Το άγνωστο κάστρο του Ηρακλή, σε υψόμετρο 1.200 μ., από τα πιο ξακουστά κάστρα του Μοριά! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Η Μίνθη Ηλείας είναι ένα όμορφο βουνό της ΝΔ. Πελοποννήσου (ύψους 1.345 μ. – δεύτερη υψηλότερη κορυφή η Βουνούκα ή Βαβνούκα, 1.221 μ. – μήκους 15  χλμ. – πλάτους 10  χλμ.). Η Μίνθη είναι το υψηλότερο βουνό στην Ηλεία. Τον 19ο αιώνα το όρος Μίνθη ελέγετο και Αλβενα (= λευκό όρος). Τα δάση στην Μίνθη υπέστησαν μεγάλες ζημιές από τις πυρκαγιές του 2007. Αποτελεί συνέχεια του ιερού όρους των Αρκάδων, του Λύκαιου (το οποίο κείται 20 χλμ. Α.). Η Μίνθη είναι στο κέντρο της τ. επαρχίας Ολυμπίας. Στους πρόποδες του βουνού είναι κτισμένο το ομώνυμο χωριό.

Οφείλει το όνομά του στην νύμφη Μίνθη, κόρη του ποταμού του Άδη, Κωκυτού, την οποία ηράσθη παράφορα ο Άδης και η θεά Δήμητρα την μεταμόρφωσε «εις “κηπαίαν” μίνθη», το γνωστό αρωματικό φυτό μίνθη > μέντα. – Για ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΔΩ.

Ήταν ιερός τόπος, όρος αφιερωμένο στην Περσεφόνη. Ο Στράβων (175 μ.Χ.) αναφέρει: Ανατολικά του Πύλου είναι ένα βουνό με το όνομα Μίνθη, που ο μύθος λέει ότι ήταν παλλακίς του Άδου. Μεταμορφώθηκε στην μίνθη του κήπου (δυόσμο). Στο βουνό αυτό υπήρχε ναός του Άδη, άλσος αφιερωμένο στην θεά Δήμητρα και ιερό του Μακιστίου Ηρακλή». Οι αρχαιολόγοι μέχρι σήμερα δεν μπόρεσαν να επαληθεύσουν την μαρτυρία αυτή…[1]

Αλλά στην κορυφή Βουνούκα έχουν ανακαλυφθεί τα θεμέλια κτίσματος διαστάσεων 8 x 8 μ,, ίσως μεγάλος βωμός ή ιερόν Χθονίων Θεοτήτων προϊστορικών χρόνων.

Στην άλλη κορυφή Χρυσούλι, κείται το Κάστρο του Αράκλοβου. Μικρό και ερειπωμένο, ΝΑ. και επάνω από το χωριό Μίνθη Ηλείας, στην Α. πλευρά του ομώνυμου βουνού, στον 37^ο παράλληλο[2]. Απέχει 14,5 χλμ. από το Ιωνιο πέλαγος του Κυπαρισσιακού Κόλπου. Παρά το μικρό του μέγεθος και την κακή κατάστασή του, πρόκειται για ένα από τα πιο ξακουστά κάστρα του Μοριά! Έχει εκπληκτική θέα, αλλά δυστυχώς λίγο δύσκολη πρόσβαση, ειδικώς στα τελευταία 100 μ. του μονοπατιού που απαιτείται και ανάβαση…

Μέχρι προ τινος δεν ήταν βέβαιο πού ακριβώς βρισκόταν το ονομαστό κάστρο του Αράκλοβου. Σήμερα πιστεύεται ότι ήταν στην θέση αυτή, επάνω στην κορυφή Χρυσούλι του όρους Μίνθη, σε υψόμετρο 1.200 μ. Το κάστρο του Αρακλόβου εξουσίαζε ένα στενό πέρασμα, μια μεγάλη κλεισούρα, ανάμεσα στα όρη Λύκαιο και Μίνθη. Από αυτόν τον δρόγγο περνούσε ο δρόμος που συνέδεε το λιμάνι της Κυλλήνης (Γλαρέντζας) με τα κάστρα της Μεσσηνίας.

Το κάστρο του Αρακλόβου – ετυμολογείται από τον Αρακλή / Ηρακλή. Όπως είπα, ιερόν του Μακιστίου Ηρακλέους έκειτο εδώ επάνω. Παρουσιάζεται στις πηγές με διάφορες ονομασίες:

• Ερεόκλοβο / Ορεόκλοβο / Ωρεόκλοβο (= Ωραιόκαστρο), κλπ.
• Αρβανόκαστρο,
• κάστρο του Βουτσαρά (από το όνομα του τελευταίου Βυζαντινού διοικητή, του Δοξαπατρή Βουτσαρά ή Βουτζαρά),
• Κάστρο Χρυσουλίου,
• Κάστρο Άβλαινας.
• Οι Φράγκοι το έλεγαν Bucelet[3] και
• αργότερα στην ιταλική του απόδοση Buceleto.

Στον Μεσαίωνα και την μεταβυζαντινή εποχή, το βουνό ήταν γνωστό ως Βουνούκα και Άβλαινα[4]. Σήμερα επανήλθε επισήμως η αρχαία ονομασία (Μίνθη).

Ήταν ένα από τα δέκα κάστρα στο Μοριά που ακόμα τα κατείχαν οι Βυζαντινοί και δεν είχαν εγκαταλειφθεί, όταν επέλασαν οι Φράγκοι μετά την Δ’ Σταυροφορία (1204) με επί κεφαλής τον Γουλιέλμο Σαμπλίττη και τον συμπολεμιστή του Γοδεφρείδο Α΄ Βιλλεαρδουίνο (1205 μ.Χ.).

Καίτοι δεν ήταν τόσο μεγάλο, το έκανε ισχυρό η ανδρεία των υπερασπιστών του με επί κεφαλής τον Δοξαπατρή Βουτσαρά.[5]

Οι Φράγκοι το κατέκτησαν μετά από προσπάθειες 5 ετών, δηλαδή περί το 1210!

Σύμφωνα με την παράδοση, η Μαρία, κόρη του Δοξαπατρή, για να μην πέσει ζωντανή στα χέρια των Φράγκων, αυτοκτόνησε, πέφτοντας από τα τείχη του κάστρου – παράδοση που αναφέρεται και για πολλές άλλες Ελληνοπούλες.

Έγινε ένα από τα βασικά κάστρα της Βαρονίας της Καρύταινας. Το 1272 πέθανε άκληρος ο βαρόνος της Καρύταινας Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ. Την διαδοχή της βαρονίας διεκδίκησε ο ανιψιός του Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ ο Νεώτερος. Ο πρίγκηψ Αχαΐας, Γουλιέλμος Β’ Βιλλεαρδουίνος, αρνήθηκε να του δώσει την βαρονία και πήρε για τον εαυτό του την μισή και την άλλη μισή την άφησε στην χήρα του βαρόνου, Ισαβέλλα ντε λα Ρος.

Ο Γοδεφρείδος ντε Μπρυγιέρ ο νεώτερος θεωρώντας ότι αδικήθηκε αποφάσισε να αναλάβει δράση. Περί το 1275 κατέλαβε το κάστρο του Αράκλοβου με τέχνασμα, ξεγελώντας τον Έλληνα φρούραρχο Φιλόκαλο: Υποκρίθηκε τον άρρωστο («εἶπεν ὅτι ἐξαλίστη, τὸ κοιλιακὸν τὸν ἔπιασεν») και ζήτησε να του επιτραπεί να μείνει στο κάστρο για να πίνει καθαρό νερό από τις δεξαμενές του κάστρου που (υποτίθεται ότι) είχε ιαματικές ιδιότητες («τὸν εἶπεν εἰς τὸ Ἀράκλοβον εἶναι καλὲς γιστέρνες»).

Μετά προσποιήθηκε ότι πεθαίνει και ο φρούραρχος επέτρεψε στους σιργέντες του (υπαξιωματικούς) να τον δουν για να ακούσουν τις τελευταίες του επιθυμίες. Οι σιργέντες ακολουθώντας τις οδηγίες του Γοδεφρείδου προσκάλεσαν τον Καστελλάνο σε μια ταβέρνα στο μπούρκο, έξω από το κάστρο, όπου τον μέθυσαν και του πήραν τα κλειδιά. Έτσι ο Γοδεφρείδος έγινε κύριος του κάστρου σε ένα περιστατικό που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στην εποχή του. Αμέσως ο Γοδεφρείδος έστειλε μαντατοφόρους στους Βυζαντινούς του Μυστρά ζητώντας βοήθεια με την υπόσχεση να τους το πουλήσει.

Ο δεσπότης του Μυστρά «ως το ήκουσεν, εχάρηκεν μεγάλως» και ανταποκρίθηκαν άμεσα στέλνοντας «όλα του τα φουσάτα». Την δύναμη αυτή όμως αναχαίτισε ο Σιμεών Βιδώνης, κιβιτάνος των Σκορτών, μπλοκάροντας το πέρασμα της Ίσοβας και τις άλλες κλεισούρες στα Σκορτά. Στην συνέχεια οι Φράγκοι ξεκίνησαν στενή πολιορκία του Αράκλοβου για να το πάρουν πίσω, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, καθώς ο Γοδεφρείδος το υπερασπίστηκε με επιτυχία, έχοντας μαζί του μόνο τέσσερις Φράγκους και μερικούς Έλληνες. Τελικά οι δύο πλευρές επιθυμώντας να δοθεί τέλος στο αδιέξοδο, ήρθαν σε συμφωνία και ο Γοδεφρείδος άφησε το κάστρο, αφού του έδωσαν το τιμάριο της Μόραινας στα Σκορτά και τον νύμφευσαν με μια χήρα, που είχε προίκα το τιμάριο της Λισσαρέας, κοντά στην Χαλανδρίτσα.

Το 1289 το Αράκλοβο καταγράφεται ως κτήση της Ισαβέλλας, της ηγεμόνος του Πριγκηπάτου της Αχαΐας (πρόκειται για την γνωστή πριγκηπέσσα Ιζαμπώ). Το 1303 δόθηκε στην νεογέννητη Μαργαρίτα της Σαβοΐας, κόρη της Ισαβέλλας. Το 1377 και το 1391 περιλαμβάνεται στους καταλόγους με τα φέουδα του πριγκηπάτου της Αχαΐας.

Περί το 1430 – ή ίσως και ενωρίτερα – έγινε κτήση του Δεσποτάτου του Μυστρά, όπως το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου. Το 1460, μαζί με τα υπόλοιπα κάστρα της του Μοριά κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς, χωρίς πάντως να είναι γνωστό το χρονικό της κατάκτησής του.

Το 1463 οι Ενετοί είχαν για σύντομο διάστημα στην κατοχή τους κάποια κάστρα της δυτικής Πελοποννήσου – ένα από αυτά και το Αράκλοβο. Αναφέρεται σε ενετικούς καταλόγους του 1463, αλλά το 1467 καταγράφεται σαν τουρκικό.

Μετά τον 15ο αιώνα, το Αράκλοβο χάνεται από την ιστορία. Πρέπει να εγκαταλείφθηκε και να μην χρησιμοποιήθηκε καθ’ όλου επί οθωμανοκρατίας.

Αρχιτεκτονική

Πολύ λίγα κατάλοιπα υπάρχουν σήμερα από το σπουδαίο άλλοτε κάστρο του Αράκλοβου.

Στη βάση του κάστρου διακρίνονται ίχνη του εξωτερικού τείχους.

Η κορυφή του κάστρου είναι ένα τριγωνικό πλάτωμα 50 Χ 30 μ. περίπου, που περιβάλλεται από οχύρωση. Λόγω της πυκνής βλάστησης αυτό το εσωτερικό τείχος δεν φαίνεται καλά και δεν μπορεί να εκτιμηθεί σε τι κατάσταση είναι. Στην κορυφή σώζονται τα λείψανα δύο ομβροδεξαμενών. Η μία από αυτές διατηρείται ακόμη σε σχετικά καλή κατάσταση. Έχει ύψος 2 μ., πλάτος 3,40 μ. και μήκος 8 μ. και σε μεγάλο μέρος της επιφάνειάς της διατηρεί το επίχρισμα από κορασάνι. Συνήθως τέτοιες δεξαμενές σε ακροπόλεις χρησίμευαν και σαν βάσεις για υπερκείμενο πύργο. Στην βόρεια πλευρά του κάστρου έξω από το πλάτωμα της κορυφής υπάρχει μια τρίτη δεξαμενή.

Από τον υπόλοιπο οικισμό δεν σώζεται σχεδόν τίποτε. Μόνον λιθοσωροί. Ένα μέρος του κάστρου έχει κατακρημνισθεί στα ανατολικά. Σε δυο-τρία σημεία κάποια μπάζα μπορούν να αναγνωριστούν σαν υπολείμματα κτισμάτων.

Έξω από το κάστρο στην ΝΑ. πλευρά υπάρχει εκτεταμένος ερειπιώνας, που αποτελούσε – σύμφωνα με την μαρτυρία του «Χρονικού» – το μπούργκο (= οικισμός εκτός κάστρου), οι κάτοικοι του οποίου εκμεταλλεύονταν την ασφάλεια που πρόσφερε η οχύρωση του κάστρου. Εδώ εντοπίστηκαν χαλάσματα τεσσάρων εκκλησιών.

Από το Χρονικόν του Μορέως:

Και τότε ο πρωτοστράτορας, μισίρ Ντζεφρές εκείνος,

είπεν και εσυμβούλεψεν στην Αρκαδία να απέλθουν,

το κάστρον γαρ να επάρουσιν, ο τόπος να πλαταίνη,

να στείλουν κ᾿ εις το Αράκλοβον όπου κρατεί τον δρόγγον,

όπου τα λέγουν τα Σκορτά, μικρόν καστέλιν ένι,

αλλά εις τραχώνιν κάθεται, πολλά ένι αφιρωμένον·

λέγουν οκάποιος το κρατεί από τους Βουτζαράδες,

Δοξαπατρήν τον λέγουσιν, μέγας στρατιώτης ένι·

«κι αφών επάρωμεν κι αυτό και να πλατύνη ο τόπος,

ενταύτα ας απερχώμεθα εκεί εις τους άλλους τόπους».

Παράλληλες Ιστορίες

Ο υπερασπιστής του κάστρου Δοξαπατρής Βουτσαράς (ή Βουτζαράς) υπήρξε θρυλικός Έλλην πολεμιστής. Ήταν λακωνικής καταγωγής και έζησε στα τέλη του 12^ου αιώνα. Ίσως άρχοντας ή στρατιωτικός διοικητής στην κοιλάδα του Αλφειού και στην ευρύτερη περιοχή. Πέθανε το 1205 / 1207 πολεμώντας τους Φράγκους.

Φαίνεται ότι ήταν ένας θηριώδης γίγαντας, που προκαλούσε τον τρόμο. Σύμφωνα με την αραγωνική έκδοση του «Χρονικού», η πανοπλία του ζύγιζε 70 κιλά (150 λίβρες)! Το όπλο του ήταν ένα τεράστιο σιδερένιο ρόπαλο (κεφαλοθραύστης), το οποίο δεν αποχωριζόταν ποτέ. Κατά πάσα πιθανότητα η νεοελληνική έκφραση «την έφαγε στο δοξαπατρί» προέρχεται από αυτόν. Ίσως η λαϊκή φαντασία να συνέδεσε τον Δοξαπατρή με τον Ηρακλή…

Η ιστορία του και η ηρωική του αντίσταση απέναντι στους Φράγκους είχε συνεπάρει τον μεσαιωνικό ελληνισμό και ενέπνευσε νεώτερους ανθρώπους των τεχνών, όπως:

• τον Φ. Κόντογλου που δημιούργησε την τοιχογραφία «Ο Δοξαπατρής αγωνίζεται εις το Αράκλοβο», η οποία ευρίσκεται στο Δημαρχείο Αθηνών και
• τον Δ. Βερναρδάκη που έγραψε το θεατρικό έργο «Μαρία Δοξαπατρή. Δράμα εις πράξεις πέντε». Η υπόθεση αναφέρεται στην ιστορία της Μαρίας Δοξαπατρή, κόρης του Δοξαπατρή Βουτσαρά, που γκρεμίστηκε από το κάστρο για να μην πέσει στα χέρια των Φράγκων.

ΠΗΓΗ: Δημος Ζαχάρως – Μίνθη. Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Πολύβιος, IV,77. Στράβ. VIII.
• Graves «Οι Ελληνικοί Μύθοι» εκδ. Penguin, Λονδίνο, 1955.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Κατὰ ταῦτα δέ πως τὰ ἱερὰ ὑπέρκειται τῆς θαλάττης ἐν τριάκοντα ἢ μικρῶι πλείοσι σταδίοις ὁ Τριφυλιακὸς Πύλος [ὁ] καὶ Λεπρεατικός, ὃν καλεῖ ὁ ποιητὴς ἠμαθόεντα καὶ παραδίδωσι τοῦ Νέστορος πατρίδα, ὡς ἄν τις ἐκ τῶν ἐπῶν τεκμαίροιτο· εἴτε τοῦ παραρρέοντος ποταμοῦ πρὸς ἄρκτον Ἀμάθου καλουμένου πρότερον, ὃς νῦν Μάμαος καὶ Ἀρκαδικὸς καλεῖται, ὥστ᾽ ἐντεῦθεν ἠμαθόεντα κεκλῆσθαι· εἴτε τούτου μὲν Παμισοῦ καλουμένου ὁμωνύμως τοῖς ἐν τῆι Μεσσηνίαι δυσί, τῆς δὲ πόλεως ἄδηλον ἐχούσης τὴν ἐτυμολογίαν τοῦ ἐπιθέτου· καὶ γὰρ τὸ ἀμαθώδη τὸν ποταμὸν ἢ τὴν χώραν εἶναι ψεῦδός φασι. πρὸς ἕω δ᾽ ἐστὶν ὄρος τοῦ Πύλου πλησίον ἐπώνυμον Μίνθης, ἣν μυθεύουσι παλλακὴν τοῦ Ἅιδου γενομένην πατηθεῖσαν ὑπὸ τῆς κόρης εἰς τὴν κηπαίαν μίνθην μεταβαλεῖν, ἥν τινες ἡδύοσμον καλοῦσι. καὶ δὴ καὶ τέμενός ἐστιν Ἅιδου πρὸς τῶι ὄρει τιμώμενον καὶ ὑπὸ Μακιστίων, καὶ Δήμητρος ἄλσος ὑπερκείμενον τοῦ Πυλιακοῦ πεδίου. τὸ δὲ πεδίον εὔγεών ἐστι τοῦτο, τῆι θαλάττηι δὲ συνάψαν παρατείνει παρ᾽ ἅπαν τὸ μεταξὺ τοῦ τε Σαμικοῦ καὶ ποταμοῦ Νέδας διάστημα. θινώδης δὲ καὶ στενός ἐστιν ὁ τῆς θαλάττης αἰγιαλός, ὥστ᾽ οὐκ ἂν ἀπογνοίη τις ἐντεῦθεν ἠμαθόεντα ὠνομάσθαι τὸν Πύλον – «Γεωγρ.», 3.14.

[2] 37.48730352292999, 21.782089505828694.

[3] Η «γαλλική» λέξη bucelet ετυμολογείται από την αρχαία ελληνική λέξη βους, και παραπέμπει στο βαρέλι, που ομοιάζει με την κοιλιά του βοδιού. Πιθανόν να προήλθε από το σχήμα του βουνού όπου ευρίσκεται το κάστρο.

[4] Και η παλαιά ονομασία του σημερινού χωριού Μίνθη ήταν επίσης Άβλαινα.

[5] Βλ. «Χρονικόν του Μορέως».

αγνωστο καστρο του Ηρακλη Αρακλης Αρακλοβο υψομετρο 1.200 μ., τα πιο ξακουστα καστρα του Μορια Μωρια Λεκακης αγνωστα καστρα Ηρακλης Μοριας μινθη βουνο Πελοποννησου Πελοποννησος υψους υψηλοτερη κορυφη Βουνουκα Βαβνουκα, υψηλοτερο βουνο Ηλεια 19ος αιωνας μχ ορος Αλβενα Αλβαινα λευκο ορος δασος μινθης ζημια πυρκαγια φωτια 2007 ιερο ιερον αγιο αγιον ορος Αρκαδων, Λυκαιο αρκαδιας επαρχιας Ολυμπιας Ολυμπια χωριο ονομα ετυμολογια νυμφη ποταμος θεος αδης, Κωκυτος ερως ερωτας θεα Δημητρα μεταμορφωση κηπαια αρωματικό φυτο μεντα ιερος τοπος, Περσεφονη Στραβων Πυλος μυθος παλλακις παλλακιδα κηπος δυοσμος αρχαιος ναος αδη, αλσος Μακιστιος Ηρακλης αρχαιολογια θεμλια κτισμα μεγαλος βωμος Χθονιων Θεοτητων Χθονιες Θεοτητες προιστορια κορφη Χρυσουλι, Αρακλοβου Αρακλοβο ερειπωμενο, Ηλειας, 37^ος παραλληλος Ιωνιο ιονιο πελαγος θαλασσα Κυπαρισσιακος Κολπος κυπαρισσια περασμα, κλεισουρα, Λυκαιον δρογγος δρομος λιμανι Κυλληνη Γλαρεντζα Μεσσηνια Ερεοκλοβο / Ορεοκλοβο, αρβανοκαστρο, Βουτσαρα Βυζαντινος διοικητης Δοξαπατρης Βουτσαρας Βουτζαρας Χρυσουλιου, αβλαινας φραγκοι Bucelet μπουκελε ιταλικα Buceleto μπουκελετο Μεσαιωνας μεταβυζαντινη εποχη Βυζαντινοι βυζαντιο εγκαταλειψη επελαση φραγκων γαλλοι γαλλια 4η Δ Σταυροφορια 1204 13ος Σαμπλιττης Σαμπλιτης Guillaume de Champlitte Γοδεφρειδος Α΄ Βιλλεαρδουινος 1205 ανδρεια υπερασπιστης δοξαπατρι Βουτζαρα 5χρονη 5ετης πολιορκια 1210 παραδοση, Μαρια, κορη αυτοκτονια τειχη Ελληνοπουλα Βαρονια της Καρυταινας Καρυταινα 1272 ακληρος βαρονος Γοδεφρειδος ντε Μπρυγιερ Μπριγιερ Geoffroy de Bruyères μπριελ de Βriel διαδοχη Νεωτερος πριγκηψ Αχαιας, Γουλιελμος Β’ Βιλλεαρδουινος, αρνηση χηρα Ισαβελλα ντε λα Ρος ντελαρος δελαρος αδικια 1275 καταληψη τεχνασμα, δολος πονηρια ελληνας φρουραρχος Φιλοκαλος υποκρισια αρρωστος κοιλιακον κοιλιακο καθαρο νερο ιαματικο δεξαμενες ιαματικες ιδιοτητες γιστερνα προσποιηση σιργεντης υπαξιωματικος τελευταια επιθυμια σιργεντες Καστελλανος Καστελανος ταβερνα μπουρκο, μεθυσι κλειδι κυριος μαντατοφορος Μυστρας υποσχεση πωληση δεσποτης του Μυστρα φουσατο Βιδωνης Simon de Vidoigne βιντονιε κιβιτανος Σκορτων, ισοβα κλεισουρες Σκορτα ελληνες συμφωνια τιμαριο της Μοραινας Μοραινα χηρα, προικα Λισσαρεας, Λισσαρεα Χαλανδριτσα 1289 κτηση Ισαβελλα Ισαβελα γυναικα ηγεμονας Πριγκηπατο Αχαια πριγκηπεσσα πριγκιπεσσα Ιζαμπω 14ος 1303 νεογεννητο νεογεννητη Μαργαριτα της Σαβοιας, Σαβοια 1377 1391 καταλογος φεουδα πριγκιπατο 15ος 1430 1460, κατακτηση Οθωμανοι Οθωμανικη αυτοκρατορια 1463 Ενετοι βενετια δυτικη ενετικος 1463, 1467 τουρκικο ιστορια οθωμανοκρατια αρχιτεκτονικη τειχος τριγωνικο πλατωμα οχυρωση λειψανα ομβροδεξαμενη επιχρισμα κορασανι δεξαμενη ακροπολις πυργος οικισμος λιθοσωρος κτισμα ερειπιωνας, Χρονικο μπουργκο καστρου κατοικοι οχυρο χαλασμα εκκλησια ιερος ναος ιν Χρονικον του Μορεως πρωτοστρατορας, μισιρ Ντζεφρες Αρκαδια καστρον καστελι τραχωνι αφιρωμενο Βουτζαραδες, Δοξαπατρην στρατιωτης θρυλικος ελλην πολεμιστης λακων λακωνας λακωνικης καταγωγης 12^ος αρχοντας στρατιωτικος διοικητης κοιλαδα Αλφειου ποταμος αλφειος 1205 / 1207 πολεμος θηριωδης γιγαντας γιγας τρομος αραγωνικη εκδοση αραγωνια πανοπλια του ζυγιζε λιβρες κιλα βαρος πανοπλιας οπλο τεραστιο σιδερενιο ροπαλο κεφαλοθραυστης νεοελληνικη παροιμιωδης εκφραση παροιμια δοξαπατρι αντισταση μεσαιωνικος ελληνισμος τεχνη Κοντογλου τοιχογραφια Ο Δοξαπατρής αγωνιζεται εις το Αρακλοβο Δημαρχειο Αθηνων αθηνα Βερναρδακης θεατρικο εργο Μαρια Δοξαπατρη δραμα  Πολυβιος, Στραβων ελληνικοι Μυθοι ιερα θαλαττα Τριφυλιακος Πυλος Λεπρεατικος, τριφυλια λεπρεο ποιητης ημαθοεις νεστωρ Νεστορας πατριδα νεστορος αμαθος Μαμαος αρκαδικος ημαθια Παμισος Μεσσηνια αδηλος ετυμολογια επιθετο αμαθωδης ψευδος επωνυμο μυθευμα παλλακης Αιδης πατηθεισα κηπος μεταβολη ηδυοσμος τεμενος Μακιστιοι μακιστος Δημητρος αλσος Πυλιακο πεδιο πεδιον ευγεων Σαμικο Νεδα θινωδης αιγιαλος, γαλλικη λεξη αρχαια ελληνικη λεξις βους, βαρελι, κοιλια βοδιου βοδι σχημα αβλαινα Μωρεως ωρεοκλοβο αρβανιτες καστρωνυμικα ωραιοκαστρο μονοπατι  μονοπατια