Του Γιώργου Λεκάκη
Ο (άγιος) Ζακχαίος αναφέρεται και ως Ζαχαρίας (άγνωστο πότε γεννήθηκε – άγνωστο πότε πέθανε – λένε το 116 ή το 134 μΧ). Ήταν ο 4ος επίσκοπος Ιεροσολύμων (μετά τους απόστολο Ιάκωβο, τον Συμεών, και τον Ιούστο Α΄, τον οποίο και διαδέχθηκε, άγνωστο πότε – το 110 ή 111 ή 112 μ.Χ.). Δεν είναι γνωστό τίποτα περισσότερο γι’ αυτόν. Μάλλον όμως το όνομα Ζακχαίος είναι σκόπιμη παράφρασις του Βακχαίος < Βάκχος, Ίακχος, ιερατικό επίθετο του θεού Διονύσου, των αρχαίων Ελλήνων, την γέννηση του οποίου αντέγραψε ο χριστιανισμός για να περιγράψει την γέννηση του Ιησού Χριστού – ΔΙΑΒΑΣΤΕ το ΕΔΩ. Γενικότερα, ο Διόνυσος “έδωσε” πολλά από τα χαρακτηριστικά του στον Χριστό, όπως έδωσαν και τα Ελευσινια Μυστήρια.
Γι’ αυτό στην Ελευσίνα (βλ. φωτ.) υπάρχει ο πιο σημαντικός ναός του Αγίου Ζαχαρία στην Ελλάδα – και μάλιστα στο κέντρο της πόλεως, στην πλατεία Ηρώων και σε μικρή απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο της σπουδαίας αρχαίας πόλεως! Άλλος σημαντικός ΙΝ Αγιου Ζαχαρια υπάρχει στον Γράμμο[*]!
Πρόκειται για μικρό μεταβυζαντινό ναό, κτισμένο επί αρχαιότερου ομώνυμου πρωτοχριστιανικού ναού, του 5ου αι. μ.Χ.! Αποκαλύφθηκε το 1928, από ανασκαφές του Κ. Κουρουνιώτη. Ήταν μία τρίκλιτη βασιλική, με ημικυκλική αψίδα,15,70 μ. μήκους και 15, 40 μ. πλάτους. Με δύο κιονοστοιχίες, των πέντε κιόνων. Ο ναός διέθετε δύο διαδοχικούς νάρθηκες! Ευρέθη επίσης ένα τετράγωνο βαπτιστήριο, πρόσκτιστο στην ΒΔ. πλευρά. Στο κέντρο του υπάρχει σταυροειδής κολυμβήθρα, από πλίνθους, με επένδυση από μαρμάρινες πλάκες. Σώθηκε και επιγραφή, η οποία αναφέρει ως κτήτορα του βαπτιστηρίου τον Αρτεμίσιο!
Ο τύπος αυτός του βαπτιστηρίου ομοιάζει με ανάλογα κτίσματα της Μικράς Ασίας – άρα φανερώνει αρχαία σχέση Ελευσίνας – Μ. Ασίας. Στην Β. πλευρά του αρχικού ναού (Α. του βαπτιστηρίου) εντοπίσθηκαν δύο συνεχόμενοι χώροι, μάλλον αποδυτήριο και φωτιστήριο. Στην Α. πλευρά του μεσαίου κλίτους του ναού του 5ου αι. ανεγέρθηκε το μεταβυζαντινό εκκλησάκι – σημερα μία μονόχωρη καμαροσκέπαστη βασιλική. Το κωδωνοστάσιο αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη.
Στην τοιχοποιία του έχουν ενσωματωθεί αρχιτεκτονικά μέλη και επιγραφές από τον αρχαιολογικό χώρο του ιερού των αρχαίων ελευσίνιων μυστηρίων.
Διάσπαρτα αρχαία μέλη ευρίσκονται στον περιβάλλοντα χώρο, ο οποίος ομοιάζει με… υπαίθρια αποθήκη…
Το Ιερό Βήμα του σημερινού ναού ευρίσκεται στην ίδια θέση με αυτό του πρώτου ναού. Διαχωρίζεται από τον κυρίως ναό με ξυλόγλυπτο τέμπλο. Το εσωτερικό του σήμερα κοσμείται με τοιχογραφίες της νεώτερης εποχής. Η φορητή εικόνα του τιμώμενου αγίου Ζαχαρία φέρει χρονολογία 1912. Ο ναός πανηγυρίζει στις 5 Σεπτεμβρίου. Μπερδεύεται έτσι με τον προφήτη Ζαχαρία (της Καινής Διαθήκης αλλά και του Κορανίου) πατέρα του Ιωάννη Βαπτιστή, ιερέα των “υιών του Ααρών”, σύζυγο της Ελισάβετ, η οποία ήταν συγγενής της Παναγίας. Αυτός τιμάται ως άγιος, μαζί με την Ελισάβετ, στις 5 Σεπτεμβρίου (από την Λουθηρανική και Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία), και στις 23 Σεπτεμβρίου (από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία).
Γύρω από το πεδίον της εικόνος της Παναγίας, συγκεντρώνονται κάμπιες…
Κατά τα άλλα, ο Ζακχαίος ήταν διάδοχός του ήταν ο Τωβίας. Τιμάται ως άγιος. Εορτάζεται στις 23 Αυγούστου.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 6.5.2001.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο.
- Αρχαιολογικό Δελτίο, 24, 1969.
- Λεκάκης Γ. ¨ταματα και αναθηματα”.
- Παπαγγελή Κ. – Ευθυμίου-Χλέπα Ελ.-Ά. (επιμ.) “Οι Μεταμορφώσεις του Ελευσινιακού Τοπίου, Αρχαιότητες και Σύγχρονη Πόλη”, κατάλογος έκθεσης, 2011.
- Παπαϊωάννου Β. «Τα εκκλησάκια της Ελευσίνας».
- Σφυρόερα, Β. Βλ. “Ιστορία της Ελευσίνας – Από την Βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα”, β΄ έκδ., Δήμος Ελευσίνος, 2005.
- Σωτηρίου Γ. «Αι παλαιοχριστιανικαί βασιλικαί της Ελλάδος», Αρχαιολογική Εφημερίς, 1929.
- Ευσέβιος “Εκκλ. Ιστ.”, V,12.
- Αδωνιδος Βιέννης και Ουσουάρδου, Μαρτυρολόγια.
- Καίσαρ Βαρώνιος (16ος αι.), αγιογράφος.
- Βενεδικτίνοι Πατέρες της Συνάξεως του Αγίου Μαύρου στην Γαλλία “Η τέχνη της επαλήθευσης των ημερομηνιών ιστορικών γεγονότων, επιγραφών, χρονικών και άλλων αρχαίων μνημείων από την αρχή της χριστιανικής εποχής έως το έτος 1770 / L’Arte di verificare le date dei fatti storici delle inscrizioni delle cronache e di altri antichi monumenti dal principio dell’era cristiana fino all’anno 1770“, μτφρ. G. Pontini di Quero, εκδ. Tipografia Gatti, Βενετία.
- Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”.
[*] Διατηρητέο μοναστήρι του 16ου αι. στα ελληνοαλβανικά σύνορα, 30 χλμ. Δ. από το Νεστόριο Καστοριάς, σε υψόμετρο 1.200 μ., στον 40ό παράλληλο [40°25′22″N 20°52′35″E], στις πηγές του ποταμού Αλιάκμονα. Ανήκε στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως (αρχικώς στην Αρχιεπισκοπή Αχρίδος). Πιθανώς μετόχι του γυναικείου μοναστηριού της γειτονικής ΙΜ Αρχαγγέλων Αγίων Ταξιαρχών, κοντά στο χωριό Τσούκα. Έχουν ανακαλυφθεί τα θεμέλια των μοναστικών κελλιών / κοιτώνων. Μια από τις πιο εντυπωσιακές εκκλησίες στην περιοχή! Γύρω του υπήρχε ένας μικρός οικισμός με το ίδιο όνομα Ζαχαρίας > Ζαγαρίας / Ζαγάρι. Σήμερα ο οικισμός δεν εντοπίζεται. Τον κατέστρεψαν οι Τούρκοι τον 18ο αι. Ο σταυροειδής με τρούλλο ναός είναι πέτρινος. Ο τρούλλο έχει επένδυση και από κεραμίδι. Ο ναός είναι κατάγραφος. Οι τοιχογραφίες, δείγμα υψηλής τέχνης των αγιογράφων της εποχής, ίσως από αγιογράφους από την Σχολή Λινοτοπιου. Ανάγονται στον 17ο αιώνα (είναι της μεταβυζαντινής τέχνης). Επιβεβαιώνεται από επιγραφή στην νότια πλευρά, πάνω από το παράθυρο: “ΔΕΗĊΙĊ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕ… ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΧΟΑ” (= 1671). Υπάρχει και κατεστραμμένη επιγραφή, επάνω από το κατώφλι του ναού, γραμμένη στα αρμανικά βλαχικά, με ελληνικά γράμματα βεβαίως:
Κάρι βα σ’ ίντρα τρου αέστα βισιάρικα σι βα σ’ ινκλίνα που εβλάβιε Δουμνιτζάου βα λι ατζιούτα
Όποιος εισέλθει σε αυτόν τον ναό και υποκλιθεί με σεβασμό, ο Θεός θα τον βοηθήσει
- Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Θεός αναφέρεται Δίας-Ζευς! Από το αρχαίο ελληνικό ένδον > εντος > ίντρα > in, intro, entrance, κλπ.
Οι περισσότερες όμως καταστράφηκαν σε πυρκαγιά. Υπάρχουν και ανάγλυφες παραστάσεις! Μετά την καταστροφή του χωριού Λινοτοπι (1769) από τους Τουρκαλβανούς, μετά τα Ορλωφικά, εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι, οι οποίοι μετέτρεψαν την εκκλησία σε τζαμί και αργότερα σε… αχυρώνα / σταύλο. Το 1913 έγιναν προσπάθειες συντήρησης και ανακατασκευής του και ξανά το 2021. Το 1990 ο ναός ανακηρύχθηκε πολιτιστικό μνημείο [ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ36/49443/1076/25-4-1990 – ΦΕΚ 358/Β/18-6-1990]. – Όσο για τον οικισμό αναφέρεται το 1918 με το όνομα Ζαγάρι [ΦΕΚ 259Α – 29.12.1918] να προσαρτάται στην κοινότητα Γιαννοβαίνης (Γιαννοχωρίου) Φλωρίνης. Το 1927 μετονομάσθηκε Άγιος Ζαχαρίας. Το 1940 καταργήθηκε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ν. Δόικος κ.ά. (επιμ.) «Καστοριανά μνημεία-Μακεδονική κληρονομιά», εκδ. “Χρωμογραφή”, 1995.
- Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”. Και “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”.
- Ν. Σιώκης “Το Λινοτόπι και οι ζωγράφοι του”, Βλαχοι.net, 5.4.2012.
Βακχος αγιος Ζακχαιος Ελευσινια Μυστηρια Λεκακης αγιος Ζαχαριας αγνωστο αγνωστον 2ος αιωνας μχ 116 134 επισκοπος Ιεροσολυμων αποστολος Ιακωβος, Συμεων, Ιουστος Α 110 111 112 σκοπιμη παραφραση Βακχαιος ιακχος, ιερατικο επιθετο θεος Διονυσος αρχαιοι Ελληνες γεννα γεννηση χριστιανισμος Ιησους Χριστος Ελευσινα Ελευσις σημαντικος ναος αγιου Ζαχαρια Ελλαδα αρχαιολογικος χωρος αρχαια πολις ορος βουνο Γραμμος μεταβυζαντινος αρχαιοτερος 5ος 20ος 1928, ανασκαφη Κουρουνιωτης τρικλιτη βασιλικη, ημικυκλικη αψιδα, κιονοστοιχια κιονας ναρθηκας τετραγωνο βαπτιστηριο, προσκτιστο σταυροειδης κολυμβηθρα, σταυρος πλινθος, επενδυση μαρμαρινη πλακα επιγραφη κτητορας βαφτιστηριο κτητωρ Αρτεμισιος κτισμα Μικρα Ασια σχεση Ελευσινας αποδυτηριο φωτιστηριο κλιτος μεταβυζαντινα χρονια εκκλησακι μονοχωρη καμαροσκεπαστη κωδωνοστασιο τοιχοποιια αρχιτεκτονικη επιγραφες ιερο ιερος ναος ΙΝ μελη αποθηκη ιερον Βημα ξυλογλυπτο τεμπλο τοιχογραφια φορητη εικονα 1912 πανηγυρι εορτη γιορτη πανηγυρια εορτες γιορτες ελευσινος 5 Σεπτεμβριου Σεπτεμβριος προφητης Καινη Διαθηκη Κορανι ισλαμ ισλαμισμος Ιωαννης Βαπτιστης ιερεας υιοι του Ααρων αγια Ελισαβετ, Παναγια Ελισσαβετ, Λουθηριανοι Λουθηριανικη Λουθηρανικη Ανατολικη Ορθοδοξη 23 Ρωμαιοκαθολικοι Ρωμαιοκαθολικη πεδιον πεδιο εικανα Παναγιας, καμπια καμπιες αρχαιολογικο Κτηματολογιο Δελτιο, ελευσινιακο Τοπιο αρχαιοτητες εκκλησακια βυζαντινη περιοδος εποχη παλαιοχριστιανικαι βασιλικαι παλαιοχριστιανικες βασιλικες αρχαιολογικη Εφημερις Τωβιας 23 Αυγουστου Αυγουστος Ευσεβιος Εκκλησιαστικη Ιστορις μαρτυρολογιο Αδωνης Αδωνις Βιεννης βιεννη Ουσουαρδος αγιογραφος Καισαρ Βαρωνιος 16ος Βενεδικτινοι Πατερες της Συναξεως του Αγιου Μαυρου Συναξις συναξη Αγιος Μαυρος Γαλλια τεχνη της επαληθευσης ημερομηνια ιστορικα γεγονατα χρονικο μνημειο χριστιανικη ποντινι ντι κουερο Pontini di Quero, εκδοσις εκδοση εκδοσεις τυπογραφεια γκατι τυπογραφειο γκαττι τυπογραφια Tipografia Gatti, Βενετια διατηρητεο μοναστηρι ΙΜ ελληνοαλβανικα συνορα, Νεστοριο Καστοριας, Καστορια υψομετρο 40ος παραλληλος πηγες ποταμος Αλιακμονας Αλιακμων οικουμενικο Πατριαρχειο Κωνσταντινουπολεως Κωνσταντινουπολης Κωνσταντινουπολη Αρχιεπισκοπη Αχριδος Αχριδας Αχριδα γυναικειο Αρχαγγελων Αγιων Ταξιαρχων, Αρχαγγελοι Αγιοι Ταξιαρχες χωριο Τσουκα θεμελια μοναστικο κελλι κελι κοιτωνας εντυπωσιακη εξαφανισμενος οικισμος Ζαγαριας / Ζαγαρι καταστροφη Τουρκοι 18ος σταυροειδης τρουλλος πετρινος τρουλος κεραμιδι καταγραφος τοιχογραφια υψηλη τεχνη αγιογραφος αγιογραφοι Σχολη Λινοτοπιου αγιογραφια 17ος μεταβυζαντινη ΔΕΣΗΣΙΣ ΔΕΗCΙC ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕ….ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΧΟΑ 1671 κατεστραμμενη κατωφλι αρμανικα βλαχικα ελληνικα γραμματα καρι βα σ’ ιντρα τρου αεστα βισιαρικα σι βα σ’ ινκλινα που εβλαβιε Δουμνιτζαου βα λι ατζιουτα υποκλιση σεβασμος Θεος βοηθεια Διας Ζευς αρχαιο ελληνικο ενδον εισοδος ετυμολογια πυρκαγια αναγλυφη παρασταση Λινοτοπι 1769 τουρκαλβανοι ορλωφικα εγκατασταση μουσουλμανοι, μετατροπη τζαμι αχυρωνας συντηρηση ανακατασκευη πολιτιστικο μνημεια κοινοτητα Γιαννοβαινη Γιαννοχωριο Γιαννοχωριον Γιαννοχωρι Φλωρινης νομος Φλωρινας Φλωρινα αττικης αττικη καστοριας καστορια μετονομασια καταργηση Καστοριανα μακεδονικη κληρονομια μακεδονια μακεδονιας ζωγραφοι Βλαχοι ζωγραφικη σταυλος σταβλος
