευρωπαϊκή Τουρκία[12].

Τα σχετικά με την εισβολή του 1570 περιγράφονται με λεπτομέρειες από αρκετούς σύγχρονους της εποχής[13] όπως ο Pietro Valderio[14].

Η αδυναμία της Δύσης να αναχαιτίσει την εξελισσόμενη εισβολή αποθράσυνε τον Σουλτάνο που αφού κατασκόπευσε, προετοιμάστηκε κι επιτέθηκε, λεηλατώντας, καταστρέφοντας, δολοφονώντας αμάχους και αιχμαλωτίζοντας πληθώρα χριστιανών στα παράλια της Κύπρου[15].

Η Αρχική Δύναμη του Σουλτάνου ήταν 350 πλοία και 100.000 στρατιώτες.

Η Μαχη στο Τροοδος

Την 1^η Ιουλίου κατέλαβαν την Λεμεσό. Μετά τη Λάρνακα και στη συνέχεια πολιόρκησαν τη Λευκωσία από τις 25 Ιουλίου μέχρι τις 9 Σεπτεμβρίου 1570. Καταγράφεται μάλιστα ότι κατά και μετά την κατάληψη της Λευκωσίας κατέσφαξε 20.000 άνδρες και γυναικόπαιδα[16].

Ύστερα από αυτό, παραδόθηκαν και οι άλλες πόλεις, πλην της Αμμοχώστου που άντεξε μια πολιορκία 10 μηνών (10 Σεπτεμβρίου 1570 – 5 Αυγούστου 1571). Σ’ αυτό τον πόλεμο καταγράφεται πως μεγάλος αριθμός στρατιωτών του (Λαλά Μουσταφά) χανόταν κατά την συνεχιζόμενη πολιορκία και από τις αρρώστιες, εξ αιτίας της ανυπόφορης ζέστης που καταπονούσε και τα πιο ισχυρά σώματα[17]. Συνολικά κατά τις επιθέσεις πέθαναν 80.000 Τούρκοι στρατιώτες.

Η Εισβολή του 1570-1571 υπήρξε τρομερά καταστροφική για την Κύπρο. Αυτόπτες μάρτυρες[18] περιγράφουν με τα πιο μελανά χρώματα τα γεγονότα όπως τις σφαγές, τους διωγμούς, τις κακοποιήσεις , καταστροφές, εξανδραποδισμούς, την φυγή των κατοίκων από το νησί κ.α.π.

Όπως ήταν λοιπόν φυσικό, ο ντόπιος πληθυσμός μειώθηκε κατακόρυφα.

Ο Κορονέλι[19] αναφέρει ότι πριν την Άλωση υπήρχε «λαός» 197.000!

Σύμφωνα με τον Κυπριανό[20], μετά την άλωση κατεγράφησαν φορολογούμενοι άνδρες, από 14-50 ετών ανέρχονταν σε 85.000.

Οι καταγραφές, όμως στα Οθωμανικά Αρχεία είναι πολύ διαφορετικές.

Σύμφωνα με τον R. Jennings[21] την περίοδο 1571-1572 καταγράφονται μόνον 23.000 χριστιανοί ενήλικες (zimmis) υπόχρεοι να πληρώσουν κεφαλικό φόρο. οι οποίοi μαζί με τις οικογένειές τους δεν υπερέβαιναν τις 70.000 – 80.000 πληθυσμό. Παρατηρεί ακόμα ότι μόνον 25 μουσουλμάνοι άνδρες ήταν καταγραμμένοι σε όλο το νησί, που τους θεωρεί εξισλαμισμένους εκ των οποίων μάλιστα οι πλείστοι, ήταν σημειωμένοι ως reaya!

Συνεπώς οι αριθμοί που αναφέρει ο Κυπριανός αφορούν, μάλλον το σύνολο του πληθυσμού αμέσως μετά την κατάληψη.

Θα πρέπει εδώ να αναφερθεί ότι την περίοδο αμέσως μετά την κατάληψη, σύμφωνα με τον Pietro Valderio[22]προσάραξε στην Κύπρο πλοίο απο την Συρία που κουβαλούσε θανατηφόρο επιδημία. Ο Τούρκοι παρά τις περί του αντιθέτου συστάσεις του Valderio έδωσαν άδεια στους επιβάτες να αποβιβαστούν στην πόλη όπου: «…μετέδωσαν τόση ασθένεια, που πέθαναν 25.000 άνθρωποι και που πλήρωναν κεφαλικό φόρο (χαράτσι) στο βασίλειο. Με τις γυναίκες και τα παιδιά ξεπέρασαν τις 70.000 ψυχές οι νεκροί που χάθηκαν απο αυτή την νόσο, μετά τον πόλεμο».

Ο πληθυσμός, συνεπώς, είχε μειωθεί αρκετά και ο αριθμός των χωριών από 800[23] είχε περιοριστεί και αυτός στα 580 και εκείνα κατερημωμένα.[24]

ΤΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΛΑΛΑ ΜΟΥΣΤΑΦΑ ΠΟΥ ΑΦΕΘΗΚΑΝ ΣΤΟ ΝΗΣΙ

Ένεκα αυτής της ερήμωσης αλλά και για φύλαξη του νησιού, σύμφωνα με τον Αρχιμανδρίτη Κυπριανό, αφέθηκαν στο νησί κατά τις μαρτυρίες[25] 1.000 γενίτσαροι και 2.666 (σπαήδες) ιππείς.

Παραπλήσιο αριθμό αναφέρει και ο G. Orhonlu με 1000 “γιαννίτσαρους” και 2.779 οπλίτες για φρούρηση του νησιού βασισμένος στα οθωμανικά αρχεία.^[26]

Ο Alessandro Podocatoro[27], επίσης, αναφέρει 3.000 ιππείς και 1500 γενίτσαρους.

Πέρα από αυτούς ,ένας αριθμός 20.000[28]στρατιώτες που αναφέρει ο Κυπριανός ότι αφέθηκαν ,για να γίνουν κάτοικοι για πλήρωση του δημογραφικού κενού και της αγροτικής ερήμωσης , έχει αμφισβητηθεί από ιστορικές μαρτυρίες συγχρόνων της εποχής ιστορικών ή χρονογράφων, που εντοπίζουν ότι αυτό το σημείο το μετέφρασε λάθος απο την πηγή. Δυστυχώς, αυτό το λάθος το υιοθετεί άκριτα[29] από τον Κυπριανό, και ο Άγγλος Ιστορικός sir George Hill[30] – για λόγους μάλλον αγγλικής εξωτερικής πολιτικής – ο οποίος πάντοτε διερευνούσε εξονυχιστικά τις πηγές του. Ο Κυπριανός φαίνεται να άντλησε τις πληροφορίες του από την πρώτη έκδοση του βιβλίου του E. Lusignan “Chorografia” (1573),[31] όπου είχε αναφερθεί λανθασμένα ο αριθμός των 20.000.

Η Αμμοχωστος / Famagusta, σε χάρτη του 1573.

Σύμφωνα όμως με την ανάλυση του Κ. Κύρρη[32] και Θ. Παπαδόπουλου[33] η αναφορά του Κυπριανού δεν ισχύει, διότι τόσο ο Λουζινιάν στην β’ έκδοσή του βιβλίου του (Description,1580)[34], όσο και ο Καλλέπιος στα πρωτότυπα κείμενά τους, διόρθωσαν το λάθος και αναγράφουν ότι: «εσκέφτοντο να αφήσουν» και «είχε ακούσει ότι εσκόπευαν να αφήσουν 20.000». Πιο συγκεκριμένα, ο Άγγελος Καλλέπιος^[35] που υπήρξε αιχμάλωτος στην Κύπρο και Κωνσταντινούπολη, (όπως γράφει στο βιβλίο του, «εσκόπευαν να αφήσουν 20.000». Το απόσπασμα αυτό το μετάφρασε λανθασμένα ο Κυπριανός^[36] από το ιταλικό κείμενο.

Στη «Description» του Lusignian^[37] (1580) αναγράφεται ότι: «οι Τούρκοι εσκέπτοντο ακόμα, να αφήσουν στην Κύπρο δύο χιλιάδες ιππείς (όχι 20.000) και 2.000 στρατιώτες να μείνουν ως κάτοικοι διότι το νησί ήταν αραιοκατοικημένο». (που ήταν ευάλωτοι σε κακή κατάσταση)

Φαίνεται ότι ήταν απλά μια σκέψη που έμεινε απραγματοποίητη, αφού τον Φεβρουάριο του 1572, όταν φάνηκαν βενετσιάνικα καράβια (μετά την ήττα του Τουρκικού στόλου 7 Οκτωβρίου του 1571, στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου[38]), εσπάρη ο φόβος στην Κωνσταντινούπολη «ότι εις την Κύπρο δεν ήτο άλλη φύλαξις παρά δύο χιλιάδες Γιανίτσαροι με οκτακοσίους ιππείς». Σ’ αυτό συνηγορεί και ο Αμερικανός Ιστορικός Ronald Jennings[39] που διερεύνησε τα οθωμανικά Αρχεία.

Πέρα όμως από τις σκέψεις της τουρκικής Διοίκησης να αφήσει 2.000 (όχι 20.000) στρατιώτες ως κατοίκους στο νησί, μέσα στους οθωμανικούς σχεδιασμούς περιλαμβανόταν και μια άλλη πηγή για ενίσχυση του νησιού. Αυτή των εποίκων με την μέθοδο του surgun.

Η βιβλιογραφία αναφέρεται και σε ένα υποχρεωτικό εποικιστικό πρόγραμμα από κατοίκους της Μ. Ασίας για πλήρωση του δημογραφικού κενού και της γεωργικής παραγωγής[40].

Το ερώτημα που τίθεται, είναι αν οι προσπάθειες ολοκληρώθηκαν προς αυτή την κατεύθυνση.

Οι πληροφορίες πάντως ,για την παρουσία Τούρκων στο νησί μετά την κατάκτηση της Κύπρου που προέρχονται από περιηγητικά κείμενα και αφορούν τους αριθμούς των στρατιωτών αλλά και του τουρκικού πληθυσμού κατά την πρώτη δεκαετία της κατάκτησης, ισχυροποιεί την άποψη ότι τόσον οι αριθμοί των στρατιωτών, όσο και άλλων εποίκων ήταν μικροί:^[41]

• Το 1579 ο αριθμός των Γιαννίτσαρων ήταν τελικά 1000,
• Το 1590 ο Mario Memo αναφέρει ότι υπήρχαν μόνο 4.800 Τούρκοι ικανοί για οπλοφορία.
• Το 1596 ο Dandini αναφέρει ότι όλοι οι Τούρκοι της Κύπρου είναι 12,000- 13.000 αλλά οι πλείστοι, λέει, είναι αρνησίθρησκοι έτοιμοι να αποστατήσουν.
• Το 1598 στην έκθεση Ακκιδά εντοπίζεται ότι, οι ικανοί για οπλοφορία ήταν 6.000 – 7.000[42].
• Ο Jennings R.[43],μάλιστα,γράφει ότι μέχρι το 1606 η βασική μουσουλμανική μειονότητα στην Κύπρο, προέρχεται από εξορία και εξισλαμισμό, άγνωστο σε ποιές αναλογίες.

Συνεπώς στην πραγματικότητα, ούτε μεγάλη στρατιωτική δύναμη αφέθηκε αρχικά στο νησί ούτε μεγάλος αριθμός μουσουλμάνων εποίκων. Γιατί συμβαίνει αυτό;

Θα διερευνηθεί στη συνέχεια, σε άλλο κεφάλαιο, ότι υπάρχει και ένας άλλος παράγοντας ένεκα του οποίου δεν υπήρχαν και ούτε μπορούσαν να εγκατασταθούν στο νησί όχι μόνον Τούρκοι αλλά και άλλοι, ξένοι προς το φυσικό περιβάλλον του νησιού, πληθυσμοί.

Α. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΟΥ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΥ. ΦΙΡΜΑΝΙΑ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΥ

Ο εποικισμός υπήρξε πάγια τακτική των Οθωμανών Σουλτάνων προς εδραίωση της κυριαρχίας στις νεοκατακτημένες περιοχές. Βάση του, ήταν το surgun, δηλ. η βίαια μετακίνηση (μαζική) πληθυσμών ή εξορία.

Οι μετακινήσεις αγροτικού και αστικού πληθυσμού ήταν σύνηθες φαινόμενο κατά τον 15ο – 16ο αιώνα. Σύμφωνα με την Ιστορικό Βέρα Μουταφτσίεβα οι μετακινήσεις δεν ήταν τυχαίες αλλά πραγματοποιούνταν με βάση συγκεκριμένο σχέδιο, «το οποίο απέβλεπε στον εκτουρκισμό μεγάλων βασικά χριστιανικών εκτάσεων»[44].

Αλλά και ο Νεοκλής Σαρρής[45] εκφράζει την άποψη ότι η μετακίνηση πληθυσμών εξυπηρετούσε εκτός των άλλων και την πάγια τακτική του εκτουρκισμού των νέων περιοχών που κατακτιόνταν, με την αλλοίωση της πληθυσμιακής αναλογίας ντόπιων και ξένων.

Ο Ι. Κ. Χασιώτης[46] αναφέρεται στην πολιτική των αναγκαστικών μετακινήσεων και εγκαταστάσεων σε νεοκατακτηθείσες εξαντλημένες – λόγω του πολέμου – δημογραφικά περιοχές, ως ενέργεια για να δώσουν ζωή. Έτσι μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη (μετά το 1453), χριστιανικούς πληθυσμούς κατά χιλιάδες από άλλες κατακτημένες περιοχές (Μυτιλήνη, Εύβοια, κλπ). Επίσης για να ενισχύσουν τον, από το 1430, αποδεκατισμένο πληθυσμό της Θεσσαλονίκης, μετέφεραν σε αυτήν 15.000 – 20.000 εβραίους κυρίως απο εκείνους που απελάθηκαν το 1492 – 1503 από την Ισπανία και την Πορτογαλία.

Για την μετοίκηση και μετανάστευση ως εργαλείο αναδιοργάνωσης, κάνει λόγο και ο Halil Inalcik σε εκτενή αναφορά του στο βιβλίο του “The Ottoman empire: Conquest, Organization and Economy”[47].(p.p.122- 129).

Για το θέμα των εκ Μικράς Ασίας μετακινήσεων πληθυσμών στην Κύπρο κατά την περίοδο 1571-1580 υπάρχουν επίσης και οι αναφορές από τους Τούρκους ιστορικούς: Omer Lutfi Barkan^[48], Ibrahim Hakki Konyali^[49], Ahmet Refik^[50], Fikret Alasia^[51], Halil Inalcik^[52], κ.α.

Οι πιο πάνω Τούρκοι ιστορικοί, παραθέτουν, μέσα από τις οθωμανικές αρχειακές πηγές, τα γνωστά έγγραφα και φιρμάνια που απεστάλησαν διατάζοντας εκτοπισμό μουσουλμανικού και χριστιανικού, πληθυσμού προς την Κύπρο από την Μ. Ασία. Οι διαταγές εκδόθηκαν αφενός ένεκα της δημογραφικής κατάρρευσης και του κενού που προέκυψε μετά την κατάκτηση (σφαγές, απώλειες πολέμου, εκπατρισμός κατοίκων, επιδημίες/ θανατικά) και αφετέρου για να αναρρώσει η Κυπριακή οικονομία από το πλήγμα του πολέμου και της έλλειψης εργατικών χεριών. Αυτή η πρακτική ήταν πάγια τακτική, των Οθωμανών μετά από κάθε κατάκτηση. Σύμφωνα με τις πηγές, εκδόθηκαν διάφορα φιρμάνια με τις περιοχές που αφορούσαν και με ονομαστικούς καταλόγους υποψηφίων και με τα επαγγέλματά τους, για μετοικεσία στην Κύπρο. Ο Barkan[53] που τα δημοσιεύει πρώτος (1949-50), παραθέτει την αρχική διαταγή που περιλαμβάνει τους λόγους μετοικεσίας, οδηγίες, πρόνοιες, τις διαδικασίες, το ποσοστό από κάθε επαρχία, ανά οικογένεια, ανά επάγγελμα την εμπλοκή των καντήδων (ιεροδικαστών) κ.α.

Υπήρξαν ακόμα και ακυρωτικές διαταγές για την μετοικεσία από κάποια χωριά ή για αριθμό υποψηφίων καθώς επίσης και τιμωρητικά μέτρα για. όσους δραπέτευαν ή αρνούνταν να μετοικίσουν. Ο Barkan μάλιστα αναφέρει ότι: «… δεν είναι δυνατόν να καθοριστεί με απόλυτον ακρίβειαν ο ολικός αριθμός των υποδειχθέντων προς εκτοπισμό ούτε εάν ούτοι πράγματι μεταφέρθησαν εις Κύπρον…υπάρχουν αρκετά κενά εις τα αρχεία..» κι ακόμα εντοπίζει ότι υπάρχουν μαρτυρίες πως : «οι κάτοικοι ωρισμένων χωριών επήραν τα βουνά δια να αποφύγουν τον εκτοπισμό εις Κύπρον και κατέστη αδύνατον να συλληφθώσιν».

Οι Τούρκοι Ιστορικοί επιλέγουν από τις μελέτες του Barkan όσα θεωρούν χρήσιμα και αγνοούν τους έντονους προβληματισμούς του για το αν υλοποιήθηκαν τα οι διαταγές και αν μεταφέρθηκαν έποικοι στο νησί!

Α2.Έλληνες Ιστορικοί

Για τις εκτοπίσεις και τους εποικισμούς ως μεθόδους ελέγχου και εδραίωσης της κυριαρχίας των Οθωμανών ασχολείται εκτεταμένα ο Κ. Κύρρης[54]σε βιβλίο του που αφορά την Τουρκία και τα Βαλκάνια.

Με το αρχειακό Οθωμανικό υλικό που αφορούσε τους αναγκαστικούς εκτοπισμούς στην Κύπρο, ασχολήθηκαν και Έλληνες Ιστορικοί οι οποίοι ανέδειξαν το γεγονός της μη εφαρμογής των διαταγών μετοικεσίας, καθώς και τη σημασία των ακυρωτικών φιρμανιών.

Ο Αλ. Α. Πάλλης^[55] παραθέτει την αρχική Διαταγή Εκτοπισμού με όλες τις πτυχές, σημεία και όρους , μεταφρασμένη από τον O. L. Barkan (βλ. ανωτέρω), καθώς και άλλα σχετικά έγγραφα που αναφέρονται σε περιοχές που αφορούσε ο εκτοπισμός ή και έγγραφα σχετικά με την αρνητική στάση των υποψηφίων για εκτοπισμό.

Οι Θ. Παπαδόπουλος^[56] και Κ. Κύρρης^[57] μελέτησαν σε βάθος τα έγγραφα και κατέληξαν στα εξής συμπεράσματα:

• (α) Ο σχεδιασμένος εποικισμός δεν πραγματοποιήθηκε παρά μόνο κατά ελάχιστο μέρος[58] διότι υπήρξαν αντιδράσεις των υποψηφίων αφού κρύβονταν, έπαιρναν τα βουνά ή προκαλούσαν ακυρωτικά φιρμάνια[59] απαλλαγής απο την μετοικεσία, χωριών ή ατόμων ή συγκέντρωναν και χρήματα για να πετύχουν πλαγίως την εξαίρεση τους. Έτσι ελάχιστες οικογένειες έφθασαν εθελουσίως. Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να απέφευγαν τον προορισμό της Κύπρου επειδή γνώριζαν για το ‘’θερμό κλίμα’’ και τους θανατηφόρους πυρετούς που παρατηρούνταν στο νησί. Για τον ίδιο λόγο απέφευγαν και προ της Οθωμανικής κατάκτησης του 1571, να διοριστούν στο νησί οι διάφοροι Βενετοί αξιωματούχοι.[60]
• (β) Τελικά η εκτόπιση/εξορία πήρε χαρακτήρα τιμωρίας της επιχείρησης και οι υπεύθυνοι ενέγραφαν άτομα τα οποία κατηγορούνταν για διάφορα παραπτώματα (συκοφαντία, αναίδεια, υβρισίες, ψευδολογίες, ψευδομαρτυρίες κλπ). Κάποια αφορούσαν αποκλειστικά Χριστιανούς (εξύβριση της θρησκείας του άλλου, ή μη πληρωμή φόρων, ή παρουσίαση εγγυητών μουσουλμάνων χωρίς να τους προειδοποιήσει) κι ακόμα οινοποσία, και πόρνευση κατά τη διάρκεια του ραμαζανιού[61].
• (γ) Στον υποχρεωτικό εκτοπισμό περιλαμβάνονται και πολλοί Ρωμιοί Χριστιανοί από περιοχές Καισάρειας[62]

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του μεγάλου αρχιτέκτονα Mimar Sinan^[63], ο οποίος ζητά και πετυχαίνει να εξαιρεθούν από την μετοικεσία των Χριστιανών της επαρχίας Καισάρειας οι Χριστιανοί συγγενείς του, Sarioglu Dügenci από το χωριό Kiçi Burunκuz, Uliseua Mudnisan (Ελισάβετ Νισανογλου) από το χωριό Urgup (Προκοπι Καππαδοκιας) και οι κάτοικοι από την κωμόπολη Agirnas (Αγιοι Ανάργυροι) όπου γεννήθηκε ο ίδιος.

Πέτυχε δε, ακυρωτικό φιρμάνι 8 Αυγουστου 1573 προς τον καδή του Ak-dag και τον Χουσεήν Τσαούς (Hussein Çavus) και παρεδόθη στον μάστορα Mehmet για να το δώσει στον Σινάν. Το έγγραφο έχει έχει ως εξής:

«Ορισμός προς τον ιεροδίκην του Ακ Νταγ και προς τον Hüseyin Çavus

Συμφώνως προς το φερμάνι μου, οι ραγιάδες της Καισαρείας έμελλε να εξορισθούν εις την Κύπρον. Ο μέχρι τούδε αρχηγός των αρχιτεκτόνων μου δι’ αποσταλείσης μοι επιστολής του αιτείται την απαλλαγήν από την εξορίαν εις Κύπρον των κατοίκων του χωρίου Αγίρνας, ένθα ούτος κατώκει ως και των χριστιανών συγγενών του Σαρίογλου Dügenci, κατοίκου του χωρίου Kiçi Bürünküz, Ülise και Kadnisan, κατοίκων του χωρίου Üskkübü. Διατάσσω όπως, άμα τη λήξει του παρόντος μου, οι κάτοικοι του χωρίου ένθα ο αιτών κατώκει πρότερον, ως και οι προμνημονευθέντες συγγενείς του, διαγραφούν από την σχετικήν κατάστασιν, αν τυχόν ήδη κατεχωρήθησαν εις αυτήν, φροντίσατε δε να μη υποστούν ούτοι καταπίεσιν ή βασανισθούν ως εξοριστέοι. Αφού καταχωρήσετε τον ιερόν μου τούτον ορισμόν εις τον απόρρητον κώδικα, παραδώσατε αυτόν εις χείρας των».

Σε 3 φιρμάνια του Ιουνίου 1571[64], γίνεται αναφορά και στην επιλογή και αποστολή ανυπάνδρων νεανίδων (bakire kizi) με προικοδότηση, για τους Τούρκους στρατιώτες και τους Γενίτσαρους (kul taifesi – κυρίως όχι μουσουλμανικής καταγωγής) που έμειναν στο νησί. Σύμφωνα με τον Vergi Bedevi[65] οι νέες γυναίκες κατάγονταν από τις περιοχές Τραπεζούντα, Σινώπη, Σαμψούντα, Κερασούντα, περιοχές δηλαδή του Πόντου με πλειοψηφία ,τότε, Χριστιανικού και κρυπτοχριστιανικού πληθυσμού.

Αλλά κάποιοι καδήδες των περιοχών καταγωγής των νεάνιδων, έσπευδαν να τις παντρεύουν με φτωχούς (fukara) προκειμένου να γλυτώσουν από την μετοικεσία, δηλώνοντας στα κατάστιχα το δικό τους όνομα για κάθε περίπτωση.

Η Υψηλη Πυλη είχε την υποψία ότι αυτοί υπεξαιρούσαν την προίκα. Μάλιστα υποχρέωσε τους υπευθύνους να εξασφαλίσουν οπωσδήποτε την μεταφορά τους, με αυστηρή συνοδεία.

Φαίνεται όμως ότι δεν κατέστη δυνατόν να ολοκληρωθεί αυτός ο σχεδιασμός με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν έκτροπα στο νησί από τους τούρκους (στρατιώτες δηλαδή). Γράφει ο Pietro Valderio[66]αναφερόμενος και στην φτώχεια και το μεγάλο θανατικό που ακολούθησε τον πόλεμο (1571-1573): «Οι γυναίκες, άλλες οικειοθελώς ένεκα της ένδειας, άλλες με δόλο (αβανιές) και άλλες με την βία εύκολα βρέθηκαν στην εξουσία των Τούρκων σύμφωνα με τους νόμους τους, αν και ακόμη πολλές από αυτές είναι παντρεμένες, και τα παιδιά από την φύση τους λαίμαργα ακολουθώντας τες έγιναν Τούρκοι. Τώρα πιά υποφέρουν κάθε μέρα από τις δολιότητες τους»

Αυτό το φαινόμενο έρχεται να επισφραγίσει το γεγονός ότι ο σχεδιασμός για μεταφορά νεάνιδων δεν τελεσφόρησε και ότι μάλλον δεν έφθασαν τελικά έποικοι στο νησί.

Α3. ΝΕΩΤΕΡΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ

Πιο πρόσφατα, νεώτεροι Τούρκοι όπως οι: Gengiz Orhonlu^[67], Ahmed C. Gazioglu^[68], Halil Kiamran^[69], Vergi Bedevi^[70], προσπαθούν να δώσουν ένα ψηλό συνολικό αριθμό μετοικησάντων, τον οποίο ανεβάζουν στις 8.000 μέχρι το 1581 (1585, 1593) οπότε και σταματά η προσπάθεια του σουλτάνου για εποικισμό.

Φθάνει μάλιστα ο Vergi Bedevi αντλώντας από τον H. Inaltcik ο οποίος βασίζεται στα φιρμάνια εξαγγελίας των μετοικίσεων, στο σημείο να γράψει ότι όλοι αυτοί “κατοίκησαν” σε 100 περίπου άδεια χωριά, στην Μεσαορία, την Μαζωτό και την Πάφο. Ο H. Inalcik[71] πάντως αναφέρει επακριβώς τα εξής: «When in 1572 a census of the population and revenues of the Island was completed, it was seen that, in Mesarea and Mazoto region,76 villages did not harbour any reaya». Είναι δε φανερό, ότι αναφέρεται σε 76 κατεστραμμένα χωριά ένεκα των καταστροφών από τους εισβολείς και όχι ότι κατοικήθηκαν από εποίκους.

Οι Gazioglu και Orhonlu αναφέρoυν ότι σχεδιαζόταν να μετακινηθούν 12.000 οικογένειες αλλά σύμφωνα με το Muhimme Defteri (No 43, p.134), μόνο 8.000 οικογένειες μεταφέρθησαν. Παραθέτουν δε και ονομαστικά τα χωριά προέλευσης και τους αριθμούς υποψηφίων μετοίκων από διάφορα χωριά.

Ο Orhonlu^[72] διατείνεται πως σε έγγραφο ημερομηνίας 7/1/1581 παρουσιάζεται ότι από τις 12.000 που εστέλλονταν σταδιακά, έφθασαν οι 8.000 και αποδέχεται ότι κάποιοι δεν έφθασαν ποτέ στο νησί.

Α.4 ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ

Εν τούτοις ο R. Jennings^[73], έγκριτος Αμερικάνος Ιστορικός, αμφισβητεί στα κείμενα του την πληροφορία του Orhonlu διότι μελέτησε ο ίδιος το συγκεκριμένο έγγραφο της 7.1.1581 στο Αρχείο όπου φυλάσσεται και θεωρεί ότι ο Orhonlu υπέπεσε σε σοβαρό λάθος!

Στο χειρόγραφο αναγράφεται(στην Οθωμανική γραφή):

“Sekiz yüz nefer” = 800.(άτομα)

Ο Orhonlu, όμως, θεωρεί λανθασμένα^[74] ότι γράφει bin (or alti bin), ανεβάζοντας τον αριθμό 800 σε 8.000 (άτομα)!!! Το σημαντικό αυτό έγγραφο ήταν η απάντηση της Υψηλής Πύλης σε έγγραφη αναφορά της Διοίκησης της Κύπρου, που 10 χρόνια μετά την Εισβολή (1570-1581) λέει ότι υπάρχουν στην Κύπρο μόνο 800 ενήλικοι άντρες εγγεγραμμένοι στο νέο Register και στην παρούσα φάση μόνο οι μισοί παρέμειναν στο νησί.

Ως εκ τούτου, η Υ. Πύλη θορυβημένη από την πληροφορία, ζητά να της αποσταλούν τα ονόματα και τα χωριά, όσων εστάλησαν στην Κύπρο και όσων δραπέτευσαν και επομένως ελλείπουν. Προφανώς για να προχωρήσει σε τιμωρίες {(6.226) (163/70 (17) Muhimme defteri, nu. 43, S. 134 hukum, 231)}.

Καθίσταται λοιπόν σαφές πως οι διάφοροι, επιλεγμένοι για υποχρεωτική μετοίκιση στην Κύπρο, παρά τα πλεονεκτήματα αφορολογησίας, κατάφερναν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να αποφεύγουν την όποια εγκατάσταση στην Κύπρο ή και να δραπετεύσουν τελικά. Η δε πλειονότητα των καταγραφέντων στην Κύπρο σαν Τούρκοι, προερχόταν προφανώς από τους βίαια εξισλαμισμένους κατοίκους.

Σώζονται επίσης αναφορές για φιρμάνια εποικισμού Εβραίων (8.10.1576 και 22.8.1577) για την Αμμόχωστο, που και για αυτά δεν υπάρχει βεβαιότητα εάν πραγματοποιήθηκαν, επειδή με δύο άλλα φιρμάνια στην συνέχεια (23.5.1578 και 5.1.1579), ο σουλτάνος άλλαξε γνώμη και απαγόρευσε τον εκτοπισμό εβραίων για την Κύπρο.[75]

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να παρατεθεί, μια σημαντική μαρτυρία του Βενετού Γενικού Προνοητή και Σύνδικου Vernardo Sagredo, (4 χρόνια μετά από την Οθωμανική κατοχή 1575, που σε υπόμνημα του το οποίο σώζεται στον τρίτο τόμο του Luis De Mas Latrie,) που μαρτυρεί ^[76] ότι δύο Κύπριοι τον πληροφόρησαν ότι: «… η Κύπρος ήταν σε άθλια κατάσταση, πολλοί Κύπριοι εγκατέλειψαν το νησί και άλλοι καθημερινά εγκαταλείπουν το νησί ενώ την ίδια στιγμή οι Τούρκοι στέλνουν τουρκικές οικογένειες στο νησί προς εγκατάσταση, τις οποίες όμως μόλις φθάσουν στο νησί αποδεκατίζει ο θάνατος λόγω της μεγάλης θερμότητας του κλίματος.»[77].

Η θεωρία, βέβαια, του θανάτου από την πολλή ζέστη, φαντάζει απλοϊκή. Χρειάζεται κάτι περισσότερο για να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε αυτές τις πληροφορίες. Πάντως και νεότεροι Ιστορικοί τείνουν να αποδεχτούν ότι η άποψη ότι μεταφέρθηκαν πολλοί έποικοι στο νησί δεν έχει έρεισμα.

O Gilles Grivaud θα γράψεi: «Οι σπάνιες προσπάθειες εγκατάστασης νέων εποίκων (τουρκομάνοι τον 17ο αιώνα, Τσερκέζοι τον 19ο αιώνα) δεν επιτυγχάνουν να δώσουν λύση στην έντονη έλλειψη εργατικών χεριών, πρόβλημα…. ιδιεταίρως λόγω της απόρριψης από τους Κυπρίους των εποίκων διαφορετικής εθνικότητας»[78].

Ο Ι. Θεοχαρίδης[79] θεωρεί ότι πέρα από τα αρχικά φιρμάνια (1572-1580) οι εποικισμοί συνεχίστηκαν «…και αργότερα, όλη σχεδόν την περίοδο της οθωμανοκρατίας στην Κύπρο εκτοπίζονταν μουσουλμανικές ομοιογενείς ομάδες…».

Θα πρέπει να παρατηρήσω ότι:

• αφ’ ενός για τον 17^ο αιώνα δεν σώζονται στην γνωστή βιβλιογραφία τέτοιες αναφορές, ενώ
• αφ’ ετέρου, για τον 18^ο αιώνα υπάρχει μόνο μια αναφορά η οποία εντοπίζεται σε άλλο έργο του[80] και την οποία χρησιμοποίησε και ο Grivaud γενικευμένα (χωρίς να αναφέρει τον αριθμό). Στην περίπτωση αυτή γίνεται αναφορά σε Τουρκομάνους Κούρδους, 32 τον αριθμό, που κατοικούσαν στην Πάφο και την Κερύνεια το 1722 και δεν διευκρινίζεται εάν αυτοί επιβίωσαν στις δύσκολες ‘‘κλιματoλογικές’’ συνθήκες της Κύπρου.

Α.5 Το ‘θερμό’ κλίμα της Κύπρου

Πολλοί ερευνητές έχουν καταγράψει την διαχρονική εμφάνιση των επιδημιών όπως η πανώλη και η φθορά του πληθυσμού από αυτήν. Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα η επιδημία έφθειρε διαχρονικά, το 1/3, το 1/2 ή και τα 2/3 του πληθυσμού.

Για παράδειγμα, όπως ήδη έχει αναφερθεί, αμέσως μετά την κατοχή 1571-1573 μια επιδημία πανώλης εξόντωσε 25.000 άντρες στην Κύπρο καθώς και άλλες 50.000 γυναικόπαιδα (Σύνολο 75.000)^[81].

Σύμφωνα[82] μάλιστα με μια σουλτανική διαταγή (Δεκεμβριος 1573) προς τον κυβερνήτη και στον δεφτερδάρη (αρχιταμία, θησαυροφύλακα) της Κύπρου μαθαίνουμε ότι οι δύο τελευταίοι τον είχαν ειδοποιήσει ότι τα χρήματα για τους μισθούς των γιανιτσάρων δεν επαρκούσαν διότι ο αριθμός των φορολογουμένων που είχαν πεθάνει από την πανώλη ήταν υπερβολικά μεγάλος και τα λεφτά δεν ήταν αρκετά για μισθούς.

Όμως ο Προνοητής και Σύνδικος Vernardo Sagredo (βλ. υποσημείωση 75) αναφέρθηκε στον «θερμό κλίμα » που σύμφωνα με τους ερευνητές η αναφορά αυτή που εμφανίζεται συχνά στα κείμενα και αφορά την ελονοσια (μαλάαια). Υπάρχουν, δε, πάρα πολλές καταγραφές διαχρονικά για παρόμοιες περιπτώσεις θανάτων.

Το φαινόμενο του «ζεστού κλίματος», «μαλάριας», “ελονοσίας”, ήταν ανέκαθεν ένα μεγάλο πρόβλημα στον Κυπριακό χώρο και ειδικά στις πεδιάδες και τα παράλια.

Από τα περιηγητικά κείμενα των περασμένων αιώνων,^[83] αντλούμε πάμπολλες πληροφορίες για μεμονωμένους θανάτους από πυρετούς.

Ὁ Άγγλος στρατιωτικός Henry Light, ο όποιος επισκέφθηκε την Κύπρο κατά το 1814, παρατηρεί[84] επίσης ότι: «οι εντόπιοι κάτοικοι αποφέρουν κάθε χρόνο από ρίγη και πυρετούς που αποδεκατίζουν τον πληθυσμό και συνήθως παρουσιάζονται κατά τους θερμούς μήνες Ιούνιο, Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέμβριο». Βλ. Ά. Παυλίδη, Ἡ Κύπρος ανά τούς αιώνες, τ. Γ´, Λευκωσία 1995, σ.1063.

Οι ντόπιοι κάτοικοι υπέφεραν συνεχώς από πυρετούς ελονοσίας. Οι πυρετοί άρχιζαν από την Άνοιξη και συνεχίζονταν μέχρι το Φθινόπωρο. Προκαλούσαν δε, τον θάνατο σε πολλές περιπτώσεις. Αυτό που εντοπίζεται είναι το ότι οι ξένοι προς το περιβάλλον επηρεάζονταν πολύ περισσότερο.

Μαρτυρίες εξ άλλου, υπάρχουν από την εποχή της φραγκοκρατίας. Την περίοδο των σταυροφοριών,(Σεπτ.1248-Μάιος1249) πέθαναν, μάλιστα, λόγω του “ανθυγιεινού κλίματος”, 250 σταυροφόροι που στάθμευσαν στην Κύπρο καθ’ οδόν για την Αίγυπτο^[85].

Οι σχετικές αναφορές είναι πολλές και συνεχείς στην διαδρομή της Κυπριακής Ιστορίας.

Πέρα από τα στοιχεία που συναντούμε σκόρπια στα βιβλία που καταγράφουν περιηγητικά κείμενα, όπως των C. D. Cobham[86] και Α. Παυλίδη. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν κι άλλες εκδόσεις με πληθώρα αναφορών για την μάστιγα της μαλάριας. Αναφέρω εδώ τους:

• Θουκυδίδη Ι.[87], που καταγράφει αναφορές από τους περιηγητές του 18ου αιώνα για το νοσηρό κλίμα, τον ελώδη πυρετό, και την απώλεια ανθρωπίνων ζωών, ένεκα της ασθένειας αυτής,
• Κ. Κωμοδίκη[88] με το δικό του βιβλίο για τα Βραχέα χρονικά για την Κύπρο(12^ος -16^ος αι.),
• τον Jennings R. με τις αναφορές του για την Μαλάρια[89] στο νησί από το 1396 – 1696 (βλ. Πιν. 1). και
• την Ν. Παταπίου[90] πρόσφατα, για ατομικές περιπτώσεις Βενετών αξιωματούχων κατά την περίοδο 1537-1571.

Αξίζει να σημειωθεί ότι και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Κύπρου, σύμφωνα με τον επίσκοπο της πόλης Amelia στην Umbria Ιταλίας, A. M. Graziani, η μαλάρια αποδυναμώνει τους πολιορκητές του Λαλά Μουσταφά γράφει (1570): «ο [Λαλὰ] Μουσταφά έβλεπε […] ότι μεγάλος αριθμός στρατιωτών του χανόταν από την συνεχιζόμενη πολιορκία και τις αρρώστιες, εξ αιτίας της ανυπόφορης ζέστης, που καταπονούσε και τα πιο ισχυρά σώματα».[91] (δεκάδες χιλιάδες στρατιωτών).

Δεν είναι λοιπόν παράδοξο το γεγονός της αποτυχημένης στη συνέχεια, προσπάθειας της Υψηλής Πύλης να εποικίσει το νησί, αφού η ελονοσία απειλούσε κάθε ξένο που εγκαθίστατο στο νησί ή παρέμενε έστω για μερικές ημέρες, ειδικά κατά την περίοδο του καλοκαιριού!

Τα φιρμάνια εκτοπισμού και οι προσπάθειες εποικισμού σταμάτησαν όπως ήδη αναφέρθηκε, γύρω στο 1581 ή και λίγα χρόνια αργότερα, με ελάχιστες αρχειακές αναφορές στις δεκαετίες που ακολούθησαν και που όμως αφορούν θέματα μετακίνησης φυλακισμένων προς τις φυλακές της Κύπρου ή μικρού αριθμού εποίκων, που και αυτών η επιβίωση αμφισβητείται ένεκα των ιδιαζουσών συνθηκών και των καταστάσεων που προκαλούσε η ελονοσία.

Τα χρόνια που ακολούθησαν δεν μαρτυρούνται, από την βιβλιογραφία ή από τις γνωστές τουλάχιστον πηγές, προσπάθειες μαζικών εποικισμών στο νησί.

Πολύ αργότερα και μετά τους διωγμούς που υφίστατο ο κυπριακός πληθυσμός πριν και κατά την περίοδο που ακολούθησε την Ελληνική Επανάσταση του 1821 μέχρι και τις μεταρρυθμίσεις του Hatti Humayun (1858), και ένεκα της συνεχιζόμενης τάσης φυγής των χριστιανών από το νησί[92], επανέρχεται, από την Οθωμανική εξουσία, η φιλοσοφία της πρακτικής της μεταφοράς μεγάλων αριθμών εποίκων στο νησί.

Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι κατά το 1838, Κύπριοι απέστειλαν[93] αίτημα στην Ελληνική Κυβέρνηση να βοηθήσει για ομαδική μετεγκατάσταση στην Ελλάδα, πλην όμως το αίτημα δεν έγινε αποδεκτό για να μην δυσαρεστηθεί η Υψηλή Πύλη.

 Β. Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

 Β1. Φυγή κατοίκων

Η φυγή/δραπέτευση από το νησί παρατηρείται ήδη από τα πρώτα χρόνια της οθωμανοκρατίας με αιτία την κακοδιοίκηση την βίαιη συμπεριφορά των Οθωμανών και τις άθλιες συνθήκες επιβίωσης, με υφέσεις και κορυφώσεις στο φαινόμενα αναλόγως των διαθέσεων της Υψηλής πύλης, της συμπεριφοράς του εκάστοτε Διοικητή , και των συνθηκών. Κατά την περίοδο 1821 -29 λόγω την σφαγών, της αύξησης των φόρων και της παρουσίας των ξένων στρατευμάτων, παρατηρήθηκαν κορυφώσεις στο φαινόμενο της φυγής. Αναφέρεται από τον Γάλλο πρόξενο Mechain[94], ο αριθμός των 25.000 ανδρών με γυναικόπαιδα, ενώ ο Σ. Σαλουμίδης[95] φυγάς στην Αθήνα, αναφέρει ότι σύμφωνα με φορολογικούς καταλόγους δραπέτευσαν από το νησί 12.000 άνδρες την ίδια περίοδο: «…Οι πλείστοι εκ του λαού ότε ήκουσαν ότι οι ενταύθα (εννοεί στην Ελλάδα) Χριστιανοί ηγέρθησαν το 1821 υπέρ ελευθερίας ουδέν άλλο εθήρευον ή πως λάθρα φυγόντες έλθωσι να συναγωνισθώσι μετ΄ αυτών και καίτοι όσοι συνελαμβάνοντο φεύγοντες ετιμωρούντο υπό των μωαμεθανών απηνέστατα, κατόρθωσαν όμως άχρι το 1829 να φύγωσι περί τας 12.000 άνδρες, αποδειχθέντες εκ φορολογικών καταλόγων».

Η τελευταία περίοδος της Οθωμανικής Κατοχής/Τουρκοκρατίας από το 1859 (Hatti Humayun) και εξής, παρά τις μεταρρυθμίσεις δεν ήταν και η καλύτερη, αφού δεν άλλαξε η νοοτροπία των εκάστοτε Διοικούντων του νησιού που τις πλείστες φορές υπεξαιρούσαν χρήματα από το θυλάκιο του φόρου^[96]. (Κατακλέβαν δηλαδή τον σουλτάνο) και συνέχιζαν να καταπιέζουν ποικιλότροπα τους Χριστιανούς φορολογούμενους^[97].

Αυτή η συνεχής απάνθρωπη συμπεριφορά εξακολούθησε να οδηγεί κατά διαστήματα τους χριστιανούς του νησιού σε φυγή/δραπέτευση .Για παράδειγμα δραπετεύουν τα έτη:

• 1860 μεγάλος αριθμός, προς Συρία, Αίγυπτο Ελλάδα
• 1865 – 66 1500 άνδρες, προς Σουέζ και Ελλάδα
• 1873 – 74 12.000 άνδρες,
• 1877 – 2.000, προς Ελλάδα.

Μετά την υπογραφή του Hatti Humayun, ήδη από το 1858, οι Τούρκοι επανήλθαν στις παλιές τους δεσποτικές ενέργειες καταπίεσης. Σύμφωνα με τον Έλληνα Πρόξενο παρατηρήθηκε το 1860 ένα μεγάλο κύμα εκπατρισμού Χριστιανικού προς Συρία, Αίγυπτο και Ελλάδα^[98].

Οι προξενικές μαρτυρίες για μαζική φυγή των κατοίκων είναι πολλές. Καταγράφεται ότι το 1865-1866 φυγαδεύονται πάρα πολλοί Χριστιανοί προς το Σουέζ και την Ελλάδα για να γλυτώσουν από τους φόρους και την αγγαρεία^[99].

Τραγικά μαζική, ήταν η φυγή του 1873-1874 όπου εγκαταλείπουν το νησί 12.000 χριστιανοί Έλληνες κάτοικοι^[100]. Μικρότερης έκτασης προσπάθεια έγινε και τον Δεκέμβριο του 1877 όπου έσπευσαν να αναχωρήσουν για Ελλάδα 2.000 άνδρες Χριστιανοί για να αποφύγουν «μελετουμένην κατ’ αυτών στρατολογίαν» από την Τουρκική Διοίκηση του Αχμέτ Κιαμήλ Πασά^[101].

Ανάλογη τάση είχαμε και το Μάη του 1877, οπότε ένεκα εκφοβισμού οι κάτοικοι κατευθύνονται είτε στα ορεινά, είτε στα παράλια για διαφυγή^[102].

Β2. Προσπάθειες εποικισμού τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας

Παρά τις διατάξεις του Hatti Humayun περί ισονομίας κλπ., σε ένα νέο κλίμα καταπίεσης και αδικιών στό νησί[103], όπου ούτε και ο Σουλτάνος μπορούσε να ελέγξει, ανασύρεται ξανά η απειλή περί μελλοντικής προσέλευσης χιλιάδων Κιρκάσιων, πράγμα που « ενέπνευσε τρόμον στον λαό»^[104].

Τον Αύγουστο του 1860,αγκυροβόλησε στον όρμο της Λάρνακας Ιστιοφόρο με 97 ένοπλους Δρούζους Άραβες και άλλους Μουσουλμάνους που είχαν καταδιωχθεί ως ταραξίες από τον Αντιβασιλέα (και οι οποίοι έλεγαν ότι θα έλθουν άλλα 5 πλοία)»^[105].

Οι πρόξενοι των διαφόρων δυτικών χωρών που ενέδρευαν στην Λάρνακα^[106] συσκέπτονται με τις επιτόπιες αρχές συγκεντρώνοντας προμήθειες και ζωοτροφίες για να τους τις δώσουν με σκοπό να τους πιέσουν για να αποπλεύσουν, ενώ ταυτόχρονα ειδοποιούν τους προϊσταμένους τους ζητώντας βοήθεια και καταφθάνουν στο νησί πολεμικά κανονιοφόρα πλοία (στις ημερομηνίες 8.7.1860, 5.8.1860, 10.8.1860 και άλλα) για προστασία των κατοίκων

Μετά τις παρεμβάσεις και ενέργειες του προξένου της Γαλλίας Darasse, οι επικίνδυνοι Δρούζοι κατευθύνθηκαν προς την Βηρυτό.

Η στάση και οι προσπάθειες των προξένων που πέτυχαν αναχώρηση των Δρούζων και που ουσιαστικά προστάτευαν τους κατοίκους του νησιού, δεν αναχαίτισαν και τον σχεδιασμό της ντόπιας διοίκησης (μετζιλίσι) που σύμφωνα με τον πρόξενο Darasse^[107], έστειλε “Μασπατάν” στην Κωνσταντινούπολη και ζήτησε να σταλούν στο νησί 1.000 – 1.500 Κιρκάσιοι. Πρόταση που αποδέχθηκε ο Μέγας Βεζίρης.

Αναφέρει δε επίσης ο Darasse, ότι οι Μουσουλμάνοι είναι κακώς διατεθειμένοι και ο πληθυσμός είναι ταραγμένος. Ζητά, λοιπόν, παρέμβαση για να μην υλοποιηθεί ο σχεδιασμός αυτός.

Στο αρχειακό υλικό ξένων χωρών όπου διερευνήσαμε καθώς και στην βιβλιογραφία δεν φαίνεται να υπάρχει συνέχεια στο γεγονός αλλά ούτε και άλλες πληροφορίες σε εφημερίδες ή την “προφορική Παράδοση” και προφανώς δεν υπήρξε υλοποίηση.

Ανάλογη είναι και η περίπτωση του Σεπτεμβρίου του 1864 όπου 40 πρόκριτοι της Λάρνακας διαμαρτυρήθηκαν σε 13 Υποπροξένους της πόλης ότι πρόκειται να αποβιβασθούν στο νησί, με τρία πλοία, 3.000 Κιρκάσιοι οι οποίοι κατά την καταγγελία έχουν «ληστρικές διαθέσεις πορίζονται με αθέμιτα προς το ζειν μέσα» και… «διαδίδωσι τυφώδες και ολέθριαν νόσον και ενέπλησαν τρόμον τον λαόν» ^[108].

Οι πληροφορίες απεστάλησαν από τον Έλληνα Υποπρόξενο. προς τον Γενικό Διοικητή Χαλέτ Μπέην στην Λευκωσία.

Σε έγγραφο της 4/16 Οκτωβρίου 1864 εντοπίζεται ότι ένεκα της φήμης, ότι είναι ατίθασοι ληστές προσβεβλημένοι με επιδημικήν νόσον, οι Χριστιανοί τρομοκρατήθηκαν και προς αποτροπή διάδοσης της, ζήτησαν να δουν τον Διοικητήν ο οποίος όμως αρνήθηκε να τους δεχτεί.

Σύμφωνα με τα έγγραφα, στα πλοία επιβιβάστηκαν αρχικά 2.700 Κιρκάσιοι. Καθ’ οδόν χαθήκαν πολλοί και έφθασαν τελικά στο νησί 1343 οι οποίοι όμως πέθαιναν 30 – 40 ημερησίως.

Η Χριστιανική Κοινότητα εξέφραζε συμπάθεια και επιθυμία να τους βοηθήσει, ενώ οι Τούρκοι τους πετούσαν ζωντανούς στη θάλασσα^[109]. Η διαμαρτυρία των κατοίκων προς τους προξένους σώζεται στα αρχεία του Foreign Office.

Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου σε επιστολή του^[110] προς τους Λαρνακείς, αναφέρει ότι έκαμε τις δέουσες παραστάσεις προς την Α.Ε. τον Διοικητή Κύπρου ο οποίος τον διαβεβαίωσε ότι επρόκειτο για ασήμαντα επεισόδια και ότι οι κάτοικοι: «εκδήλωσαν τη συμπάθειά τους προς τους αποίκους αμ αποβάντες».^[111]

Στις 12 Οκτωβρίου ο Έλληνας Υποπρόξενος ενημερώνει ξανά για το θέμα τον Έλληνα Υπουργό Εξωτερικών. Επαναλαμβάνονται γενικά οι πληροφορίες και εντοπίζεται ότι κάποιοι κάτοικοι οπλίζονται αλλά στη συνέχεια επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι οι Χριστιανοί προσπαθούν να βοηθήσουν τους άρρωστους Κιρκασίους, ενώ οι Τούρκοι απαγορεύουν Χριστιανική βοήθεια και τους πετούν ζωντανούς στη θάλασσα.^[112]

Σε σχετικό έγγραφο^[113] του Άγγλου προξένου Lang που απευθύνεται στον Υπουργό Εξωτερικών της Αγγλίας, Stuart, με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 1864, αναφέρεται το γεγονός ότι προσάραξαν με 3 σκάφη (Brigs) 2.600 – 2.700 Κιρκάσιοι, πλείστοι των οποίων ήταν άρρωστοι πεινασμένοι και 3 ημέρες χωρίς νερό.

Αποβιβάστηκαν 1.400 και από αυτούς μόνο 550 επιβίωσαν κατά κάποιο τρόπο. Κάθε μέρα, αναφέρει, ξεβράζει η θάλασσα νεκρά σώματα που πετάχτηκαν από τα πλοία σ’ αυτήν, ζωντανοί. Αναφέρει επίσης ο Lang ότι αυτοί οι άνθρωποι πέθαιναν 30-50 ημερησίως.

Μέχρι τις 26 Δεκεμβρίου μόνο 200 Κιρκάσιοι ήταν ζωντανοί και εστάλησαν στην Λευκωσία^[114].

Τα επόμενα 2 χρόνια συναντούμε σκόρπιες αναφορές για οικονομικές βοήθειες που τους χορηγούνταν^[115], για φροντίδα εγκατάστασης^[116] μετακινήσεις των εναπομεινάντων Τσιερκέζων που άλλοι πέθαναν^[117] κι άλλοι τον Αύγουστο του 1866 εγκαταστάθηκαν σε τσιφλίκι στην Επισκοπή^[118] και στο τέλος χάθηκαν τα ίχνη τους.

Την ίδια χρονιά η κατάσταση είναι θλιβερή στο νησί, και γεωργική παραγωγή πολύ χαμηλή, παρ’ ολ’ αυτά, διπλασιάζονται οι φόροι με αποτέλεσμα χίλιοι πεντακόσιοι Χριστιανοί να εκπατρισθούν στην Ελλάδα^[119]. Εκπατρισμούς επίσης είχαμε, όπως ήδη αναφέρθηκε και το 1873^[120], ένεκα της ανομβρίας και της φτώχειας που επακολούθησε.

Αλλά και στις αρχές του 1878 τον Φεβρουάριο παρατηρήθηκε τάση φυγής, όταν ο λαός: «ένεκα των αυθαιρεσιών της Διοίκησης και των φόρων,… σχεδόν επεγυμνώθη… περίδακρυς περιφέρεται εις τας πόλεις ζητών παρά των ολίγων κερδοσκόπων επί δανείω, τον άρτον του»^[121].

Την ίδια στιγμή η Υ.Πύλη με τηλεγράφημά της ημερομηνίας 30 Ιανουαρίου, ειδοποιεί ότι πρόκειται να στείλει στο νησί 4.000 Κιρκάσιους[122] και απαιτεί να τους «διαθρέψει και φιλοξενήσει επί τιναν καιρόν» … και να τους εγκαταστήσει σε καταλύματα. Φόβος κατακλύζει τους κατοίκους διότι πιστεύουν ότι «το πλείστον είναι οι διαβόητοι επί αρπαγή και ληστεία Κιρκάσιοι».

Ο Διοικητής Κύπρου διέταξε μάλιστα όλες τις υποδιοικήσεις του νησιού να το φροντίσουν.

Όπως ήταν φυσικό, ο Αρχιεπίσκοπος και οι χριστιανοί αζάδες διαμαρτύρονται^[123] (7.2.1878), αλλά δεν εισακούονται και οι κάτοικοι καταφεύγουν στο Έλληνα πρόξενο Βασιλειάδη για να μεσολαβήσει για αναστολή της απόφασης.

Για το θέμα αυτό σώζεται επίσης και η διαμαρτυρία των Λεμεσιανών (77 υπογραφές)^[124] δια του Υποπρόξενου Λεμεσού, Σ. Μενάρδου.

Η φήμη των επικίνδυνων Κιρκασίων απλώνεται και παίρνει διαστάσεις.

Στις 20 Φεβρουαρίου ομάδα τρομοκρατημένων^[125] κατοίκων διαμαρτύρεται ξανά, επειδή υπάρχει η πληροφορία περί άφιξης Πομάκων προσφύγων και ζητούν^[126] να εμποδιστεί η αποστολή τους στην Κύπρο.

Άλλες διαμαρτυρίες αναφέρονται σε άφιξη Κούρδων, Τατάρων και αθίγγανων^[127]. Σύμφωνα με τον Υποπρόξενο Βασιλειάδη^[128], η μεταφορά τους γίνεται με τα ατμόπλοια «Φλώρα», «Σφίγγα» κ.α. μέσω Σμύρνης και αφορά 3.000 ψυχές.

Το θέμα φαίνεται όμως να συνεχίζεται διότι σε αναφορά του ημερομηνίας 20/4 Μαρτίου, ο εθνικός προσδιορισμός των υποψηφίων εποίκων φαίνεται να είναι ασαφής στην αντίληψη των Χριστιανών του νησιού που τους χαρακτηρίζουν κάθε φορά με διαφορετικά προσωνυμία.

Οι διαμαρτυρίες προς τον Διοικητή της Κύπρου και τους προξένους πέτυχε την “άοπλον αποβίβασιν” και την αυστηρή αστυνομική επιτήρησή τους.

Παρ’ όλα αυτά οι Διαμαρτυρίες συνεχίζονται για να εμποδιστεί η αποστολή και παραμονή των προσφύγων αυτών στην Κύπρο^[129].

Πράγματι, μια οκτασέλιδη αναφορά του υ/πρόξενου Η. Βασιλειάδη[130], της 28^ης Φεβρουαρίου, ξεκαθαρίζει το σκηνικό και δίνει τις σωστές διαστάσεις της υπόθεσης αυτής. Επρόκειτο για τους σφαγείς των Χριστιανών της Βύζας και του Βουργαζίου που απέπλευσαν 2.500 άτομα μαζί με τα γυναικόπαιδα, με το αυστριακόν ατμόπλοιο «Σφίγγα», από την Καβάλα για την Λαοδίκεια. Κοντά στην Κύπρο, όμως το πλοίο πήρε φωτιά και εξώκειλε στη θέση Παλλούρα της Καρπασίας (κοντά στο χωριό Βοκολίδα). Χάθηκαν 450 άτομα αλλά οι υπόλοιποι αφού λήστεψαν το πλήρωμα του πλοίου, οπλισμένοι μέχρι τα δόντια, διέφυγαν στα δάση, και εν τέλει έφτασαν στο Τρίκωμο και εγκαταστάθηκαν στο σπίτι του Άγγλου Ph. Macloclen.

Ο Πρωθυπουργός της Υψ. Πύλης διέταξε τον Διοικητή της Κύπρου να τους μαζέψει και να τους στείλει, αυτούς στην Πτολεμαΐδα και άλλους που αναμένονταν να φθάσουν στο νησί, στην Αττάλεια της Ανατολής. Ο Διοικητής όμως τους μάζεψε στην επαρχία Αμμοχώστου και επρόκειτο να τους διανείμει σε διάφορα χωριά της νήσου!

Έτσι οι διαμαρτυρίες εντάθηκαν. Από αναφορά της 8ης Μαρτίου[131] μαθαίνουμε ότι οι Κιρκάσιοι της “Σφιγγός” που κατακάηκε θα επιβιβάζονταν σε Αυστροουγγρικό πλοίο που θα ερχόταν στις 10 Μαρτίου[132] για να τους παραλάβει από την Αμμόχωστο και να τους μεταφέρει στην Άκρα της Πτολεμαΐδα άοπλους και με επιτήρηση.

Οι πληροφορίες αυτές φαίνεται να ταυτίζονται και να ξεκαθαρίζουν ένα αχρονολόγητο σχέδιο φιρμανίου για εποικισμό, που διασώζει ο Ι. Θεοχαρίδης[133], και το θεωρεί ως έγγραφο του 19^ου αιώνα που “πιθανόν” να έχει εκδοθεί, και το οποίο απευθύνεται στον Βαλή της Ανατολίας και ζητά να ληφθούν μέτρα για τις κοινότητες των Γιουρούκων κ.α., που είχαν εγκατασταθεί στην Κύπρο, επιδίδονταν στην ληστεία και είχαν προκαλέσει αναστάτωση της Κύπρου.

Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα, καμμία από τις επαπειλούμενες εγκαταστάσεις ξένων δεν πραγματοποιήθηκε, αφού δεν σώζονται αρχειακές ή άλλες βιβλιογραφικές πληροφορίες περί πραγματοποίησης της εγκατάστασης αλλά ούτε και η παράδοση σώζει κάποια πληροφορία.

Οι διαμαρτυρίες εξ άλλου φθάνουν στο Λονδίνο και προς τους Σάλσβουρη[134] και Λαγιάρντ Όστιν – πρέσβυ της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη – μέσω της Ελληνικής πρεσβείας εκεί και μεταφέρουν τις διαμαρτυρίες και τους προβληματισμούς περί εγκαταστάσεως εποίκων στην Κύπρο.

Οι αναφερόμενοι υψηλόβαθμοι Άγγλοι, ως γνωστόν, ήταν αυτοί που διαπραγματεύτηκαν την εξασφάλιση της Κύπρου για την Αγγλία στο Συνέδριο του Βερολίνου.

Λευκωσια, το 11ακτινο αστερι.

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΕΠΟΙΚΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΓΛΟΥΣ

Γ1. Οι σχεδιασμοί για εποικισμό

Η εμφάνιση των Άγγλων αποικιοκρατών στο νησί τον Ιούλιο του 1878 αναπτέρωσε τις ελπίδες του Χριστιανικού πληθυσμού του νησιού για απελευθέρωση. και ένωση με τον υπόλοιπο Ελλαδικό κορμό.

Δυστυχώς η Αγγλική Διοίκηση του νησιού παρατηρώντας ότι ήταν σχεδόν αδύνατο να χειραγωγήσει τον Χριστιανικό πληθυσμό του νησιού, που ζητούσε επίμονα απελευθέρωση και Ένωση με την Ελλάδα, ευνόησε σκανδαλωδώς τον Μουσουλμανικό στοιχείο[135], παρεμπόδισε αφενός την επιστροφή στην Ορθοδοξία των κρυπτοχριστιανών/λινοπαμπάκων και προσπάθησε αφετέρου να μεταφέρει ξένους πληθυσμούς, ως αντίβαρο στις εθνικές διεκδικήσεις των Ελλήνων του νησιού.

Σε άρθρο της εφημερίδας «Κλειώ» της Τεργέστης την ίδια εποχή, μνημονεύεται απόσπασμα από την Αγγλική εφημερίδα «Εξεταστής»: «Ανάγκη επί πάσι να ανατολισθεί ο πληθυσμός αυτής… δι’ αθρόων εποίκων από την Ευρωπαϊκήν Τουρκίαν» ^[136].

Στο ίδιο άρθρο αναφέρεται ότι υπήρξαν σκέψεις για μεταφορά[137] στο νησί, 30.000 προσφύγων της Ευρωπαϊκής Τουρκίας «ίνα αποικισθώσι εν αυτή ως γεωργοί», στην ουσία, όμως, για να αποτελέσουν αντίβαρο στις εθνικές διεκδικήσεις των Κυπρίων. Η ιδέα όμως, λόγω των αντιδράσεων όλων των κατοίκων δεν πραγματοποιήθηκε.

Γράφει εξ άλλου, σχετικά σε επίσημη αναφορά του και ο πρόξενος της Ελλάδας στην Κύπρο, Ηλ. Βασιλειάδης: «Διότι φημίζεται προ ημερών ότι η Αγγλική Κυβέρνησις διανοείται να εγκαταστήσει προσεχώς εν τη Νήσω μέγαν αριθμόν αποίκων Άγγλων και ίσως Μεληταίων» ^[138] (= Μαλτέζων).

Ανάλογες αναφορές για το ίδιο θέμα υπάρχουν και στο Αρχείου του F. O.^[139] , όπου ο sir Andrew Digli – crown advocate to the Malta government – και του Wolseley – first judicial advisor – προτείνει την μεταφορά Μαλτέζων στην Κύπρο επειδή, όπως γράφει, οι Μαλτέζοι, αντίθετα με τους Κύπριους, θα είναι πάντα πιστοί το Στέμμα^[140].

Φυσικά ο γηγενής πληθυσμός, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι (το Μεγάλο Συμβούλιο Χριστιανών και Μουσουλμάνων),αντιδρούσαν έντονα στην ιδέα της εγκατάστασης ξένων πληθυσμών στο νησί^[141].

Παρ’ όλ’ αυτά, οι Άγγλοι ξεκίνησαν να υλοποιούν τον σχεδιασμό διερευνώντας πού και με τι αριθμούς θα μπορούσαν να εγκατασταθούν μετανάστες στο νησί.

Σύμφωνα με το Αρχειακό υλικό, οι Βρετανοί έψαχναν χώρο στο νησί, για πιθανή εγκατάσταση αποίκων από την Τουρκία ή την Μάλτα^[142]. Έτσι ξεκίνησε αρχικά ένας σχεδιασμός για εγκατάσταση Μαλτέζων στο νησί.

Ο Γενικός Γραμματέας Αποικιών απευθύνει προς όλους τους Διοικητές των Επαρχιών της Κύπρου ερωτήματα για να διερευνηθεί κατά πόσο υπήρχε γη, για να εγκατασταθούν ξένοι πληθυσμοί.

Σώζεται η απάντηση του Διοικητή Επαρχιών προς την Γενική Γραμματεία στην Αγγλία όπου συγκεκριμενοποιεί τις τοποθεσίες ανά επαρχία. «Chief Secretary asks all Commissioners to report if any land is available to establish Maltese Colonies^[143].

Και σε άλλο έγγραφο περιγράφεται “Land sough for a probable settlement of Colonies from Turkey or from Malta»^[144].

Για παράδειγμα[145]

• στην Επαρχία Λάρνακας προτείνονται τα χωριά Μενεού, Περβόλια, Κίτι, Σοφτάδες.
• Στην επαρχία Αμμοχώστου, τα χωριά Σύγκραση, Άσσια, Γύψου, Σωτήρα Αθηαίνου, Δερύνεια, Τρίκωμο και Τοπσίκιογου…

Ανάλογες προτάσεις έστειλαν και οι Διοικητές των επαρχιών Λευκωσίας, Πάφου και Κερύνειας.

Περί Μαλτέζων γίνονται σχετικές αναφορές^[146] σε διάφορα έγγραφα 1878-1880 που σώζονται στο Κρατικό Αρχείο της Κύπρου.

Η μεταφορά 45 ή 43 Μαλτέζων τεχνιτών^[147], τον Αύγουστο, θα είναι μια πρώτη προσπάθεια. Όμως γρήγορα οι 32-33 άρχισαν να υποφέρουν από Μαλάρια και πολύ σύντομα πέθαναν. Έτσι και οι υπόλοιποι 12 οδηγήθηκαν πίσω στην Μάλτα.^[148]Και το θέμα σταμάτησε εδώ.

Πέρα από τις αντιδράσεις των γηγενών κατοίκων, Χριστιανών και Μουσουλμάνων, είχαν επίσης αντιληφθεί οι Άγγλοι ότι το ανθυγιεινό κλίμα του νησιού με την Μαλάρια (ελώδης πυρετός) ήταν ένας σημαντικός αντίπαλος και έτσι οι σχεδιασμοί αυτοί ανεστάλησαν.

Ήταν φανερό πλέον για τους Άγγλους, ότι η μακροχρόνια φυσική επιλογή επιβίωσης που διαμορφώθηκε στο ντόπιο πληθυσμό της Κύπρου, και τον προστάτευε σε μεγάλο βαθμό από την ελονοσία (την οποία μετέδιδαν τα κουνούπια), δεν ίσχυε και για τους ξένους πληθυσμούς που έφθαναν στο νησί.

Γ2. Η Ελονοσία και οι Άγγλοι

Όμως δεν ήταν μόνο οι Μαλτέζοι που επλήγησαν απο την Ελονοσία. Μεγάλα προβλήματα παρουσιάστηκαν και στον Αγγλικό στρατό κατοχής.

Οι Βρεττανοί στρατιώτες πέρασαν δραματικές στιγμές με την Μαλάρια να τους θερίζει σε συνθήκες μάλιστα δύσκολες (ζέστη, ανθυγιεινό περιβάλλον, έμεναν σε ακατάλληλες σκηνές…)^[149].

Ήδη η πρώτη επίσημη έκθεση των ιατρικών υπηρεσιών γράφει ότι: «Το 25% όλης της δυνάμεως θα βρίσκεται στον κατάλογο των ασθενών στο τέλος μόνο της πρώτης εβδομάδας»^[150] (εφημερίδα Grafic, 14.9.1878).

Τα Στρατεύματα στάθμευσαν αρχικά δίπλα στις πόλεις, σε πεδινό χώρο.

Στις 14.9.1878 η εφημερίδα “Grafic”^[151] αναφέρεται σε 13 θανάτους από την ημέρα της άφιξης των Αγγλικών στρατευμάτων και σε μεγάλο αριθμό στρατιώτες που υπόφεραν από την Μαλάρια.

Στις 28 Σεπτεμβρίου, σύμφωνα με τις τελευταίες Εκθέσεις^[152]: «ο Πυρετός ξέσπασε και πάλι στο Δάλι και 40 από τους 2.622 άνδρες βρίσκονταν είτε στο νοσοκομείο είτε εκτός καθήκοντος. Συνέβησαν 21 θάνατοι μέχρι στιγμής. Έχουν φθάσει δύο πλοία γεμάτα με σκηνές την Τρίτη και εν όψει της αυξήσεως της ανθυγιεινότητας, η οποία θα είναι δυνατό να είναι το αποτέλεσμα της επερχομένης υγρής περιόδου, δόθηκαν οδηγίες για απομάκρυνση του 101^ου Συντάγματος από το νησί.»

Εντοπίζοντας λοιπόν τον σοβαρό κίνδυνο, από την Ελονοσία, για την υγεία αλλά και την στρατιωτική αποτελεσματικότητα των ανδρών, αποφασίζουν να μετακινήσουν τα στρατόπεδα σε ορεινές περιοχές όπου ο κίνδυνος μόλυνσης ήταν μηδαμινός.

Εννέα μήνες μετά την κατοχή ο Αρχίατρος Χιουμ, σε έκθεση του προς το Υπουργείο Πολέμου μέσω του υποστρατήγου Wolseley Διοικητή του στρατού της Κύπρου (Μάρτης 1879), επιβεβαιώνοντας τους πιο πάνω αριθμούς καταλήγει[153]: «Όσον αφορά το μέλλον, σκοπεύω να μετακινήσω τους στρατιώτες στα βουνά τον επόμενο μήνα, όπου σε ένα ύψος 5.500 ποδών πάνω από την θάλασσα έχω κάθε λόγο να πιστεύω ότι μια σημαντική δύναμη μπορεί να εγκατασταθεί καθ’ όλην την διάρκεια του χρόνου με ασφάλεια για την υγεία τους όσο και στην Μάλτα ή σε οποιοδήποτε άλλο μέρος ή ακτή της Μεσογείου».

Ήταν πια φανερό πως αντί να εξυπηρετούν οι στρατιώτες τις αποικιοκρατικές ανάγκες της Αγγλίας, χρειάζονταν οι ίδιοι περίθαλψη και επί πλέον υπηρεσίες πράγμα ασύμφορο και αδόκιμο. Το ιστορικό του ισχυρού πλήγματος από την Ελονοσία στο σύνολο του Αγγλικού στρατού, περιγράφεται με λεπτομέρειες από τους Παπαδημήτρη – Πετρίδη[154].

 Γ3. Μέθοδοι καταπολέμησης της Ελονοσίας .Ευκάλυπτοι.

Για να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της Ελονοσίας οι Άγγλοι, στράφηκαν και προς μια άλλη κατεύθυνση. Μετακίνησαν:

• αφ’ ενός, τον στρατό που έφεραν προς το Τρόοδος και που μέχρι τότε στρατοπέδευε κοντά στις πόλεις, ώστε να μην ξαναμολυνθεί με την «Μαλάρια» και
• αφ’ ετέρου, ξεκίνησαν μια εκστρατεία αποξήρανσης των ελών(στα οποία αναπτύσσονταν τα κουνούπια) παράλληλα με την εισαγωγή^[155]χιλιάδων δενδρυλλίων ευκαλύπτου από διάφορες χώρες, Μάλτα^[156], Τασμανία^[157], Αλγέρι^[158], Αυστραλία^[159] και τα εγκατέστησαν σε φυτώρια που σχεδιάστηκαν σε κατάλληλες περιοχές^[160].

Σε δεύτερη φάση τα διένειμαν κατά Χιλιάδες, στις επαρχίες. Στην Λάρνακα^[161] Δεκεμβριος 1978, στην Αμμόχωστο^[162] το 1879 (Φεβρουαριος), κ.ο.κ.

Πέρασαν αρκετά χρόνια για να επιτευχθεί ο στόχος της καταπολέμησης της ελονοσίας και χρησιμοποιήθηκαν διάφορες μέθοδοι. Με βάση τα δεδομένα[163] η ελονοσία αρχίζει να μειώνεται απο το 1935(17.197 περιπτώσεις ) και μέχρι το 1949 δεν υπήρξαν παρά ελάχιστα κρούσματα (113 περιπτώσεις). Και το σίγουρο είναι ότι έκτοτε οι Άγγλοι δεν επανάφεραν την ιδέα των μεταφοράς στο νησί ξένων μεταναστών.

 Δ.ΤΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ

Καταδείξαμε λοιπόν πιο πάνω ότι οι Τούρκοι δεν μετέφερα κατά την πρώτη περίοδο κατοχής στο νησί μεγάλους αριθμούς εποίκων, ότι πολλοί από αυτούς που τελικά μεταφέρονταν ήταν ραγιάδες Χριστιανικής καταγωγής και ότι: «Λίγο μετά την άφιξή τους, πολλοί πέθαιναν από το «κακό κλίμα της Κύπρου», κατά τις εκφράσεις που εντοπίζουμε στα περιηγητικά κείμενα, αλλά και από αρχειακό υλικό από τα πρώτα χρόνια της Αγγλικής κατοχής του νησιού. Σε νεότερα κείμενα διαφαίνεται η αιτία και γίνεται ξεκάθαρο πως οι πολλοί θάνατοι οφείλονταν στη Μαλάρια ή Ελώδη πυρετό που σήμερα γνωρίζουμε ως ελονοσία και που την προκαλεί το τσίμπημα κουνουπιού του γένους ΄Ανωφελούς΄ μεταδίδοντας το πλασμώδιο falsiparum.

Τι ήταν αυτό λοιπόν που προστάτευε περισσότερο τον γηγενή πληθυσμό στην πορεία της ιστορίας του από τους ξένους που έφθαναν στο νησί, είτε ως στρατιώτες ή έποικοι, είτε ως περιηγητές, είτε ως ομάδες διπλωματικών αποστολών, όπως οι πρόξενοι και οι ακολουθίες τους;

Σύμφωνα με τα πορίσματα σύγχρονων επιστημονικών μελετών^[164], έχει φανεί πως οι γηγενείς πληθυσμοί της Κύπρου, Ελληνοκύπριοι και οι Μουσουλμάνοι Κύπριοι, είναι(εδώ και χιλιετίες) πιο ανθεκτικοί στην μόλυνση με το πλασμώδιο falciparum(ελονοσία), επειδή φέρουν σε μεγάλο ποσοστό το στίγμα της αναιμίας.(Είναι φορείς Θαλασσαιμίας)και μάλιστα στο ίδιο ποσοστό! το ποσοστό αυτό είναι το μεγαλύτερο στις περιοχές της Μεσογείου με 12-15% γιά την Β΄ Θαλασσαιμια και 20% γιά την Α΄ Θαλασσαιμία[165].

«Η τόση υψηλή συχνότητα της Θαλασσαιμίας βρίσκει εξήγηση στο ότι στην Κύπρο παλαιότερα όπως και σε άλλες περιοχές με παρόμοια συχνότητα θαλασσαιμίας, υπήρχε σοβαρό πρόβλημα ελονοσίας από το πλασμώδιο falciparum. Ως γνωστό, οι φορείς μεταλλάξεων β-θαλασσαιμίας έχουν αντοχή στη μόλυνση με το πλασμώδιο και δεν βιώνουν τις επικίνδυνες βαριές αιμολυτικές κρίσεις, γεγονός που έδρασε σαν πλεονέκτημα επιβίωσης κατά τη διάρκεια των αιώνων»[166].

Η επιλογή που έκανε η φύση στις χιλιετίες που πέρασαν, επειδή σύμφωνα με τους «νόμους της φύσης» επιβίωναν κυρίως όσοι ήταν φορείς της αναιμίας (είχαν το ‘στίγμα’ της αναιμίας), παρεμπόδισε τις εισροές ξένων πληθυσμών που δεν είχαν αναπτύξει την άμυνα και δεν είχαν την προστασία του ‘στίγματος’. Η επιλογή αυτή χρειάζεται χιλιετίες για να πραγματωθεί.

Επί πλέον η επιστήμη της γενετικής με τη διερεύνηση του DNA, έχει ήδη αποφανθεί.

Οι αιματολογικές συχνότητες Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων είναι παρόμοιες, και το ανδρικό χρωματόσωμα ΧΥ, ο “απλότυπος” που μεταφέρεται σχεδόν αυτούσιος, από γενιά σε γενιά, τεκμηριώνει και αποδεικνύει, σύμφωνα με Ελληνοκύπριους και (Τουρκο)κύπριους γενετιστές, την κοινή πατρική καταγωγή σε μεγάλο βάθος χρόνου και πολύ πιο πριν απο την οθωμανική κατάκτηση του 1570-1571.

Κι εφ’ όσον:

• α) Δεν υφίσταται καμμία ομοιότητα με τον “απλότυπο” πληθυσμών της Τουρκίας,
• β) Τα ποσοστά θαλασσαιμίας είναι πανομοιότυπα μεταξύ των δύο, όπως και άλλα ευρήματα του γονιδιώματος και
• γ) Τα ιστορικά τεκμήρια και ο πολιτισμός (ήθη – έθιμα), μαρτυρούν κοινή καταγωγή Ελληνοκυπρίων – Τουρκοκυπρίων, είναι ξεκάθαρο πως οι μουσουλμάνοι/Τουρκοκύπριοι της Κύπρου έχουν τις ίδιες γενετικές καταβολές, με τον σημερινό Ελληνικό/χριστιανικό πληθυσμό του νησιού.

Οι αριθμοί των αφεθέντων (1571) Οθωμανών στρατιωτών για φύλαξη του νησιού οι οποίοι επιβίωσαν, δεν ήταν υψηλοί και η εγκατάσταση εποίκων από το 1571-1580 ή και αργότερα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, παρά μόνο για μικρό αριθμό.

Με δεδομένο επίσης το γεγονός ότι ήταν δύσκολο να επιβιώσουν στο φυσικό περιβάλλον της Κύπρου λόγω της ελονοσίας, είναι εξίσου δύσκολο να ερμηνευτεί η παρουσία Τουρκοκυπρίων σήμερα στο νησί.

Προκύπτει συνεπώς το ερώτημα, πόθεν προέρχονται οι μουσουλμάνοι της Κύπρου;

Τα αρχειακά ντοκουμέντα ,οι προξενικές αναφορές ,τα περιηγητικά κείμενα, και η βιβλιογραφία, αλλά και η Γενετική επιστήμη, τεκμηριώνουν, το μέγεθος του εξισλαμισμού των γηγενών κατοίκων και του φαινομένου του κρυπτοχριστιανισμού που επιβιώνει στο νησί ακόμα και μέχρι τη δεκαετία του 1970 (ένα φαινόμενο σύνηθες σε όλη την πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία).

Αλλά αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο διερεύνησης που έχει εκτενώς ερευνηθεί από πολλούς Ιστορικούς και που πολλά μπορούν να καταγραφούν ακόμα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Έγινε προσπάθεια να διερευνηθεί εδώ με συντομία το ερώτημα, εάν μετά την οθωμανική κατάκτηση του 1570-1571, μεταφέρθηκαν ξένοι πληθυσμοί στο νησί και κατά πόσο αυτή η παρέμβαση επηρέασε τη σημερινή σύσταση του κυπριακού πληθυσμού στο σύνολό του.

Τα αρχειακά ντοκουμέντα, οι προξενικές αναφορές, τα περιηγητικά κείμενα, και η βιβλιογραφία, αλλά και η Γενετική επιστήμη, τεκμηριώνουν ότι δεν καταδεικνύεται καμμία σοβαρή παρουσία εποίκων στην Κύπρο καθ’ όλην την διάρκεια της οθωμανοκρατίας.

Κύρια αιτία, επομένως, της παρουσίας μουσουλμάνων /Τουρκοκυπρίων στην μεγάλη πλειονότητα τους, ήταν το παιδομάζωμα και οι σταδιακοί εξισλαμισμοί ^[167].

Το μέγεθος του εξισλαμισμού στους γηγενείς κατοίκους, στην πορεία της ιστορίας μας και του φαινομένου του κρυπτοχριστιανισμού που επιβιώνει στο νησί ακόμα και μέχρι την δεκαετία του 1970 (ένα φαινόμενο σύνηθες σε όλην την πρώην Οθωμανική Αυτοκρατορία) επιβεβαιώνουν τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης.

Αλλά τα σχετικά με αυτή την πτυχή της ιστορίας μας, όπως τα αίτια, οι μέθοδοι, η κρυφή ζωή των κρυπτοχριστιανών και σταδιακά εκτουρκιζομένων, είναι ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο διερεύνησης που έχει μεν, εκτενώς ερευνηθεί από πολλούς Ιστορικούς, αλλά πολλά μπορούν ακόμα να καταγραφούν γι’ αυτό.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΟΝΟΣΙΑ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ

ΕΤΟΣ	ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ	ΑΝΑΦΟΡΑ
1335	Τζιάκομο Ντι Βερόνα	“Σχεδόν πέθανα από αυτή τη ζέστη”
1394	Νικόλα Ντι Μαρτόνι	Μεγάλη θνησιμότητα στην Αμμόχωστο λόγω ύπαρξης ελών(και Παυλίδης Άντρος ,1993,σ.109)
1395-96	Οζιέρ ντ Ανκγλούρ	Νοσηρός πυρετός από τον οποίο σπάνια αναρρώνει άνθρωπος (και Παυλίδης ,1993,σ.117)
6/8/1425	Λ. Μαχαιράς Φ.Βουστρώνιος	Θάνατοι από υψηλές θερμοκρασίες
1432/33	Πέρο Ταφούρ	Η Αμμόχωστος είναι “απογυμνωμένη απο κατοίκους”, εξ αιτίας των συχνών επιδημιών που προκαλούνται απο την άσχημη ατμόσφαιρα, την κακή ποιότητα του νερού και τα έλη.
1458	Γκάμπριελ Καπαντιλίστα	Ξένοι περιηγητές αρρώστησαν από τον ολέθριο αέρα με πυρετό , κάποιοι πέθαναν (και Παυλίδης ,1993,σ160)
1474-75	Αλεσάντρο Ρινουτσίνι / Σεμπαστιέν Μαμερώ	Ο αέρας της Κύπρου ανθυγιεινός και στάσιμος με αποτέλεσμα προκαλούνται επιδημίες
1480	Σάντα Μπράσκα Φέλιξ Φέιμπερ	Τραγικός θάνατος περιηγητών από πυρετώδη επιδημία «Οι ξένοι αρρωσταίνουν συχνά σ’ αυτόν τον τόπο φοβούμενοι την ατμόσφαιρα της Κύπρου, που είναι γενικά επιβλαβής για τους Γερμανούς (σ. 210)
1487	Νικόλ Λε Ουέν	Επτά προσκυνητές ασθένησαν από το κακό κλίμα. Προειδοποιεί τους μελλοντικούς προσκυνητές (+Παυλίδης ,1993 σ.232 )
1532	Ντενί Ποσσό	Η Κύπρος είναι πολύ λοιμώδης…μεγάλη ζέστη και ανθυγιεινής ατμόσφαιρα.
1553	Τζων Λοκ	Η ατμόσφαιρα στην Αμμόχωστο είναι ιδιαίτερα ανθυγιεινή και αυτό οφείλεται στα διάφορα έλη, τα οποία προκαλούν μια χρόνια ασθένεια.
1563	Εlia di Pesaro	Αμμόχωστος/μολυσματικές ασθένειες(Παυλίδης ,1993,σ.328)
1570	Ιωάννης Σωζόμενος Άγγελος Καλέπιο	Λευκωσία / Από επιδημία, πέθαναν πάρα πολλοί Ιταλοί στρατιώτες και πλήθος χωρικών(+ Παυλίδης ,1993,σ.σ.348,362)
1678	Γαλλικό Προξενείο, περί του Balthazard Sauvan πρόξενου της Γαλλίας, Απρίλης 1678	Ο πρόξενος αρρώστησε μόλις έφθασε στο νησί με διπλό πυρετό τρίτου βαθμού. Ο αέρας είναι τόσο δηλητηριώδης, που οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν τον πρώτο χρόνο της εγκατάστασής τους (+Anna Puradier, Duteil Loizidou,1991,σ. 31)
1680	Γαλλικό προξενείο ο.π. 10 Δεκεμβρίου 1678	Πεθαίνουν 10 Γάλλοι(ο.π. σ31)
1694	Γαλλικό Προξενείο	Πεθαίνει ο νέος Πρόξενος Louis Lemaire. Ασθένησε μόλις αποβιβάστηκε (πέθανε σε ένα μήνα)(ο.π. σ.31)
1700-1709	Aeyidius Egmond Van der Nyerburg	Λόγω κλίματος οι κάτοικοι δε φθάνουν σε μεγάλη ηλικία λόγω ελωδών πυρετών (και Παυλίδης, τομ. Β΄ σ. 666). (και Θουκιδίδης Ι., 2002, σ. 136)
1718	PV Michel	Προσβλήθηκε από Ελονοσία ένα μήνα μετά την άφιξή του. Πέθανε αφού εγκατέλειψε το νησί, στο πλοίο. (και Θουκυδίδης Ι., 2002, σ. 136)
1720-1723	John Heyman	Λόγω κλίματος και ελωδών πυρετών, οι κάτοικοι δε φθάνουν σε μεγάλη ηλικία (Παυλίδη σ. 666).
1726	H. Wiet	Όλοι στο σπίτι του Wiet κινδυνεύουν σοβαρά. Οι Άγγλοι, πιο άτυχοι, είχαν αρκετές απώλειες. Πέθαναν: ο Πρόξενος, ο πρώην Πρόξενος και ένας έμπορος. Άλλοι χαροπαλεύουν. (Θουκυδίδης Ι., σ. 137)
1753	Πρόξενος de Cardane	Σε έξαρση ο Ελώδης πυρετός και στα μέλη του Προξενείου.
1814	Henri Light	Ο πληθυσμός αποδεκατίζεται από ρίγη και πυρετούς συνήθως το καλοκαίρι (Παυλίδης, σ. 1063).

ΠΗΓΗ: Κ. Κωμοδίκη, κ.ά. “ΒΡΑΧΕΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΠΡΟ”.

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 25.8.2025.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Αντώνιου Μαρία Γκρατσιάνι. Ο πόλεμος της Κύπρου, μετάφραση Χαράλαμπος Γάσπαρης, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία, 1897.

Βουστρώνιος Γ.,1873, «Χρονικόν Κύπρου», Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τομ.Β’, Εν Βενετία, εκδ. Κ Ν. Σάθα.

Δέλτας Κωνσταντίνος,2014, «Η γενετική κληρονομιά των Κυπρίων», Λευκωσία.

Δέλτας Κωνσταντίνος,2004, «Κληρονομικές ασθένειες και Κυπριακή πραγματικότητα», Επετηρίδα ΚΕΕ, τ.ΧΧΧ.

Ζαννέτος Φίλιος,1910, «Γενική Ιστορία της νήσου Κύπρου», τ.1,εν Λάρνακι.

Θουκυδίδης Ιωάννης,2002, «Εμπορικές σχέσεις Κύπρου – Γαλλίας κατά τον 18ο αιώνα», Πολιτιστικές Υπηρεσίες ΥΠΠ , αρ.4,Λευκωσία.

Θεοχαρίδης Ιωάννης ,1984, «Κατάλογος οθωμανικών εγγράφων της Κύπρου, από τα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σόφιας(1571-1876)»,Λευκωσία .

Θεοχαρίδης Ιωάννης,2007, «Η Κύπρος επί οθωμανοκρατίας 1571-1878»,στον Συλλογικό τόμο: Κύπρος. “Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα Αθήνα, εκδόσεις Κότινος.

Georgallides, 1979, A Political and administrative History of Cyprus,1918-1926» with a survey of a foundation of British rule, Nicosia.

Gilles Grivaud,2011, «Δίκαιον –Οικονομία», στο συλλογικό έργο, Ιστορία της Κύπρου. Τουρκοκρατία , τ. ΣΤ΄, ΄Έκδοση υπό Θ. Παπαδόπουλου ,Λευκωσία, σ.σ. 319,320.

Κιτρομηλίδης Π.-Τορναρίτου Ε.(επιμέλεια), 2013, «Φίλιππος Μεμπρέ .Αξιόπιστη και λεπτομερής περιγραφή των γεγονότων πως οι Τούρκοι άρχισαν την επίθεσή τους με ισχυρές δυνάμεις εναντίον του λαμπρού Βασιλείου και της Νήσου Κύπρου και εξεπόρθησαν βίαια την πρωτεύουσα αυτού Λευκωσία», Αθήνα .

Κυπριανός Αρχιμανδρίτης, 1902, «Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου», 1788, επανέκδοση Εν Λευκωσία.

Κύρρης Κώστας ,1968-69, «Περί του εξισλαμισμού μέρους του εν Κύπρω ηγετικών τάξεων κατά το 1570-1571 κ.ε. και Περί της Εθνικής Προελεύσεως της Μουσουλμανικής Κοινότητος της Νήσου» , Μόρφωσις, τ.ΚΔ΄-ΚΕ’ Ανάτυπον, σ.σ. 1-20, Λευκωσία.

Κωμοδίκης Κωνσταντίνος, 2006, «Οι πληροφορίες των Βραχέων Χρονικών για την Κύπρο», Λευκωσία.

Μουταφτσίεβα Βέρα,1990, «Αγροτικές σχέσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία, 15ος– 16ος αιώνας», Αθήνα.

Παπαδημήτρης Π.-Π. Πετρίδης ,1979-80, «Προϊστορία, Τουρκοκρατία, Αγγλοκρατία», Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια της Κύπρου 1878-1978, τ. Α΄, Λευκωσία.

Παπαδόπουλος Θεόδωρος ,1965, «Πρόσφατοι εξισλαμισμοί Αγροτικού Πληθυσμού εν Κύπρω», Κυπριακαί Σπουδαί, τ.29 ,29-48, Λευκωσία.

Παπαδόπουλος Θεόδωρος, 1965,«Social and Historical Data on Population (1570 -1881) », Nicosia.

Παπαδόπουλος Θ., 1980, «Προξενικά έγγραφα του ΙΘ αιώνα», Αρχείο Βρετανικού προξενείου κατάστιχο, IV, Εκδόσεις ΚΕΕ, Λευκωσία.

Παταπίου Νάσα, «Ο θάνατος μάς διδάσκει την αιώνια γνώση» – Κάρολος Capello εφ. Πολίτης, ΠΑΡΑΘΥΡΟ 5.5.2014.

Παυλίδης Άντρος, 1993, «Η Κύπρος ανά τους αιώνας μέσα από τα μάτια ξένων περιηγητών», τ.Α᾿, τ.Β.΄.

Πάλλης Αλέξανδρος ,1954, «Οι ομαδικοί εκτοπισμοί πληθυσμών επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Εποικισμός της Κύπρο στο 1572», Ελληνική Κύπρος, τεύχος 58.σ.36.

Παπάζογλου Αβραάμ, 1938, «Σινάν ο Αρχιτέκτων», Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, XIV, σσ. 443-460.

Σαμάρας Παρασκευάς, 1987, «Η Ελληνική Καταγωγή των Τουρκοκυπρίων, Εξισλαμισμός Τουρκικός Επεκτατισμός».

Σ.Μ. Σαλουμίδης, Οι ανακαλυφθέντες θησαυροί των αρχαιοτήτων της Κύπρου, Αθήνησι ,1873,

Σαμάρας Παρασκευάς,1998-1999, «Αιτίες εκπατρισμού Κυπρίων στην Ελλάδα και το πρόβλημα της ελληνικής υπηκοότητας στην Κύπρο κατά τον 19ο αιώνα», Κυπριακαί Σπουδαί, τ. ΞΒ΄- ΞΓ΄ (έκδοση 2000).

Σαμάρας Παρασκευάς , 2001, «Απο τη Διοίκηση του πρωτελευταίου τούρκου κυβερνήτη Αχμέτ Κιαμίλ, στη διοίκηση του πρώτου Άγγλου Κυβερνήτη Sir Garnet Walseley 1877-1879», Πρακτικά του Γ΄ Κυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία.

Εμμανουήλ Ι. Τσαλίκογλου, 1970, «Πότε και πώς ετουρκοφώνησεν η Καππαδοκία», Μικρασιατικά Χρονικά, ΙΔ΄, Αθήναι.

Σαρρής Νεοκλής, 1990, «Οσμανική Πραγματικότητα Συστημική Παρά-θέση δομών και λειτουργιών».

Ι. Κ. Χασιώτης,2001, «Μεταξύ Οθωμανικής Κυριαρχίας και Ευρωπαϊκής πρόκλησης/Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας» ,Θεσσαλονίκη.

• ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Cobham Claude Delaval, « Excerpta Cypria» , 1908,Cambridge β έκδοση, Publication ”The Library”, Nicosia.

Gratiani Antoni Maria, 1624, « De Bello Cyprio», Rome, Cite dans la traduction Francaise de M,Le Peletier, 1685 , La Guerre de Chypre, Paris, Χαράλαμπος Γασπάρης, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία, 1997.

Hill Sir George, 1952, «A History of Cyprus. The Ottoman Province» , The British Colony,1571-1948, vol.IV,

Jean Richard,1995, « Το μεσαιωνικό Βασίλειο από το 1205 έως το 1324 » Ιστορία της Κύπρου, τ.Δ’. Μεσαιωνικού Βασιλείου, μέρος Α΄, Λευκωσία,

Jennings Ronald,1993, «Christian and Muslims in Ottoman Cyprus and the world 1571-1640» ,New Υορκ University Studies in Near Eastern Civilization, v. XVIII.

Valderio Pietro, 1996, «La Guerra di Cipro», publie par Gilles Grivaud et Nasa Patapiou Centre de Recherches Scientifiques,v.ΧΧΙΙ, Nicosie.

Lusignan E,De ,1573, « Chorografia et breve historia uiversale dell’isola Cipro». Bologne.

Lusignan E,De , 1580, « Description de tout l’isle de Chypre», Paris..

Mas Latrie, Luis De, 1855, Histoire de l’ile de Chypre su le regne des princes de la maison de Lusignan », v.ΙΙΙ, 1855 (1852-61), Paris, p. 560.

Podocatoro A.,1876, « Relatione di Alessandro Podocatoro De successi di Famagosta dell anno1571,A».Tessier, ed.Venice.

Philip Magnus, 1958, Kitchener, London.

• ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Alasya Filret, 1939, « Kibris Tarihi, Nicosia.

Baysal,Erol et al, « The b-thalassemia Mutations in the population of Cyprus »,British journal of hematology,1992, vol.81, n4, p.p. 607-609 και vol.89, n3 ,p.p. , 496-499, 1995.

Barkan Omer Lutfi,1949/50,« Les deportations comme méthode de Peuplement et de Colonisation dans l’ Empire Ottoman» στο Istanbul Universitesi Iktisat Fakultesi Hecmuasi Istanbul, 11, p. 67-131.

Bedevi Vergi H.,1986, « Turkish Cypriot Roots – when and why they come to Cyprus, » Special news bulleting (weekly digest), Vol. 38, N. 4, 31.5.1986.

Gazioglu Ahmet, 1990, « The Turks in Cyprus. A province of the Ottoman Empire (1571-1878) », London.

Konyali Ibrahim Hakhi ,1948, « Mimar Koca Sinan», Instanbul,.

Refik Ahmet, 1939, « Osmanli devzinde turkiye madenleni 967 – 1200, Istanbul.

Refik Ahmet 1931, « Mimar Sinan (895 – 966) » Istanbul.

Inalcik Halil, 1973, « Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest » Πρακτικά του Πρώτου Διεθνούς Kυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία, Απρίλιος 1969, τ. Γ΄.

Inalcik Halil, 1978, « The Ottoman empire: Conquest, Organization and Economy», London.

Orhonlu Gengiz, 1973, « The Ottoman Turks Settle in Cyprus (1570-1580) », Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, τ.Γ, Λευκωσία

Kiamran Halil, 1983, «The Rape of Cyprus», London.

• ΑΡΧΕΙΑ

1.Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών Ελλάδας (ΑΥΕ):

ΑΥΕ,φ.99/1,8 Ιουνίου 1860(και 49/9,182,13 Αυγούστου), Ο Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη Α. Ζάνος.

ΑΥΕ, φάκελος 49.9, Υποπρόξενος εν Κύπρω, αρ. 181, 13/8/1860, ο Φ. Βάρδας προς Υπ. Εξ. Ελλάδος.

ΑΥΕ, φ.37/12 αρ.44, 24//9/1864, Έλληνας Υποπρόξενος προς Υπ. Εξ. Ελλάδος.

ΑΥΕ, φ.37/12, ο Έλληνας Υ/πρόξενος, 12 Οκτωβρίου 1864 προς Hallet Bay Διοικητή Αναφορά του στο Υπουργείο Εξωτερικών Ελλάδος.

ΑΥΕ, φ.37/12 αρ.147 ,4/16 Οκτωβρίου 1864 Έλλην Υποπρόξενος προς Υπ. Εξ. Ελλάδος.

ΑΥΕ/α.α.α.. 5 Ιαν. 1866. Ο Υποπρόξενος Γ.Σ. Μενάρδος προς Υπ.Εξ Ελλάδος.

ΑΥΕ, 1874, φ.37/12 10 Ιανουαρίου, υποπρόξ. Γ.Σ. Μενάρδος προς Υπ.Εξ Ελλάδος.

ΑΥΕ,1874, φ.37/12, 101/1874, Υποπρόξ. Γ.Σ. Μενάρδος προς Υπ.Εξ ,Ελλάδος.

ΑΥΕ,1877 ,αρ.582, 27 /12/1877 Υποπρόξ.. Γ.Σ. Μενάρδος προς Υπ.Εξ Ελλάδος.

ΑΥΕ,1877, 30 Μαΐου 1877, και φ.99/2 αρ. 218.

ΑΥΕ, φ. ΑΑΚ/Ε,51, 7/2/1878.

ΑYΕ, φ. Υποπροξενείον Λεμεσού, 138, 75, 14/26 Φεβρουαρίου 1878.

ΑΥΕ, φ. 45/1/ 1878 Βλ. και έγγραφα 698, 531 75(145 υπογραφές Λαρνακέων ),124, 89,138 (190 υπογραφές Λεμησίων).

ΑΥΕ, 1878, 94, 132.

ΑΥΕ, φ1879α, 30, 1931, και φ. 1880, 23, 300, 29, 300, 408.

ΑYΕ/Κ.Υ. 1878 φ. 99/2. Εγγρ. 368 εν Λάρνακι 8 Αυγ. 1878.

ΑYΕ/Κ.Υ. 1878 φ.99/2, Εγγρ. 368 εν Λάρνακι 8 Αυγ. 1878 66 .Η. Βασιλειάδης προς Υπ.Εξ. Ελλάδας, Αλεξ. Κουμουνδούρου.

2. Public Record Office

F.O.,195/813, 12 Οκτ. 1864 (Συνυπογράφουν οι πρόξενοι Γαλλίας, Αμερικής, Ιταλίας, Πρωσσίας, Βρεττανίας και Ελλάδας).

F.O. 195/818 17 Οκτ. 1864, p. 29, Πρόξενος Lung προς Stuart.

F.O. 195/813 p. 51,28 dec 1864, No 3, Βρετανός Κύπρου, 26/12/1864.

3. Archives du Ministere des Affaires Etrangeures de France, Paris.

(ΑΜΑΕ), Consulate de France a Chypre/Direction Politique, no7, ,31 m /3816, Vol. 2, Τουρκία /Λάρνακα, σ.110, 14.10.1866.

4.Αρχείο Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου (Αρχ. Αρχ.):

Αρχ. Αρχ., φ.Ε΄, 253, 20/Φεβρ/1878.

Αρχ. Αρχ. ,φ.ΚΘ΄, 80, 25/Φεβρ/1878.

Αρχ. Αρχ. ,φ150, 80, 25/2/1878.

5.Κρατικό Αρχείο Κύπρου (ΚΑΚ)

ΚΑΚ, SAΟ2, 401, 1878 Αυγ. (HQ 488/1878).

ΚΑΚ, SAΟ2, 263, 1878 Αυγ.

ΚΑΚ, SAO2/717, SAO2/263 Δεκέμβριος 1878.

Κ.Α.Κ, SA02/263, 1878 Dec.

Κ.Α.Κ, 3Α1/1231/1949 (Περί Μαλτέζων) 1878-79.

Κ.Α.Κ, SA02 (401), 1878 , (w p44 )

Κ.Α.Κ, SA03, 1879, 196 1879 Jan-Feb.

K.A.K, SAO2 846, 1878 Dec.

Κ.Α.Κ, SA02, 829 1878 Dec.

Κ.Α.Κ, SA1 1850 5/2/79 και 4/10/1878.

Κ.Α.Κ, SA1, 1840, 17 Oct 1879.

Κ.Α.Κ, HQ483/1879296/1879 Feb.-Mar.

Κ.Α.Κ, 1879, 1329,1879 Dec.

Κ.Α.Κ, CO, 67/3 Colonial office to Foreign Office. November 8, 1878 and enclosures.

Cyprus report by Her Majesty’s High Commissioner for 1870, C. 3092, London, 1881 pp. 4 and 58, CO 883/2 No. 6 pp. 1-22.

•  ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ

Ελληνική Κύπρος, 1954, τόμος 6^ος, αρ. 57 .

Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ.XIV, 1938.

Επετηρίδα ΚΕΕ, τ. ΧΧΧ, 2004.

Κυπριακά Χρονικά, Ι΄, 1934 , Ζ΄, 1930

Κυπριακαί Σπουδαί, τόμος 29 ,1965.

Κυπριακαί Σπουδαί , τόμος ΞΒ΄- ΞΓ΄, 2000.

Μικρασιατικά Χρονικά, ΙΔ΄,1970.

Μόρφωσις, τόμος ΚΔ΄-ΚΕ’1968-69.

Πρακτικά του Γ΄ Κυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία, 2001.

• ΗΜΕΡΗΣΙΟΣ ΤΥΠΟΣ

«Grafic » 14.9.1878.

«Κλειώ» Τεργέστης, 1878, αρ. 895.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ά. Παυλίδης, 1993, p. 122.

[2] ο.π., σ.149.

[3] Κ. Κωμοδίκης,, 2006, σ.186.

[4] A. Παυλίδης, ό.π. σ.167.

[5] A. Παυλίδης ό.π. σ. 228.

[6] Γ. Βουστρώνιος.,1873 ,Χρονικόν Κύπρου, ,Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη,,τομ.Β’,Εν Βενετία, , εκδ. ΚΝ.Σάθα ,

[7] A.Παυλίδης, ό.π. σ. 275.

[8] A.Παυλίδης ό.π. σ. 317.

[9] A.Παυλίδης ό.π. σ. 301.

[10] A.Παυλίδης ό.π. σ. 317.

[11] Gratiani Antoni Maria, 1624, « De Bello Cyprio » ΄Rome, , Cite dans la traduction Francaise de M,Le Peletier, « La Guerre de Chypre », Paris,1685 ,επιμέλεια Χαράλαμπος Γασπάρης,1997, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία, , σ. 81.

[12] Ό.π. σ. 81.

[13] Aggelo Gatto 1571-2. Angelo Callepio,1571-2. Alessandro Podocatoro,1571. Nestor Martinengo1572. Gratiani Antoni Maria, 1624 και Αρχιμανδρίτης Κυπριανός1788.

[14] Valderio Pietro, 1996, «La Guerra di Cipro », publie par Gilles Grivaud et Nasa Patapiou, Centre de Recherches Scientifiques, Nicosie.

[15] Valderio P.. ό. π., σ.σ. 204-213.(Γίνεται αναφορά σε δολοφονίες και καταστροφές χωριών σε όλο το νησί από τους τούρκους εισβολείς. Στις 8 και 11 Ιουλίου 1570,στο Ριζοκάρπασο (το οποίο κατέστρεψαν και το παρέδωσαν στις φλόγες) αιχμαλώτισαν όσους κατοίκους επιβίωσαν και τους μετέφεραν εκτός Κύπρου. Τα ίδια έκαναν σε ολόκληρο το νησί. Αναφέρονται τα χωριά Ακροτήρι, Άσσια , Στρογγυλός, Αγία Νάπα και όλα τα γύρω χωριά , Κώμα του Γιαλού, Πιστάτσι, Κολώτα, Κιάδος) και , Π.Κιτρομηλίδης-Έ. Τορναρίτου «Φίλιππος Μεμπρέ» 2013,σ.σ. 16 ,17 (όπου γίνεται αναφορά σε παρόμοιες λεηλασίες και καταστροφές και σφαγές στην Λεμεσό και τα γύρω χωριά και στην Λάρνακα και τα γύρω χωριά)Παρόμοιες αναφορές συναντούμε κι σε άλλους συγγραφείς.

[16] Αντώνιου Μαρία Γκρατσιάνι. Ο πόλεμος της Κύπρου, μετάφραση Χαράλαμπος Γάσπαρης, Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία, 1897,σ.197.

[17] Jean Richard,1995, « Το μεσαιωνικό Βασίλειο από το 1205 έως το 1324 », Ιστορία της Κύπρου, Συντονιστής Θ.Παπαδόπουλος, τ.Δ΄. Μεσαιωνικού Βασιλείου, μέρος Α΄, Λευκωσία, σ. 25 και Gratiani A.M., «De bello Cyprio», Λευκωσία 1997, σ. 183.

[18] Valderio Pietro, 1996, ό.π., p.265.

[19] Κυπριανός Αρχιμανδρίτης, 1788, «Ιστορία Χρονολογική της Νήσου Κύπρου», , επανέκδοση 1902, Εν Λευκωσία, σ. 447.

[20] Κυπριανός 1788, ό.π., σ. 447.

[21] Jennings Ronald, 1993, «Christian and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean world 1571-1640» New Υορκ University Studies in Near Eastern Civilization, Number XVIII, p.191.

[22] Valderio P. ό.π., σ. 265.

[23] Κυπριανός ό.π., σ.448.

[24] Κυπριανός ό.π., σ.451.

[25] Κυπριανός ο.π., σ.448.

[26] G.Orhonlu ό.π. σ258, Prime Minister’s archives, Register taken over from the Ministry of Finance No 5168,p,10, No7, 168, p.247.

[27] A Podocatoro., 1876, “Relatione di Alessandro Podocatoro De successi di Famagosta dell anno1571”, A.Tessier ed.Venice.

[28] Κυπριανός ό.π. σ 448.

[29] Σαμάρας Παρασκευάς,1987,«Η Ελληνική Καταγωγή των Τουρκοκυπρίων, Εξισλαμισμός Τουρκικός Επεκτατισμός»,σ.13-16.

[30] Hill, Sir George, 1952,The History of Cyprus, Cambridge,vol,IV ,p.20.

[31] Lusignan E, De,1573, “Chorografia et breve historia uiversale dell’isola di Cipro.” Bologne, fo 120.

[32] Κώστας Κύρρης, 1968-69, «Περί του εξισλαμισμού μέρους του εν Κύπρω ηγετικών τάξεων κατά το 1570-1571 κ.ε. και Περί της Εθνικής Προελεύσεως της Μουσουλμανικής Κοινότητος της Νήσου», Μόρφωσις», ΚΔ΄-ΚΕ’ Ανάτυπον ,σ.σ. 1-20, Λευκωσία, σ.13.

[33] Θεόδωρος Παπαδόπουλος, 1965, «Πρόσφατοι εξισλαμισμοί Αγροτικού Πληθυσμού εν Κύπρω, Κυπριακαί Σπουδαί» 29), 29-48, Λευκωσία, σ.31.

[34] Lusignan E,De, 1580, «Description de tout l’isle de Chypre», Paris , fo 292r.

[35] Callepio A. ό.π., Κ.Κύρρης, 1968-69, σ.13.

[36] Κυπριανός, ό.π. ,σ.448.

[37] Lusignan E., ό.π. ,1580, fo 292r.

[38] Κυπριανός,1788, ό.π.,σ. 457.

[39] Jennings Ronald, 1993, ό.π. .

[40] Τσαλίκογλου Εμμανουήλ. Ι., 1970, Πότε και πώς ετουρκοφώνησεν Καππαδοκία, «Μικρασιατικά Χρονικά» ΙΔ΄, Αθήναι, και Πάλλης Αλέξανδρος Α., «Οι ομαδικοί εκτοπισμοί πληθυσμών επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Εποικισμός της Κύπρο στο 1572» ,Ελληνική Κύπρος, 1954, τεύχος 58, σ.36, και Παπάζογλου Αβραάμ, 1938, «Σινάν ο Αρχιτέκτων», Επετηρίδα Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, XIV, σσ. 443-460.

[41] Κ. Κύρρης, 1969, «Περί του εξισλαμισμού μέρους … , , σ. 15 κ.εξ.».

[42] Mas Latrie, Luis De, 1855, “Histoire de l’ile de Chypre su le regne des princes de la maison de Lusignan”, , vol. .ΙΙΙ,(1852-61), Paris, p. 560.

[43] Jennings R., 1993, ό.π., p.193.

[44] Β. Μουταφτσίεβα, 1990, «Αγροτικές σχέσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία, 15ος– 16ος αιώνας», Αθήνα,σ,226.

[45] Νεοκλή Σαρρή, 1990, «Οσμανική Πραγματικότητα Συστημική Παρά-θεση δομών και λειτουργιών», σ.290.

[46] Ι.Κ Χασιώτης., 2001, «Μεταξύ Οθωμανικής Κυριαρχίας και Ευρωπαϊκής πρόκλησης/Ο Ελληνικός κόσμος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας»,Θεσσαλονίκη.

[47] Halil Inalcik,1978,”The Ottoman empire: Conquest, Organization and Economy”, London p.p.123-124

[48] Omer Lutfi Barkan 1949/50“Les déportations comme méthode de Peuplement et de Colonisation dans l’ Empire Ottoman στο Istanbul Universitesi Iktisat Fakultesi Hecmuasi Istanbul,11, p.p.67-131.

[49] Konyali Ibrahim Hakhi ,1948, “Mimar Koca Sinan”, Instanbul.

[50] Refik Ahmet, 1939,“Osmanli devzinde turkiye madenleni 967 – 1200, Istanbul, doc 20, 28, 30

Refik Ahmet, 1931, “Mimar Sinan” (895 – 966) Istanbul, doc 22, 23.

[51] Alasya Filret,“Kibris Tarihi, Nicosia, 1939, pp 55-58.

[52] Inalcik Halil “Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest. Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Kυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία, Απρίλιος 1969, Τόμος Γ΄, 1973.

[53]Barkan O. L., όπ.. και Πάλλης Α., ο.π. 1954, σ.36

[54] Κύρρης Π. Κώστας, “Τουρκία και Βαλκάνια”, Εστία, 1986,σ.σ.34-45.

[55] Πάλλης Αλέξανδρος Α. ό.π., σσ. 36-37.

[56] Παπαδόπουλος Θεόδωρος ό.π σ.34-35, και Θεόδωρος Παπαδόπουλος “Social and Historical Data on Population (1570 _ 1881) Nicosia 1965 (σσ. 16-26).

[57] Κύρρης Κώστας ό.π.,σ.12-13.

[58] Barkan Omer Lufti, ό.π.,σ.98 και Πάλλης Α., ο.π. σ.37.

[59] Uriel Heyd, Ottoman Documents on Palestine,1552-1615, Oxford,1960, pp.167-168.

[60] Γράφει η Νάσα Παταπίου: «…χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του Νικολάου Zen, που είχε διοριστεί το 1564 γενικός προνοητής και σύνδικος Κύπρου. Προσκόμισε δύο φορές ιατρικά πιστοποιητικά για την εύθραυστη υγεία του προβάλλοντας και το προχωρημένο της ηλικίας του και τονίζοντας ότι δεν θ’ άντεχε στις υψηλές θερμοκρασίες της Κύπρου. Τελικά, τα κατάφερε και έτσι ματαιώθηκε ο διορισμός του στη μακρινή Κύπρο.» Παταπίου Νάσα, «Ο θάνατος μάς διδάσκει την αιώνια γνώση» – Κάρολος Capello εφ. Πολίτης, ΠΑΡΑΘΥΡΟ 5.5.2014.

[61] Barkan Omer Lufti, ό.π.σ.98-99.

[62] Hill Sir George, A History of Cyprus.The Ottoman Province, The British Colony,1571-1948, vol. IV, p.18-19.

[63] Παπάζογλου Αβραάμ ό.π. σ. 444 και Τσαλίκογλου Εμμ. Ι.,ό.π.,σ.16.

[64] Ronald Jennings C., “Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean world 1571-1640”, New York University Studies in Near Eastern Civilisation, Number XXIII, 1993, p.215, υποσημείωση 5……

[65] Vergi H. Bedevi “Turkish Cypriot Roots – when and why they come to Cyprus’. Special news bulleting (weekly digest) Vol. 38, σ. 4, N. 4, 31.5.1986.

[66] Valderio Pietro, 1996, σ.265.

[67] Orhonlu Gengiz “The Ottoman Turks Settle in Cyprus (1570-1580)” Πρακτικά Α΄ Κυπριολογικού Συνεδρίου Γ΄, 1973, Λευκωσία, σ. 257.

[68] Gazioglu Ahmet “The Turks in Cyprus. A province of the Ottoman Empire (1571-1878) London 1990.

[69] Kiamran Halil “The Rape of Cyprus”, London 1983.

[70] Vergi H. Bedevi,ό.π..,1986.

[71] Inalcik H. 1973,Ottoman policy and administration in Cyprus after the Conquest,Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσια, 14.4.1969, τ. Γ΄, Λευκωσία.

[72] Orhonlu G., o.π. Register of Important documents, No. 43, p. 134, decision No. 241 date Carre-izilnincce, 988.

[73] Jennings Ronald C. “Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean world 1571-1640” New York University Studies in Near Eastern Civilisation Number XXIII, 1993, pp 226, 239.

[74] Jennings R.1993,.;o.p. σ. 239 υποσημείωση 22.

[75] Jennings R..1993,’o.π. p.p.223-224 και Th. Papadopoullos , 1965,Social and Historical data on population 1570-1881, Λευκωσια.

[76] Μas Latrie, Luis De,1855, ο.π., p. 560. και Hill ό.π. p.19, υποσημείωση.

[77] Ζανέτος Φίλιος, Γενική Ιστορία της νήσου Κύπρου, εν Λάρνακι, τ. 1ος, 1910, σ.1033. (Αναφέρεται προφανέστατα στην Ελονοσία).

[78] Gilles Grivaud, κεφ. Δίκαιον -Οικονομία, Στο συλλογικό έργο, Ιστορία της Κύπρου. Τουρκοκρατία, τόμος ΣΤ,΄εκδοση υπό Θ.Παπαδόπουλου, Λευκωσία, 2011, σ.σ. 319,320.

[79] Θεοχαρίδης Ιωάννης, ‘’Η Κύπρος επί Οθωμανοκρατίας 1571-1878, στο Συλλογικό τόμο: Κύπρος. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα, 2007, σ. 357.

[80] Θεοχαρίδης Ιωάννης, “Κατάλογος Οθωμανικών εγγράφων της Κύπρου απο τα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σόφιας (1571-1878)’’, Λευκωσία, 1984, σ.139.

[81] Valderio, P., ό.π., p.265.

[82] Jennings R., ό.π., p.186.

[83] Α. Παυλίδης (1993), και Cobham Claude Delaval, Excerpta Cypria, Cambridge 1908, β΄ έκδοση, Publication”The Library”, Nicosia, και Κωνσταντίνου Κωμοδίκη, ό.π. (Βραχέα χρονικά).

[84] Ά. Παυλίδη, Ἡ Κύπρος ανά τούς αιώνες, τ. Γ´, Λευκωσία 1995, σ. 1063.

[85] J. Richard, «Το μεσαιωνικό βασίλειο από το 1205 ως το 1324», « Ιστορία της Κύπρου » Τόμος Δ΄, « Μεσαιωνικόν Βασίλειον- Ενετοκρατία» Μέρος Α΄, Λευκωσία 1955, σ. 25.

[86] Cobham Claude Delaval, 1908, Excerpta Cypria, Cambridge, β΄ έκδοση, Publication ” The Library”, Nicosia.

[87] Θουκιδίδης Ιωάννης, Εμπορικές σχέσεις Κύπρου – Γαλλίας κατά τον 18ο αιώνα, Πολιτιστικές Υπηρεσίες ΥΠΠ , αρ.4, Λευκωσία, 2002, σ.σ.133-135.

[88] Κωμοδίκης Κ., ό.π., σ.xii-xxvi.

[89] Jennings R. ό.π., p.188-191.

[90] Νάσα Παταπίου, «Ο θάνατος μάς διδάσκει την αιώνια γνώση» – Κάρολος Capello εφημερίδα . ‘’Πολίτης’’, ΠΑΡΑΘΥΡΟ 5/5/2014.

[91] Antonii Mariae Gratiani, «De bello Cyprio», (Ἀντώνιο Μαρία Γκρατσιάνι, ‘’0 πόλεμος της Κύπρου’’, Λευκωσία, 1997, σ. 183).

[92] Σαμάρας Παρασκευάς, Αιτίες εκπατρισμού Κυπρίων στην Ελλάδα και το πρόβλημα της ελληνικής υπηκοότητας στην Κύπρο κατά τον 19ο αιώνα, Κυπριακαί Σπουδαί, Τόμος ΞΒ΄- ΞΓ΄, 1998-1999 (έκδοση 2000),σ 290-293.

[93] Σαμάρας Π., ο.π., σ.291.

[94] ‘’Κυπριακά Χρονικά’’, τόμος Ζ΄(1930),σ.86

[95] Σ.Μ. Σαλουμίδης, Οι ανακαλυφθέντες θησαυροί των αρχαιοτήτων της Κύπρου, Αθήνησι, 1873, σελ. 7.

[96] Σαμάρας Π., ο.π., σ. 276.

[97] Σαμάρας Π., «Από τη Διοίκηση του προτελευταίου Τούρκου κυβερνήτη Αχμέτ Κιαμίλ, στη διοίκηση του πρώτου Άγγλου Κυβερνήτη sir Garnet Walseley 1877-1879», p. 400, Πρακτικά του Γ΄  Κυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία, 2001.

[98] Σαμάρας Π. ,ό.π., «Αιτίες …», σ.296.

[99] Αρχεία Υπουργείου Εξωτερικών Ελλάδας, στο εξής, ΑΥΕ/α.α.α., 5 Ιαν. 1866, Ο Υποπρόξενος Γ.Σ. Μενάρδος προς ΥΠ.ΕΞ Ελλάδος.

[100] ΑΥΕ,1874, 37/12 10 Ιανουαρίου, Υποπρόξενος Γ.Σ. Μενάρδος προς ΥΠ.ΕΞ Ελλάδος.

[101] ΑΥΕ, αρ.582, 27 Δεκ.1877, Υποπρόξενος Γ.Σ. Μενάρδος προς ΥΠ.ΕΞ Ελλάδος και Σαμάρα Π., «Αιτίες….»,ό.π. σ.301.

[102] ΑΥΕ, 1877, και 99/2, αρ.218, 30 Μαΐου 1877, Βλέπε και Σαμάρα Π., ό.π., «Από τη Διοίκηση… …», σ.399.

[103] ΑΥΕ,99/1,8 Ιουνίου 1860(και 49/9,182,13Αυγούστου),Ο Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη Α. Ζάνος και Σαμάρα Π.,ο.π. «Αιτίες…», σ.296.

[104] Κυπριακά Χρονικά, Ι, 30.1.1860, ο Γάλλος Πρόξενος Darasse προς Υποπρόξενο Αγγλίας.

[105] ΑΥΕ, φ 49.9, Υποπρόξενος εν Κύπρω, αρ. 181, 13/8/1860, ο Φ. Βάρδας προς τον Υπ. Εξ. Ελλάδος.

[106] Κυπριακά Χρονικά, Ι, 1934, σ. 30, έγγραφο Darasse 20/8/1860.

[107] Κυπριακά Χρονικά, Ι, 1934, σ. 31, ο Darasse προς τον Γάλλο Πρέσβη Κωνσταντινουπόλεως, 27/8/1860.

[108] ΑΥΕ, 37/12, αρ.44, 24//9/1864, Έλλην Υποπρόξενος προς Υπ. Εξ. Ελλάδος.

[109] ΑΥΕ, 37/12, αρ.147, 4/16 Οκτωβρίου 1864, Έλλην Υποπρόξενος προς Υπ. Εξ. Ελλάδος.

[110] Κυπριακά Χρονικά Ι, 1934, Έγγραφο 4/10/186.

[111] Public Record Office, F.O.,195/813, p.35-45,12 Οκτ.1864 (ενυπογράφως οι πρόξενοι Γαλλίας, Αμερικής, Ιταλίας, Πρωσίας, Βρετανίας και Ελλάδας).

[112] ΑΥΕ, 37/12, 12Οκτωβρίου1864, ο Έλληνας Υ/πρόξενος προς Hallet Bay, Διοικητή, Αναφορά του στο Υπουργείο Εξωτερικών Ελλάδος.

[113] F.O., 195/818, 17 Οκτ. 1864, σ. 29, Πρόξενος Lung προς Stuart.Το έγγραφο σώζεται και στο: Παπαδόπουλος Θ., «Προξενικά έγγραφα του ΙΘ αιώνος», Αρχείο Βρετανικού προξενείου κατάστιχο IV, Εκδόσεις ΚΕΕ, Λευκωσία 1980, σ.330-333.

[114] F.O., 195/813, 26 Dec1864, p.51, No 3, Βρετανός Πρόξενος Κύπρου, 26/12/1864, και Θ. Παπαδόπουλου ό.π., «Προξενικά…», 1980, σ.332.

[115] Θεοχαρίδη Ιωάννη, «Κατάλογος οθωμανικών εγγράφων της Κύπρου», από τα αρχεία της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Σόφιας(1571-1876), Λευκωσία, αρ., 940, F275A, a.e.772, (31 mayis 1281,12/6/1865, σ.290.

[116] Θεοχαρίδη Ι., ό.π., αρ.398,F275Α,a.e.412,30 Ragab,12(82), 19/12/1865.

[117] Θεοχαρίδη I., ό.π., αρ.280, 29 Safar 1283/13.7.1866.

[118] Θεοχαρίδη I., ό.π., αρ.500, 26 Temmur 1282/ 7.8.1866. και 281, 6 gumada I,12(83)/16.9.1866.

[119] Archives du Ministeredes Affaires Etrangeures, Paris,(ΑΜΑΕ),Consulate de France a Chypre/Direction Politique, no7, 31 m /3816, Vol. 2, Τουρκία /Λάρνακα, σ.110, 14/10/1866.

[120] ΑΥΕ 1874, 37/12 10 Ιανουαρίου, Υποπρόξενος Γ.Σ. Μενάρδος προς ΥΠ.ΕΞ Ελλάδος.

[121] ΑΥΕ,ΑΑΚ/Ε, αρ,51, 7 Φεβρουαρίου1878,Υποπρόξενος Λάρνακας Ηλίας Βασιλειάδης.

[122] ΑΥΕ,ΑΑΚ/Ε, ό.π., αρ..51, 7 Φεβρουαρίου1878.

[123] ΑΥΕ, ΑΑΚ/Ε, ό.π., αρ..51 .

[124] ΑYΕ, Υποπροξενείον Λεμεσού, 138, 75, 14/26 Φεβρουαρίου 1878.

[125] Αρχ. Αρχ. Ε΄, 253, 20/Φεβρ/1878.

[126] Αρχ. Αρχ. ΚΘ΄ 80, 25/Φεβρ/1878.

[127] ΑΥΕ, φ.45/1/ 1878, Περί εγκαταστάσεως Κιρκασίων εν Κύπρω, έγγραφο 75, 21 Φεβρουαρίου, βλ. και έγγραφα 598, 531, 89, 138 (με190 υπογραφές διαμαρτυρομένων Λεμησίων).

[128] ΑΥΕ, ο.π., 45/1 γ 21/2/1878.

[129] Αρχ. Αρχ., φ. ΚΘ΄, αρ.80, 25/2/1878.

[130] ΑΥΕ,1878 ,45/1,αρ. 89, 28 φεβρουαρίου.

[131] ΑΥΕ,1878,45/1, 8 Μαρτίου.

[132] ΑΥΕ,45/1, Αρ.124,17 ΜΑΡΤΙΟΥ1878, Η. Βασιλειάδης προς Υπ. Εξ. Της Ελλάδας Δ.Δεληγιάννην.

[133] Θεοχαρίδης , ο.π., 1984, σ.42.

[134] ΑΥΕ, 45/1 ,αρ. 569, 27/8 Απριλίου, αναφορά από Πρεσβεία Ελλάδος στο Λονδίνο Προς Υπ. Εξ Ελλάδας, Δ Δεληγιάννην.

[135] Η νέα Βρετανική Διοίκηση/κατοχή, Συνέχισε να εφαρμόζει τις Οθωμανικές άδικες τακτικές να μην δέχεται την μαρτυρία των χριστιανών στα δικαστήρια εκτός κι αν υπήρχαν και 2 μωαμεθανοί μάρτυρες και συνέχισε την προυπάρχουσα φορολογία που ήταν άδικη σε βάρος των Χριστιανών. Στις κυβερνητικές υπηρεσίες προσλαμβάνονταν σχεδόν μόνον Τουρκοκύπριοι. Μάλιστα μέχρι το 1882 αναφέρεται στην έκθεση του Fairfield, ότι είχαν διορίσει μόνον 88 Έλληνες αστυφύλακες έναντι 584 μουσουλμάνων. (Φίλιου Ζανέτου, «Η Ιστορία της νήσου Κύπρου», τομ. 2,1911, εν Λάρνακι, σ.168). Περί της μεροληπτικής τακτικής των Άγγλων βλ. επίσης και Παρασκευάς Σαμάρας, 1987, «Η Ελληνική Καταγωγή των Τουρκοκυπρίων, Εξισλαμισμός Τουρκικός Επεκτατισμός», Αθήνα, σ.27-29.

[136] Εφημερίδα «Κλειώ» Τεργέστης, 1878, αρ. 895, σ. 4, στήλη 2.

[137] Κλειώ Τεργέστης 1878, αρ.895, σ.σ.4, στήλη 2. (άρθρο από την εφ. “Ο Εξεταστής”).

[138] ΑYΕ/Κ.Υ., 1878. φακ.99/2, Εγγρ.368 εν Λάρνακι 8 Αυγ.1878, σ.1, Η. Βασιλειάδης προς Υπ. εξ. .Ελλάδος,Α. Κουμουνδούρον.

[139] Philip Magnus, Kitchener, London, 1958, p. 27 (Βλ. και σ.5 Georgallides , A Political and Administrative History of Cyprus,1918-1926 With a survey of the foundation of British rule, Nicosia,1979, p.39).

[140] CO 67/3 Colonial office to Foreign Office, November 8, 1878 and enclosures.

[141] ΑΥΕ, 1878, 94, 132 και Δ.Α.Κ, Malteze Emigrands,1879a/30, 1879/1931, και 1880/29, 300, 408.

[142] Κρατικό Αρχείο Κύπρου, εις το εξής : ΚΑΚ. ,SAΟ2, 263, 1878 Αύγουστος.

[143] ΚΑΚ, SAO2/717, SAO2/263 Δεκέμβριος 1878.

[144] ΚΑΚ, SA02/263, 1878 Dec.

[145] ΚΑΚ, ΣΑΟ2/747.

[146] ΚΑΚ, SΑ1/1231/1949 (Περί Μαλτέζων) 1878-79.

[147] ΚΑΚ,SAΟ2, 401, 1878 Αυγ. (HQ 488/1878) (w p44 ).

[148] Cyprus report by Her Majesty’s High Commissioner for 1870, C. 3092, London, 1881 pp.4 and 58, CO 883/2 No.6, p.p.1-22.

[149] Π. Παπαδημήτρη – Π. Πετρίδη «Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια της Κύπρου 1878-1978» Α΄ τόμος, «Προϊστορία, Τουρκοκρατία, Αγγλοκρατία», Λευκωσία, 1979-80, σ. 322.

[150] Ό.π., σ.321 Εφημερίδα « Grafic », 14 Σεπτεμβρίου, 1878.

[151] Ό.π., σ.321, Grafic, 1878

[152] Ό.π., σ.322, Grafic, 1878.

 [153] Π.Παπαδημήτρη-Π.Πετρίδη, 1979-1980, Προϊστορία, Τουρκοκρατία, Αγγλοκρατία, σ. 326.

[154] Ό.π. 1979-80, σ.σ.320-337.

[155] ΚΑ.Κ, SAO2, Δεκ. 1878.

[156] Κ.Α.Κ, SAΟ2/ 829 1878 Δεκ.

[157] Κ.Α.Κ, SA1 1850 5.2.79 και 4.10.1878.

[158] Κ.Α.Κ, SAO3, Μαρτ. 1879.

[159] Κ.Α.Κ, SA1/ 1840, 17.10.1879.

[160] Κ.Α.Κ, SAΟ3/1879, 196 1879 Jan-Feb. SAO2 846, 1878 Dec. 55ρ.

[161] Κ.Α.Κ, SAI/1840,1879 Dec.

[162] Κ.Α.Κ, SAO3,1879 Feb.-Mar.

[163] Κ. Δέλτας, 2004, “Κληρονομικές Ασθένειες και Κυπριακή πραγματικότητα’’, Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, τ. ΧΧΧ, Λευκωσία, σελ. 17.

[164] Κ. Δέλτα, 2014, «Η γενετική κληρονομιά των Κυπρίων μέσα απο ειδικά θέματα γενετικής»,σ.61, Λευκωσία, και του ιδίου, «Κληρονομικές ασθένειες και Κυπριακή πραγματικότητα», Επετηρίδα ΚΕΕ, τ. ΧΧΧ, 2004, σ. 17 και σ.σ. 65-68.

[165] Baysal Er. et al, “The b-thalassemia Mutations in the population of Cyprus”, British journal of hematology, vol.81, n4, p.p. 607-609, 1992 και vol.89, n3, p.p., 496-499, 1995.

[166] Κ. Δέλτας, 2004, ό.π., σ.17

[167] Κ. ΧΑΤΖΗΙΩΑΝΝΟΥ, 1976 ο.π., Π. ΣΑΜΑΡΑ 1987, ο.π. Κ. Π. ΚΥΡΡΗ, 1968-1969 οπ, Θ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, όπ., 1965. Μ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ, περί των Λινοβαμβάκων, Συμπόσιο Λαογραφίας Λαογραφικής Κύπρου, Χρύσανθου Κυπριανού, Λευκωσία, 1972, σελ. 105-115. Καλλ. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ «Εξισλαμισμοι – Κρυφοι Χριστιανοι – Λινοβαμβακοι. Αναφορές μέσα από τα Αρχεία Προφορικής Ιστορίας του K.E.E.», Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών 28 (2002) 227. Κ. ΚΟΚΚΙΝΟΦΤΑ «Εξισλαμισμοί και επανεκχριστιανισμοι στην Κύπρο κατά την Τουρκοκρατία (1571 – 1878)», Επιστημονική Επετηρίς Κυπριακής Εταιρείας Ιστορικών Σπουδών 11 (2014) 115-150. Π. ΣΑΜΑΡΑ «O Κριμαικος πολεμος του 1853-1856 και Λινοβαμβακισμος στην Κύπρο», στον τόμο: Θ. Παπαδόπουλλου – Γ. Ιωαννίδη (επιμ.) “Πρακτικά του Β΄Διεθνούς Κυπριολογικού Συνεδρίου” (Λευκωσία, 20-25 Απριλίου 1982), τ. Γ΄, Λευκωσία 1987, σ. 160-161.

ακαρπες προσπαθειες εποικισμου Κυπρου πρωτη οθωμανικη κατακτηση 16ος αιωνας μχ 1570 1581 προσπαθεια εποικισμος Κυπρος οθωμανοι τουρκοι εποικοι Λαρνακα χωρια Μενεου, Περβολια, Κιτι, Σοφταδες επαρχια Αμμοχωστου, χωριο Συγκραση, ασσια, Γυψου, Σωτηρα Αθηαινου, Δερυνεια, Τρικωμο Τοπσικιογου Τοψικιογου διοικητης Παφου παφος Κερυνειας Κερυνεια Οθωμανικη αυτοκρατορια εισβολη πειρατεια σαρακηνοι αραβες, τουρκος φορος υποτελεια μηνις σουλτανος Βασιλεις βασιλευς Κυπρου επιθετικοτητα τουρκων βασιλειο περιηγητης μαρτονι Martoni 14ος 1394 πιλοτι Piloti 1433 1444 Daruzes Notes 1450 επτινγκεν Eptigen 1460 γκρουνεμπεργκ Grunemberg 1486 βουστρωνιος 1499 σαλγκε Saige 1518 λοκ Locke 1538 πρεφατ Prefat 1546 λοκε Locke επιθεση πειρατεια κλοπες, λεηλασιες, καταστροφες χωριων απαγωγες γυναικων κατοικων πωληση σκλαβοπαζαρα Μεσης Ανατολης καταληψη νησι Βενετια 1566 μυστικοτητα ναυπηγηση τουρκικος στολος 1569 στρατος ιππικος Ασια Ευρωπαικη Τουρκια βαλντεριο Valderio αδυναμια Δυση αναχαιτιση σουλτανος κατασκοπεια λεηλασια καταστροφη δολοφονια αμαχοι αιχμαλωτος χριστιανοι παραλια πλοια στρατιωτες 1 Ιουλιου Λεμεσος Λαρνακα πολιορκια 25 Ιουλιος 9 Σεπτεμβριου 1570 Σεπτεμβριος σφαγη ανδρες γυναικοπαιδα παραδοση πολεις, Αμμοχωστος 10μηνη Αυγουστου 1571 αυγουστος πολεμος στρατιωτης μουσταφας Λαλα Μουσταφα αρρωστια ανυποφορη ζεστη σωματα επιθεσεις καυσωνας 1571 αυτοπτες μαρτυρες σφαγες, διωγμοι κακοποιηση καταστροφες, εξανδραποδισμος, φυγη κατοικων πληθυσμος κορονελι αλωση λαος Κυπριανος αλωσις φορολογουμενοι ανδρες, οθωμανικα αρχεια Jennings χριστιανοι ενηλικες  ζιμις zimmis υποχρεοι πληρωμη κεφαλικος φορος οικογενεια μουσουλμανοι εξισλαμισμενοι reaya ραγιας πλοιο Συρια θανατηφορος επιδημια επιβατες ασθενεια, χαρατσι βασιλειο γυναικα παιδι νεκροι νοσος, κατερημωμενα ερημα ερημωση φυλαξη αρχιμανδριτης Κυπριανος γενιτσαροι σπαηδες ιππεις γενιτσαρος σπαης ιππεας γιαννιτσαροι γιαννιτσαρος γιανιτσαροι γιανιτσαρος οπλιτες φρουρηση ιππευς γεννιτσαροι γεννιτσαρος δημογραφια αγροτες αγγλος Ιστορικος αγγλικη εξωτερικη πολιτικη εκδοση βιβλιο λουζινιαν Lusignan χρονογραφια Chorografia κρρης Παπαδοπουλος Καλλεπιος κειμενα αιχμαλωτος Κωνσταντινουπολις ιταλικο αραιοκατοικημενο ευαλωτοι κακη κατασταση βενετσιανικο καραβι ηττα τουρκικος στολος 7 Οκτωβριου οκτωβριος Ναυμαχια της Ναυπακτου Ναυπακτος αιτωλοακαρνανια φοβος ιππικο αμερικανος Ιστορια εποικοι surgun βιβλιογραφια υποχρεωτικο εποικιστικο προγραμμα Μικρα Ασια δημογραφικο κενο προβλημα γεωργια εποικος μεμο Memo οπλοφορια νταντινι Dandini αρνησιθρησκοι αποστασια εκθεση Ακκιδα οπλο 17ος 1606 μουσουλμανικη μειονοτητα εξορια εξισλαμισμος μουσουλμανισμος νησι πληθυσμοι