Του Γιώργου Λεκάκη
Το όρος Μίνθη στην Τριφυλία στην νότια Ηλεία, οφείλει το όνομά του στην νύμφη Μίνθη[1], κόρη του ποταμού του Άδη, Κωκυτού. Η ομορφονιά εγύριζε στο βουνο και κάποια μέρα την είδε ο Πλούτων, ο θεός του Άδη και σύζυγος της Κόρης! Την ηράσθη παράφορα και την έκαμε ερωμένη του. Άρα ο Έρως δρα ως ασυνείδητος, άρα πρόκειται για το δίπολο του Έρωτα, που είναι θεότητα του Κάτω Κόσμου. Η δε θεά Δήμητρα προεδρεύει σε αυτόν τον Κάτω Κόσμο, για να τον οργανώσει (πριν βγει στον Επάνω). Άρα ο μύθος αναφέρεται στην προ Δωδεκαθέου εποχή. Αλλά η Περσεφόνη, η επίσημη γυναίκα του Άδου, όταν το αντιλήφθηκε, παραπονέθηκε στην μάνα της θεά Δήμητρα, η οποία και μεταμόρφωσε την νύμφη Μίνθη «εις “κηπαίαν” μίνθη», το γνωστό αρωματικό φυτό μίνθη > μέντα / σμύρνη / ηδύοσμος / δυόσμος, της οικογένειας των χειλανθών. Το βουνό Μίνθη ήταν ιερός τόπος, όρος αφιερωμένο στην Περσεφόνη.
Και όντως η μίνθη φυτρώνει στην περιοχή, η οποία μπορεί, λοιπόν, να θεωρηθεί πατρίδα της μέντας! Παρ’ όλα αυτά, πουθενά στην Ηλεία σήμερα δεν γίνεται… ΓΙΟΡΤΗ ΜΕΝΤΑΣ!!!
Η μίνθη / μίνθα / μίνθος / μέντα[2] / μινθάριον είναι φυτό με αρχαιότατο ελληνικό όνομα, αναφέρεται στις μυκηναϊκές δέλτους ως mi-ta, που βρέθηκαν στην «Οικία των Σφιγγών», στο συγκρότημα της «Οικίας του Λαδέμπορου» να αναφέρεται σε αρωματικά φυτά που εισάγονταν στα ανάκτορα των Μυκηνών!
«Στέφανον εἶχον κοκκυμήλων [= δαμάσκηνων] καὶ μίνθης» (Ιππων.).
«Ο Λύκος του Πανδίονος ίδρυσε καί έν τη δεύτερα πρωτευούση τής Μεσσηνίας Αρήνη μυστήρια παρόμοια προς τά ελευσίνια [σ.σ.: Τα γνωστά ως Μυστηρια της Ανδανιας]. Μετά όμως τήν αποκατάστασιν του μεσσηνιακού έθνους, τά μυστήρια ταύτα δεν συνεσυστήθησαν, αλλ’ η Αρήνη είχε πάντοτε τέμενος του Άδου και ιερόν άλσος[3] της Δήμητρος. Πέριξ τής πόλεως ταυτης τοποθετούν τήν περιπέτεια της νύμφης Μίνθης, μεταμορφωθείσης εις τό ομώνυμον φυτόν, είτε διότι έξηγειρε τήν ζηλοτυπίαν τής Περσεφόνης επειδή ηγαπήθη ύπο του Άδου, είτε διότι εχλεύασε τήν λύπην τής Δήμητρος» […] «προς έω δ’ εστίν όρος του Πύλου [< πόλις ο Πύλος], πλησίον επώνυμον Μίνθης, ήν μηθεύουσι παλλακήν του Αΐδου γενομένην πατηθείσαν υπό τής κόρης είς τήν κηπαίαν μίνθην μεταβαλείν, ήν τινες ήδύοσμον καλούσι».[4]
Μας παραδίδει ο Διοσκορίδης: «Ο δυόσμος, που άλλοι ονομάζουν μίνθη, είναι γνωστό βοτάνι με δραστικότητα θερμαντική, στυπτική καί στεγνωτική· γι’ αυτό ο χυλός του, όταν πίνεται με ξίδι, σταματα τήν αιμορραγία, σκοτώνει τά στρογγυλά σκουλήκια τών εντέρων[5], ερεθίζει την γενετήσια ορμή[14] και καταπαύει τον εμετό και την χολέρα[6], όταν πιούμε δύο ή τρία κλωνιά του μαζί με χυλό από ξινό ρόδι: διαλύει και τ’ αποστήματα σε κατάπλασμα μέ χοντροαλεσμένο κριθάρι, ανακουφίζει στον πονοκέφαλο[7] σέ επίθεμα στο μέτωπο καί καταπραΰνει τό πρήξιμο καί τήν εξόγκωση των μαστών. Μέ αλάτι χρησιμεύει ώς κατάπλασμα γιά όσους έχουν δαγκωθεί από σκύλο, ενώ ό χυλός μαζί μέ μελίκρατο είναι κατάλληλος γιά τούς πόνους στ’ αύτιά. Σέ υπόθετο στις γυναίκες, πριν άπό την συνουσία, αποτρέπει την εγκυμοσύνη, όταν τρίβεται επάνω εξομαλύνει τήν τραχύτητα τής γλώσσας, κάνει τό γάλα νά μή πήξη σέ τυρί, όταν πλυθούν τά κλαδάκια του μέσα σ’ αύτό, καί γενικά είναι καλός γιά τό στομάχι[8] καί κατάλληλος γιά καρύκευμα στά φαγητά. Φυτρώνει καί άγριος δυόσμος, πιο πυκνός στά φύλλα καί λίγο μεγαλύτερος άπό τό σισύμβριον, μέ πιο άσχημη μυρωδιά καί λιγώτερο κατάλληλος γιά υγιεινή χρήση».
«ηδύοσμον[9], οι δέ μίνθην γνώριμον βοτάνων, δύναμιν έχον θερμαντικήν, στυπτικήν, ξηραντικήν, όθεν αίμα ίστησι πινόμενος ό χυλός αυτού μετ’ όξους και έλμινθας κτείνει στρογγύλας, αφροδίσιά τε ερεθίζει καί λυγμούς καί εμέτους καί χολέραν παύει δύο ή τρία κλωνιά συν ροάς οξείας χυλώ ποθέν τα· διαφορεί δε και αποστήματα με τ’ αλφίτου καταπλασθεν καί κεφαλαλγίαν παρηγορεί επιτεθέν τω μετώπω μαστών τε περίτασιν και σπάργησιν πραΰνει, συν αλσί δε τοις κυνοδήκτοις κατάπλασμα, ωταλγίας τε ό χυλός συν μελικράτω αρμόζει, γυναιξί δε προ τού πλησιάζειν προστιθέμενον ασυλληψίαν εργάζεται γλωσσάν τε τραχείαν παρατριβόμενον λεαίνει καί γάλα ατύρωτον φυλάσσει, εναποκλυσθέν των αυτω κλωναρίων, και καθόλου εστίν ευστόμαχον καί αρτυματωδες. Γίνεται δέ καί άγριον ήδύοσμον, δασύτερον τοις φύλλοις καί βραχεί μείζον σισυμβρίου, τήν οσμήν βρωμωδέστερον και ήττον εις τήν έν υγιεία χρήσιν εύθετον».
Τον δυόσμο του βουνού καί διάφορα είδη θυμαριού εφύτευαν σε περιβόλια.[10]
Η μέντα χρησιμοποιείτο σε νεκρικές τελετές, μαζί με την μυρτιά και το δενδρολίβανο, για να εξισορροπήσουν την οσμή της σήψης. Είχε και τελετουργική λειτουργία, καθώς ήταν συστατικο του κυκεώνος (παρασκεύασμα από κριθάρι, νερό, αλεύρι, και μέντα, για τους συμμετέχοντες στα Ελευσίνια[11] μυστήρια, προσφορά στους μυημένους μια μετά θάνατον ζωή.
Χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα στην λαϊκή φαρμακευτική από την αρχαιότητα έως σήμερα για τους ίδιους λόγους:
- αρωματικό στην μαγειρική,
- στην οινοποιία
- στην αρωματοθεραπεία και
- στην φαρμακοποιία.
Οι αρχαίοι Έλληνες:
- το θεωρούσαν το “βότανο της φιλοξενίας”. Την σκόρπιζαν στο πάτωμα και όταν ένας επισκέπτης πατούσε πάνω της, το άρωμά της απλωνόταν σε όλο το δωμάτιο!
- έτριβαν το τραπέζι με δυόσμο πριν από το γεύμα.
- έτριβαν μέντα στα χέρια τους, πιστεύοντας ότι τα έκανε πιο δυνατά – βλ. Sanderson H. κ.ά. “Η Πολιτιστική Ιστορία των Φυτών” εκδ. Routledge, 2005.
- Αρωμάτιζαν με μεντα το νερό του μπάνιου τους.
- ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός χρησιμοποιούσαν την μέντα κατά της δυσπεψίας, κατά των νευρικών διαταραχών, των ιλίγγων, της αϋπνίας, της γαστρίτιδας, του βήχα, του κρυολογήματος, του πονόλαιμου και ως αντισπασμωδικό. Το ΤΣΑΪ ΜΕΝΤΑΣ εξ αυτών παρέμεινε κλασσικό γιατροσόφι εναντίον της γρίππης και της καταρροής.
- Από τον 6ο αιώνα αναφέρονται κρέμες καθαρισμού δοντιών (οδοντόκρεμες με δυόσμο) – σήμερα ξέρουμε πως η μέντα είναι αντίδοτο στην τερηδόνα.
«Ει δέ καί είναι ό αέρας ψυχρός, έχε εις τό σπήτι πανταχού ερριμμένα θερμά χορτάρια, ήγουν δύοσμον, φλυσκούσι[12], φασκομηλέαν, ροσμαρί (δενδρολίβανο), καί δάφνην, καί άλλα παρόμοια, καί θυμίαζε άρρώματα, ήγουν λιβάνι, μαστίχι, κινάμμωμον (κανέλλα), φλούδα τού κύτρου, στουράκι, αλάδανον ότι αυτών ή ευωδία λεπτύνει τούς χοντρούς χυμούς, καί διώκει τήν ψυχρότητα – έχε δέ καί ξύλα μυριστικά νά βάνης εις τήν φωτίαν, ήγουν δάφνην, δενδρολίβανον, κυπαρίσσι, άρκευθον (κέδρο), πεύκον, έλατον, ραμυθίαν, μυρίκην, καί άλλα παρόμοια». – ΠΗΓΗ: Αγαπίου «Γεωπονικόν», 43, 17ος αί.
Την ΜΕΝΤΑ, ο πάτερ-Γυμνάσιος Λαυριώτης συστήνει για δηλητηριάσεις, δυσμηνόρροια, τὶς ηπατικὲς[13] παθήσεις, την χολολιθίαση. Ειδικώς για τους πόνους της κύστης συστήνει: «20 – 30 γραμμάρια μέντας, νὰ βράση όπως τὸ τσάι. Ένα φλυτζάνι του τσαγιου τὴν ημέρα»…
Για όλα τα παραπάνω έγραψε ο μέγας Ν. Γκάτσος τον στίχο του «Ο ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗΣ»:
Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
κι έβγαζε ή γή τό πρώτο της κυκλάμινο
τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
καί τά πουλιά πέφτουν νεκρά στήν υψικάμινο.
Εκεί που σμίγανε τά χέρια τους οι μύστες
ευλαβικά πρίν μπουν στό θυσιαστήριο
τώρα πετάνε τ’ αποτσίγαρα οί τουρίστες
καί τό καινούργιο παν να δουν διυλιστήριο.
Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία
κι ήταν ευχή τού κάμπου τά βελάσματα
τώρα καμιόνια κουβαλάν στά ναυπηγεία
άδεια κορμιά, σιδερικά, παιδιά, κι ελάσματα.
Κοιμήσου Περσεφόνη
στήν αγκαλιά τής γής
στου κόσμου τό μπαλκόνι
ποτέ μήν ξαναβγείς.
Μελοποίησε ο Μ. Χατζιδάκις στον κύκλο «Τα παράλογα» (1976).
Στην κουζίνα
- Στην Μέση Ανατολή, χρησιμοποιείται σε πιάτα με αρνί.
- Στην Βρετανία χρησιμοποιούν σάλτσα μέντας
- Στην Αμερική ζελέ μέντας.
- Στην Ινδία, η μέντα (pudina) είναι βασικό συστατικό της κουζίνας, για να αρωματίσει κάρυ και άλλα πιάτα.
- Στην Βόρεια Αφρική οι Τουαρέγκ και στις αραβικές χώρες την έχουν για βασικό συστατικό στο τσάι τους.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Λεξικο παραδοσεων». Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.3.1999.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Ιππώναξ 55, 81. Θεόφρ. π. Φυτ. Ἱστ. (2.4,1, 2.54), π. Φυτ. Αἰτ. (2.16,4 κἑξ., 2.16,2), Πλούτ. (2.732 Β.). Λοβεκ. Φρύνιχ. 438. Διοσκ. 3.34. Κρατιν. 129. ib.2.16.2. Πλουτ. 2.732b.
- ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Ιφ. Καραμπάτσου «Φύλλα ελιάς».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Το στοιχείο νθ είναι χαρακτηριστικό της πρωτοελληνικής γλώσσης (βλ. άκανθος, λαβύρινθος, Κόρινθος κλπ.). Άρα ότι η τοποθεσία της Ήλιδος είναι ένα πολύ αρχαίο ελληνικό λατρευτικό σύμπλεγμα. Γι’ αυτό και ο μύθος της Μίνθης περιέχει χθόνια στοιχεία, τα οποία αποτελούν μέρος μιας αρχαϊκής θρησκευτικότητος.
[2] mint, Mentha viridis.
[3] Βλ. Γ. Λεκακης «Αρχαια ιερα αλση»
[4] Βλ. Παυσ. VF, 2,6. Στράβ. ΥIII,344.
[5] έλμινς, έλμινθος καί ίλμις, η: σκουλήκι τών εντέρων (λατιν. Lumbricus), είδη του: πλατεία έλμινς (λατιν. taenia / ταινία), καί στρογγυλή· μερικοί προσθέτουν ώς τρίτο είδος τις ασκαρίδες.
[6] χολέρα, ή: η γνωστή νόσος, κατά τήν όποια τά υγρά του σώματος (χολή < χολαί) βγαίνουν βίαια από τό σώμα μέ εμετούς καί κενώσεις.
[7] «Για πονοκεφάλους συνδυάστε δενδρολίβανο με μέντα» (ιατροσόφια).
[8] Στα γιατροσόφια των γιαγιάδων μας, σώζεται η πληροφορία για άλειμμα / εντριβή με αιθέριο έλαιο μέντας στο στομάχι του παιδιού, για να καταπολεμηθεί ο στομαχόπονος.
[9] Τον ήμερο δυόσμο· άλλοι τον ονομάζουν μίνθα, καλαμίνθη, οί Ρωμαίοι μέντα, άλλοι νεπέταμ, οί Αιγύπτιοι τις, άλλοι φερθρουμόνθου, περξώ, μακιθώ / «ήδύοσμον ήμερον, οί δέ μίνθα, οί δέ καλαμίνθη, Ρωμαίοι μέντα, οί δέ νεπέταμ, Αιγύπτιοι τίς, οί δέ φερθρουμόνθου, οί δε περξώ, οί δέ μακιθώ».
ήδύοσμον άγριον Ρωμαίοι μεντάστρουμ. Ό άγριος δυόσμος· οί Ρωμαίοι τον άποκαλούν μεντάστρουμ.
[10] Βλ. Θεόφραστος 6.6.
[11] Στην Μεγαλόπολι Αρκαδίας εισήλθε η νέα ελευσινιακή λατρεία της Δήμητρος, από 4 άτομα, πιθανώς της οικογενείας των Λυκομιδών, Ο ένας ελέγετο Μέντας! (Οι άλλοι Καλλίγνωτος, Σωσιγένης και Πώλος). Τίποτε τυχαίο.
[12] φλυσκουνι, είδος αγριας μέντας.
[13] Σήμερα συστήνεται ως προσθετικό στο τσάι για την αποτοξίνωση του συκωτιού.
[14] Το ίδιο πιστεύουν και οι αραβες για το ρόφημα μέντας. Το αναφέρει και ο Σαίξπηρ ως διεγερτικό για τους άνδρες της μέσης ηλικίας, με την λεβάντα και το δεντρολίβανο.
ποια ειναι η πατριδα της μεντας καταγωγη δυοσμου Ηλεια φυτο μεντα ιδιοτητες μεντας Λεκακης αραβες αραβια ροφημα μεντας Σαιξπηρ ερωτικο διεγερτικο ανδρας μεση ηλικια λεβαντα δεντρολιβανο τριφυλια ηλειας πατρις δυοσμος φυτα ορος μινθη ονομα ετυμολογια νυμφη ποταμος αδης, Κωκυτος ομορφονια βουνο Πλουτων θεος πλουτωνας ερωμενη ασυνειδητος ερως θεοτης Κατω Κοσμου κοσμος θεα Δημητρα προεδρος οργανωση Περσεφονη, επισημη γυναικα συζυγος αδου αδη παραπονο μανα μεταμορφωση κορη εις κηπαιαν κηπαια κηπος αρωματικο σμυρνη ηδυοσμος οικογενεια χειλανθη ιερος τοπος, ιερον ιερο αγιο αγιον ορος αφιερωμενο μινθα / μινθος μινθαριον μινθαριο αρχαιοτατο ελληνικο μυκηναικη δελτος mita, μιτα Οικια των Σφιγγων συγκροτημα Οικιας του Λαδεμπορου αρχαια αρωματικα φυτα εισαγωγη ανακτορα Μυκηνων Μυκηνες Μυκηναι Μυκηναικος πολιτσιμος, στεφανος κοκκυμηλο δαμασκηνο δαμασκηνια λυκος Πανδιονος Πανδιων ιδρυση πρωτευουσα Μεσσηνιας μεσσηνια αρηνη μυστηριο ελευσινια ανδανια αποκατασταση μεσσηνιακο εθνος, τεμενος ιερον αλσος Δημητρος ερωτικη περιπετεια ζηλοτυπια αγαπη χλευασμος λυπη Πυλος παλλακη παλλακιδα αιδης πατηθεισαν απατη απατηθεισα μεταβολη προ Δωδεκαθεου εποχη Δωδεκαθεο Διοσκοριδης Διοσκουριδης βοτανι βοτανο δραστικοτητα θερμαντικη στυπτικη στεγνωτικη χυλος ξιδι, θεραπεια ιαση αιμορραγια στρογγυλα σκουληκια εντερων εντερα εντερο ερωτικος ερεθισμος γενετησια ορμη εμετος χολερα κλωνι ξινο ροδι διαλυση αποστημα καταπλασμα χοντροαλεσμενο κριθαρι, ανακουφιση πονοκεφαλος επιθεμα μετωπο πρηξιμο εξογκωση μαστων μαστος στηθη βυζια αλατι χρηση δηγμα σκυλος, μελικρατο πονους αυτι ωταλγια υποθετο γυναικες, γυναικα συνουσια, αποτροπη εγκυμοσυνης, εγκυμοσυνη τριψιμο εξομαλυνση τραχυτητα γλωσσας, γλωσσα γαλα πηξιμο τυρι πλυσιμο κλαδακι κλαδι καλο στομαχι καταλληλο καρυκευμα φαγητο αγριος δυοσμος, πυκνος φυλλα σισυμβριον, σισυμβριο ασχημη μυρωδια υγιεινη χρηση υγεια βοτανο δυναμη ξηραντικη αιμα ποση οξος ελμινθα αφροδισια λυγμος εμετος ροδια οξεια αλφιτο καταπλασθεν κεφαλαλγια παρηγορια μαστοι περιταση κυνοδηκτος κυνας σκυλι πλησιασμα προστιθεμενον ασυλληψια συλληψη αντισυλληπτικο αντισυλληπτικα παρατριβομενο λεανση ατυρωτο ευστομαχο αρτυματωδες δασυτερο οσμη βρωμωδεστερος υγιεια χρηση ευθετος βουνου ειδη ειδος θυμαρι περιβολι αρχαιες νεκρικες τελετες, μυρτια δενδρολιβανο, εξισορροπηση οσμη σηψη τελετουργικη λειτουργια, συστατικα κυκεωνος κυκεωνας κυκεων παρασκευασμα κριθαρι, νερο αλευρι, ελευσινια μυστηρια, προσφορα μυημενοι μετα θανατον ζωη θανατο ελευσινα ελευσις λαικη ιατρικη φαρμακευτικη αρχαιοτητα αρωματικο μαγειρικη οινοποιια φαρμακοποιια αρχαιοι ελληνες τραπεζι γευμα αρωματισμος νερο μπανιο λουτρο αρχαια Ελλαδα Ιπποκρατης Γαληνος δυσπεψια νευρικες διαταραχες ιλιγγος αυπνια γαστριτιδα βηχας, κρυολογημα πονολαιμος αντισπασμωδικο 6ος αιωνας κρεμα καθαρισμος δοντιων αρχαιοτερη οδοντοκρεμα αντιδοτο τερηδονα αερας ψυχρος, σπητι σπιτι θερμα χορταρια, φλυσκουσι φασκομηλεα, φασκομηλο ροσμαρι δαφνη θυμιασμα αρρωμα αρωμα λιβανι, μαστιχι, κιναμμωμον, κανελα κανελλα φλουδα κυτρο, κιτρο στουρακι, αλαδανον αλαδανο ευωδια χοντρος ψυχροτητα ξυλο μυριστικο φωτια κυπαρισσι, αρκευθος κεδρος πευκο ελατο ραμυθια μυρικη Αγαπιου Γεωπονικον αγαπιος γεωπονια 17ος μχ πατερ Γυμνασιος Λαυριωτης δηλητηριαση δυσμηνορροια, ηπατικες παθησεις, ηπαρ χολολιθιαση πονοι κυστη γραμμαρια τσαι γριππη γριπη καταρροη Γκατσος στιχος στιχοι Ο ΕΦΙΑΛΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΣΕΦΟΝΗΣ φλισκουνι αγρια πρωτο κυκλαμινο χωριατες παζαρι τσιμεντο πουλι νεκρο υψικαμινος χερια μυστης ευλαβεια θυσιαστηριο αποτσιγαρο τουριστας καινουργιο διυλιστηριο θαλασσα ευλογια ευχη καμπος βελασμα καμιονι ναυπηγειο ελευσινας ελσυινος αδειο κορμι σιδερικα παιδι ελασμα Κοιμησου Περσεφονη αγκαλια γη μπαλκονι Χατζιδακις παραλογα 1976 ιππωναξ Θεοφραστος Πλουταρχος Λοβεκ Φρυνιχος Κρατινος Καραμπατσου Φυλλα ελιας ελια στοιχειο συμπλεγμα νθ πρωτοελληνικη γλωσσα ηλιδα ηλις λατρευτικο μυθος μυθολογια χθονιο αρχαικη θρησκευτικοτητα αρχαια ιερα αλση Παυσανιας Στραβων ελμινς, ελμινθος ιλμις, σκουληκι λατινικα ειδη πλατεια ταινια στρογγυλη ασκαριδα νοσος, υγρα σωματος υγρο σωμα χολη χολαι χολες βιαια κενωση ιατροσοφια ιατροσοφι γιατροσοφια γιατροσοφι αλειμμα / εντριβη αιθεριο ελαιο μεντας στομαχι στομαχοπονος ημερος καλαμινθη, Ρωμαιοι νεπεταμ, Αιγυπτιοι τις, φερθρουμονθου, φερθρουμονθος περξω μακιθω μενταστρουμ Μεγαλοπολις Αρκαδιας Μεγαλοπολη Αρκαδια ελευσινιακη λατρεια Λυκομιδες Μεντας Καλλιγνωτος, Σωσιγενης Πωλος φλυσκουνι,προσθετικο αποτοξινωση ηπατος συκωτιου συκωτι αρωματοθεραπεια Μεση Ανατολη παραδοσιακο πιατο παραδοσιακα πιατα παραδοσιακη κουζινα αρνι Βρετανια σαλτσα εμβαμμα αμερικη ζελε Ινδια, πουντινα pudina συστατικα καρυ βορεια Αφρικη Τουαρεγκ αραβικη Μεσανατολικη παραδοση βρετανικη αμερικανικη ινδικη βορειοαφρικανικη αφρικανικη φυτωνυμικα διπολο του ερωτα, θεοτητες του Κατω Κοσμου θεοτητα
