Το ινδικό μπλε, δεν είναι… ινδικό! Η λέξη βιτρώ είναι ελληνική! Οι άνθρωποι πριν 34.000 χρόνια έφτιαχναν μπλε φυτική βαφή από ισάτι – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Η ἰσάτις είναι «φυτόν τι ἐξ οὗ γίνεται βαφὴ βαθέος κυανοῦ χρώματος, κοινῶς λουλάκι».[1]

Μέχρι σήμερα, γνωρίζαμε ότι τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα σπόρων του βάτου ισάτι[2] χρονολογούνταν στην Νεολιθική περίοδο. Έχουν βρεθεί:

• Στην Γαλλία, σπήλαιο l’Audoste, στο Bouches-du-Rhône.
• Στην Γερμανία, σε κεραμικά, στον οικισμό της Εποχής Σιδήρου στο Heuneburg – Färberwaid (Isatis tinctoria L.) ή… «γερμανικό ινδικό»,
• Στην Βρετανία, στο Dragonby, στο Βόρειο Lincolnshire – θραύσματα σπόρων και λοβών, σε έναν λάκκο Εποχής Σιδήρου,
• Στον «Πολιτισμό του Hallstatt», στον «Τάφο του Αρχηγού» στο Hochdorf» και το Hohmichele – περιείχαν υφάσματα βαμμένα με ισάτι.

Η βαφή με το φυτό αυτό ήταν γνωστή «ήδη από την εποχή των αρχαίων Αιγυπτίων, οι οποίοι την χρησιμοποιούσαν για να βάψουν τα υφασμάτινα περιτυλίγματα των μουμιών».[3] Μία από τις πρώτες χρωστικές ουσίες που χρησιμοποίησαν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν η «μπλε βαφή (Isatis tinctoria)».[4] «Αυτό που έχει υποτεθεί ότι ήταν ινδικό / ίντιγκο σε αρχαία αιγυπτιακά υφάσματα ίσως ήταν φυτική βαφή ισάτι».[5] Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έφτιαχναν μπλε βαφή «χρησιμοποιώντας ινδιγοτίνη».[6]

Αυτή η χρωστική ουσία αναφέρεται και στα αραμαϊκά (ως σάτις < ισάτις), και στο βαβυλωνιακό Ταλμούδ.

Μέχρι τα τέλη του  16ου αιώνα μ.Χ., ήταν η μόνη πηγή μπλε χρωστικής στην Ευρώπη! Ερχόταν από τους δρόμους Άπω Ανατολής και την είπαν… ινδικό / ίντιγκο…

Αλλά τώρα μάθαμε ότι δεν χρησιμοποιείτο από την νεολιθική, αλλά από την παλαιολιθική εποχή!

Όταν μια διεθνής ομάδα ερευνητών άρχισε να αναλύει λίθινα εργαλεία 34.000 χρόνων, που βρέθηκαν στο Σπήλαιο Dzudzuana, στους πρόποδες του Καυκάσου της Γεωργίας, ήλπιζαν απλώς να μάθουν κάτι για τον τρόπο χρήσης τους.

Ωστόσο, καθώς κοίταζαν πιο προσεκτικά, ανακάλυψαν απίστευτα στοιχεία ανθρώπινης συμπεριφοράς και πολυπλοκότητας, που χρονολογούνται δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν.

Τα εργαλεία λείανσης βότσαλων περιείχαν ίχνη φυτικής ύλης και ινδιγοτίνης, της βαθειάς μπλε ένωσης γνωστής και ως ίντιγκο. Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά: Όχι μόνον ήταν η πρώτη φορά, που βρέθηκε ίντιγκο σε αρχαία εργαλεία, αλλά η ουσία δεν εμφανίζεται φυσικά στην μπλε μορφή της. Γεννιέται από μια αντίδραση, όταν τα φύλλα του φυτού βάτος συνθλίβονται και εκτίθενται σε οξυγόνο. Αυτό που εξέπληξε ακόμη περισσότερο τους ερευνητές είναι ότι η βάτος δεν είναι βρώσιμη, επομένως οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες δεν θα είχαν άμεση ανάγκη να την προσέξουν. Αν και οι ειδικοί εξακολουθούν να μην γνωρίζουν γιατί το ίντιγκο επεξεργαζόταν, είτε για βαφή, είτε για ιατρικούς σκοπούς, η ανακάλυψη δείχνει ότι οι λαοί της Άνω Παλαιολιθικής εποχής ήταν σε θέση να εντοπίσουν δευτερεύουσες χρήσεις για τα φυτά, πέρα ​​από την θρεπτική τους αξία.

«Αντί να θεωρούν τα φυτά αποκλειστικώς ως πηγές τροφής, όπως συμβαίνει συχνά», δήλωσε η αρχαιολόγος Λ. Λόνγκο (του Πανεπιστημίου Κα Φόσκαρι Βενετίας), «αυτή η μελέτη υπογραμμίζει τον ρόλο τους σε πολύπλοκες διαδικασίες, που πιθανώς περιλαμβάνουν την μετατροπή ευπαθών υλικών για χρήση σε διάφορες φάσεις της καθημερινής ζωής».

ΠΗΓΗ: L. Longo “Direct evidence for processing Isatis tinctoria L., a non-nutritional plant, 32,000 – 34,000 years ago”, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0321262, PLOS One. Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari Βενετίας, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 9.5.2025.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Hall R. «Egyptian Textiles. Shire Egyptology», εκδ. Bloomsbury Publ. σελ. 10, 2008.
• Lucas A. «Ancient Egyptian Materials and Industries», β΄ έκδοση, εκδ. E. Arnold & Co, σελ. 314, Λονδίνο, 1934.
•  (de) Melo, κ.ά. «Spectral and Photophysical Studies of Substituted Indigo Derivatives in Their Keto Forms», Chem Phys, 7 (11): 2303 – 2311, doi: 10.1002/cphc.200600203, 13.11.2006.
• Skelton H. «ΗA colour chemist’s history of Western art», Review of Progress in Coloration and Related Topics, 29: 43 – 64, doi: 10.1111/j.1478-4408.1999.tb00127.x, 1999.
• (van der) Veen, κ.ά. «Woad and the Britons Painted Blue», Oxford Journal of Archaeology, 12(3): 367-371, doi:10.1111/j.1468-0092.1993.tb00340.x. 1.11.1993.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] ΠΗΓΗ: Hp. Ulc. 11, Michel 832 (Σάμος, 4^ος π.Χ.), Hp. Aff.38. POxy. 101.12. Hp. ll.cc., Θεόφρ. π. Αἰσθ.77, Διοσκ. 2.184, 2.216, Πλίν. HN 20.59. Ἱππ. 874^Η. LSJ.

[2] Βάτος > Βάτα > woad / waad – το φυτό Isatis tinctoria, από την αρχαία ελληνική λέξη για το φυτό, ἰσάτις.  Ανήκει στην οικογένεια βρασσικίδες / Brassicaceae. Λέγεται και dyer’s woad / dyer’s-weed, glastum και Asp of Jerusalem.

Ενδημικό φυτό στις στέπες και τις ερημικές ζώνες του Καυκάσου, της Κεντρικής Ασίας έως την Ανατολική Σιβηρία και την Δυτική Ασία. Αλλά τώρα ευρίσκεται και στην Νοτιοανατολική και Κεντρική Ευρώπη και στην δυτική Βόρεια Αμερική.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: Από το αρχαίο ελληνικό ύδωρ (με την δασεία να τρέπεται σε v > λατ. vitrum > αρχ. άνω γερμ. weit > αγγλοσαξ. wαd).  Αναφέρεται και ως «κελτικό μπλε / glas celtig» [ουαλικά: gorm ceilteach]. Ο Ιούλιος Καίσαρ ανέφερε ότι «οι Βρετανοί συνήθιζαν να χρωματίζουν το σώμα τους μπλε με vitrum»(*) > βιτρώ = γυαλί, χρωματισμένο σαν γυαλί από το φυτό βοαντ και την βαφή που παρασκευάζεται από αυτό < woad / βόα < γαλατικά glastum, πρωτοκελτικά glastos = πράσινο < πράσο – «πρωτοϊνδοευρωπαϊκή» wed-ro-  < αρχαία ελληνική λέξη Fύδωρ > water, woda, wasser, κλπ.

Στην παραδοσιακή κινεζική ιατρική οι ρίζες του φυτού χρησιμοποιούνται για την παρασκευή του φαρμάκου banlangen, που έχει αντιιικές ιδιότητες. Χρησιμοποιείται και ως φυτικό φαρμακευτικό τσάι, για κρυολογήματα και παθήσεις των αμυγδαλών.

(*) βλ. «Commentarii de Bello Gallico»

[3] Βλ. Melo και Rondão.

[4] Βλ. Skelton.

[5] Βλ. Lucas.

[6] Βλ. Hall.

ινδικο μπλε, ινδια λεξη ετυμολογια βιτρω ελληνικη ανθρωποι πριν 34.000 χρονια φυτικη βαφη ισατις Λεκακης γαλαζιο βιτρο ελληνικες λεξεις ανθρωπος 3ο.000 γαλαζια γαλαζιο φυτο βαφες ισάτι φυτον βαθη κυανο χρωμα λουλακι πρωτα αρχαιολογικα ευρηματα σπορος βατος νεολιθικη περιοδος αρχαια Γαλλια, σπηλαιο οντοστ ωντοστ l’ Audoste, Bouches du Rhone ποταμος ροδανος Γερμανια, κεραμικη, αρχαιος οικισμος Εποχη Σιδηρου χοινεμπουργκ Heuneburg Farberwaid Isatis tinctoria L. γερμανικο ινδικο Βρετανια, ντραγκονμπι ντραγκονμπυ Dragonby, βορειο λινκολνσαιρ Lincolnshire θραυσμα σποροι λοβος λακκος Πολιτισμος χαλστατ Hallstatt αρχαιος ταφος του Αρχηγου χοχντορφ Hochdorf χοχμισελ Hohmichele αρχαια υφασματα βαμμενα φυτα αρχαιοι Αιγυπτιοι χρηση υφασμα περιτυλιγμα μουμια πρωτη χρωστικη ουσια Αιγυπτιοι ιντιγκο αιγυπτιακα ινδιγοτινη αραμαικα σατις βαβυλωνιακο Ταλμουδ βαβυλωνα βαβυλων βαβυλωνια 16ος αιωνας μΧ μονη πηγη Ευρωπη απω Ανατολη εμποριο νεολιθικη παλαιολιθικη λιθινα εργαλεια σπηλαιο Ντζουντζουανα Dzudzuana, Καυκασος Γεωργιας, Γεωργια τροπος χρησης απιστευτα στοιχεια ανθρωπινη συμπεριφορα πολυπλοκοτητα βοτσαλο φυτικη υλη ινδιγοτινη πρωτη φορα φυσικα μορφη αντιδραση, φυλλα βατος βατα συνθλιψη οξυγονο εκπληξη μη βρωσιμη, κυνηγοι τροφοσυλλεκτες αναγκη επεξεργασια ιατρικη λαος ανω Παλαιολιθικη δευτερευουσα θρεπτικη αξια διατροφη πηγη τροφης, αρχαιολογια πολυπλοκη διαδικασια μετατροπη ευπαθη υλικα καθημερινη ζωη παραγωγο χημεια χρωματων Σαμος, 4^ος πΧ παπυρος οξυρρυγχου παπυροι οξυρρυγχος Θεοφραστος Διοσκοριδης Πλινιος οικογενεια βρασσικιδες βρασσικιδαι ιερουσαλημ Jerusalem ενδημικο στεπα ερημικη ζωνη Καυκασου, Κεντρικη Ασια ανατολικη Σιβηρια Δυτικη Νοτιοανατολικη δυτικη βορεια Αμερικη υδωρ δασεια τροπη δασειας v > λατινικα vitrum γερμανικα weit > αγγλοσαξωνικα wαd κελτικο γκλας glas celtig ουαλικα gorm ceilteach Ιουλιος Καισαρ καισαρας body painting Βρετανοι χρωματισμος σωματος σωμα μπλε vitrum γυαλι, χρωματισμενο υαλι βοαντ παρασκευη βοα γαλατικα πρωτοκελτικα glastos = πρασινο < πρωτοινδοευρωπαικη γλωσσα wedro Fυδωρ παραδοσιακη κινεζικη ιατρικη κινα ριζα φυτου φαρμακο μπανλαγκεν banlangen, αντιιικες ιδιοτητες ιος ιωση φυτικο φαρμακευτικο τσαι, θεραπεια κρυολογημα παθησεις αμυγδαλων αμυγδαλες αμυγδαλη αμυγδαλιτιδα