Της Θέκλας Χ. Καβούνη, θεολόγου-φιλολόγου, πτυχιούχου τμήματος Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ – Μ.Α. (μεταπτυχιακό δίπλωμα ειδίκευσης) στην Βυζαντινή και Χριστιανική Αρχαιολογία και Τέχνη Α.Π.Θ. – Υποψήφια διδάκτωρ τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας και Χριστιανικού Πολιτισμού Α.Π.Θ.
Ο Άγγελος Τερζάκης (1907-1979) ήταν εκείνος ο κορυφαίος και πολυβραβευμένος Ακαδημαϊκός Έλληνας λογοτέχνης, συγγραφέας θεατρικών έργων, δάσκαλος, θεατρικός κριτικός, μεταφραστής και διανοητής, ο οποίος υπηρέτησε όλα τα είδη του λόγου με τα οποία ασχολήθηκε, χωρίς να προδώσει κανένα σε βάρος κάποιου άλλου. Από όλο το πολύπλευρο έργο του ξεχωρίζει ένα μυθιστόρημα, στο οποίο εκφράζει τις μεταφυσικές του αγωνίες, όπως διαμορφώνονται μέσα από το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής του, αλλά και σε εκείνο που εκτυλίσσεται η ζωή των ηρώων του. Πρόκειται για το Δίχως Θεό.[1]
Ο μεταφυσικός στοχασμός του Ναυπλιώτη συγγραφέα είναι εμφανής και σε άλλα σημεία του έργου του, τόσο στο θεατρικό όσο και στο δοκιμιακό. Όμως, στο Δίχως Θεό, είναι ταυτισμένος με τους προβληματισμούς της σύγχρονης του εποχής.
Ο κεντρικός ήρωας του έργου, ο «Παραδείσης» είναι γεννημένος στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ η υπόθεση του μυθιστορήματος τοποθετείται στα 1935 – 1939, εκείνα τα ταραγμένα χρόνια, που στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται από την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά, ενώ, σε ευρωπαϊκό επίπεδο από την ιδεολογική πάλη μεταξύ του φασισμού-ναζισμού και κομμουνισμού και τελικά, την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Παραδείσης, αφού έχει πολεμήσει στην Μικρά Ασία, αφήνει τις πανεπιστημιακές του σπουδές για να μπορέσει να βιοποριστεί. Στο μεταξύ, μυείται ιδεολογικά στο μαρξισμό και εμπλέκεται σε κάποια κομμουνιστική οργάνωση, στην οποία μυεί και την κοπέλα με την οποία σχετίζεται. Σταδιακά, αρχίζει να αμφισβητεί τον συγκεκριμένο ιδεολογικό χώρο και προσπαθεί να απεμπλακεί. Όταν οι ομοϊδεάτες του θα καταδιωχθούν από την αστυνομία, τον θεωρούν αποστάτη και τελικά προδότη. Τότε, εγκαταλείπει την Αθήνα και εγκαθίσταται στην επαρχία. Αφού έχουν περάσει οκτώ χρόνια επιστρέφει, μετά τον θάνατο του αδελφού του, για να αναθρέψει τα ορφανά ανίψια του. Αποφασίζει να τα διαπαιδαγωγήσει «δίχως Θεό». Τα αποτελέσματα δεν είναι τα αναμενόμενα κατά τα «χρηστά ήθη» της εποχής. Το κορίτσι, αν και ακόμη μαθήτρια, μένει έγκυος ενώ το αγόρι επηρεάζεται από τον μαρξισμό, αλλά και τον υπόκοσμο. Έτσι, επιχειρεί να σκοτώσει τον θείο του. Στο τέλος, η καρδιά του «Μιχάλη Παραδείση» θα σταματήσει να κτυπάει από παθολογικά αίτια, κουρασμένη από μια βιωματική διαδρομή, στην οποία δεν έχει καταφέρει να βρεί απαντήσεις, τόσο σε ιδεολογικό όσο και σε μεταφυσικό επίπεδο.
Το Δίχως Θεό είναι το πλέον ολοκληρωμένο και πολυεπίπεδο αστικό μυθιστόρημα του Ά. Τερζάκη. Έχει γίνει αντικείμενο σχολίων, κριτικής και ερμηνείας από αξιολογότατους διανοητές και λογοτέχνες, όπως ο Ευ. Παπανούτσος, ο Π. Πρεβελάκης, ο Κ. Βάσσης και ο Κ. Τσιρόπουλος. Θα επιδιώξουμε λοιπόν να προσεγγίσουμε την μεταφυσική διάσταση αυτού του μυθιστορήματος, τόσο ακολουθώντας την σκέψη των προαναφερθέντων σχολιαστών, όσο και χρησιμοποιώντας την ίδια την σκέψη του συγγραφέα μας, όπως αυτή ξεδιπλώνεται μέσα στο μυθιστόρημα του.
Όπως φανερώνει και ο τίτλος του συγκεκριμένου λογοτεχνικού έργου, είναι προφανές πως η διάσταση εκείνη που θέλει να προβάλλει ο συγγραφέας είναι εκείνη του προβληματισμού περί της ύπαρξης ή μή του Θεού , σε εκείνη την εποχή που επικρατούν οι συγκεκριμένες πολιτικές, κοινωνικές αλλά και ιδεολογικές συνθήκες. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο σπουδαίος θεολόγος, φιλόσοφος, παιδαγωγός και Ακαδημαϊκός Ε. Παπανούτσος, συνολικά στο έργο του Ά. Τερζάκη πρέπει να αναζητηθεί ο προβληματισμός του για τον Θεό.[2] Επίσης, για τον Παπανούτσο, πρέπει να ερευνηθούν και οι φιλοσοφικές επιρροές που τον οδηγούν σε αυτό το μεταφυσικό ταξίδι.[3] Θεωρεί δε, πως αυτές προέρχονται από τον Πασκάλ, τον Ντοστογιέφσκυ, τον Μπερξόν και τον θεϊστή υπαρξιακό Γκ. Μαρσέλ, τον οποίο ο Τερζάκης είχε γνωρίσει στην Αθήνα[4]. Επίσης, ο αναγνώστης μπορεί να προβληματιστεί για τον αν ο Τερζάκης γράφει το Δίχως Θεό σαν μια αναζήτηση πάνω στην φιλοσοφική σκέψη του Νίτσε. Ο Νίτσε θεωρούσε πως οι χριστιανικές αξίες που διαμόρφωσαν τον δυτικό πολιτισμό βρίσκονταν σε μια διαδικασία μαρασμού. Αυτό θα οδηγούσε στον «Ευρωπαϊκό Μηδενισμό», όπου στην αδύναμη μορφή του θα μπορούσε να επιτρέπεται «οτιδήποτε προσφέρει ηδονή».[5]
Μέσα σε ένα κλίμα υλιστικής και αντιπνευματοκρατικής αντίληψης των Ελληνικών κύκλων διανόησης και κοινής γνώμης των μέσων χρόνων του 20ου αιώνα γράφει και εκδίδει στα 1951 ο Ά. Τερζάκης το Δίχως Θεό. Σε ένα κλίμα επίσης απολύτως επηρεασμένο από την κοινωνική και πολιτική αναστάτωση που έχει προκαλέσει ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος και ο τόσο καταστροφικός για την Ελλάδα Εμφύλιος σπαραγμός. Όπου ο συγγραφέας μας, θέλει να εκφράσει τις απόψεις του αλλά και τα ερωτηματικά του σχετικά με το θείο στοιχείο και επιλέγει να το κάνει χρησιμοποιώντας το δικό του πρόσφορο μέσο, δηλαδή την λογοτεχνική πένα.
Άραγε, ο Τερζάκης πίστευε στο Θεό; Παράδειγμα της πίστης του στον χριστιανισμό αλλά και στον τρόπο που αυτός εκφράζεται από τους Έλληνες Ορθοδόξους βρίσκουμε στο βιβλίο του Ελληνική Εποποιία 1940 – 1941, όπου περιγράφει – έχοντας λάβει μέρος και ο ίδιος – το Ελληνοαλβανικό έπος και, στο συγκεκριμένο απόσπασμα την βοήθεια που ένοιωθαν πως λάμβαναν οι Έλληνες στρατιώτες από την Παναγία:
«…Στο μέτωπο, σ΄ όλη την γραμμή, από τη γαλανή θάλασσα του Ιονίου ίσαμε ψηλά στις παγωμένες Πρέσπες, ο ελληνικός στρατός άρχιζε να έχει παντού το ίδιο όραμα: Έβλεπε τις νύχτες μια γυναικεία μορφή να προβαδίζει, ψιλόλιγνη, αλαφροπερπάτητη, με την καλύπτρα της αναριγμένη από κεφάλι στους ώμους. Την αναγνώριζε, την ήξερε από πάντα, του την είχανε τραγουδήσει σαν είτανε μωρό κι΄ ονειρευότανε στην κούνια. Είταν η μάννα η μεγαλόψυχη στον πόνο και στη δόξα, η λαβωμένη της Τήνου, η Υπέρμαχος Στρατηγός…».[6]
Πίστευε ως φαίνεται στον Θεό, έχοντας όμως παράλληλα σαν διανοητής και στοχαστής πολλά ερωτηματικά, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο γιός του Δ. Τερζάκης:
«…Πίστευε στον Θεό. Διαβάζοντας το απόσπασμα ημερολογίου του από την Αλβανία, βλέπω να αναφέρει συχνά το όνομα του Θεού και με πίστη. […] Τον βασάνιζε το θέμα του Θεού φιλοσοφικά και ηθικά. Δεν ξέρω να το αναζητούσε σαν μια στέγη ή σαν στήριγμα. Εκείνο που ξέρω πάντως είναι ότι τον βασάνιζε, τον απασχολούσε πολύ. Τον θυμάμαι στα τελευταία χρόνια, αλλά και πολύ πρωτύτερα, κάθε πρωί να κάνει την προσευχή του, να θέλει να είναι απομονωμένος στο υπνοδωμάτιο του να κάνει την προσευχή του. Πιστεύω ότι προσπαθούσε να πιστέψει, ήθελε να πιστέψει, κάπου όμως ήταν ο άνθρωπος του διαφωτισμού, ο άνθρωπος με τη διαβρωμένη από τις επιστημονικές ανακαλύψεις πίστη. Αυτός ο διχασμός τον παίδευε φοβερά και νομίζω πως αντικαθρεπτιζόταν στα γραπτά του της τελευταίας περιόδου. Γενικά η μεταφυσική τον απασχολούσε πολύ…»[7]
Αυτή λοιπόν η διάθεση του αναζήτησης του θείου στοιχείου αλλά και οι επιρροές που είχε δεχθεί από το επιστημονικοκρατικό πνεύμα τις εποχής του, τον οδηγούν στην συγγραφή του Δίχως Θεό.
Μέσα στο μυθιστόρημα του χρησιμοποιεί ως εργαλείο φιλοσοφικού στοχασμού τους διαλόγους μεταξύ των ηρώων του. Έτσι, θα δούμε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα από αυτούς τους διαλόγους για να ακολουθήσουμε τις μεταφυσικές αναζητήσεις μέσα από την σκέψη του συγγραφέα μας.
Ο «Μιχάλης Παραδείσης», ένας άνθρωπος με έντονους κοινωνικούς, φιλοσοφικούς και πολιτικούς προβληματισμούς και ιδιαίτερα ανεπτυγμένη την κριτική ικανότητα σκέψης, καθώς συνομιλεί με τον επονομαζόμενο «Γιατρό» και επί κεφαλής της κομμουνιστικής οργάνωσης στην οποία ανήκε, εκφράζει σε ένα πρώτο επίπεδο την εσωτερική του αναγκαιότητα για την αναζήτηση του «πνεύματος», αναγκαιότητα η οποία και τον απομάκρυνε από την οργάνωση:
-Στην αρχή ήμουνα κοντά σας, είπε ύστερα από σκέψη η φωνή του Παραδείση. Ύστερα αποτραβήχτηκα γιατί είδα πως δεν συμφωνούσα. Όχι στο πρόγραμμα και στην ταχτική. Αυτά, για μένα, είναι δευτερεύοντα. Δε συμφωνούσα στο πνεύμα.
-Ποιο πνεύμα;
-Το πνεύμα το γεωμετρικό. Ακρωτηριάζει το συναίσθημα, σαν περιττό και σάπιο μέλος.
-Τι δουλειά έχει το συναίσθημα εδώ; Είπε ο Γιατρός. Θέση: Καπιταλισμός. Αντίθεση: Προλεταριάτο. Σύνθεση: Επανάσταση του προλεταριάτου, κατάληψη της εξουσίας, αταξική κοινωνία του μέλλοντος. Πού το βρίσκεις εσύ το συναίσθημα;
«Να, να, είπε μέσα του ο Παραδείσης, αυτό ακριβώς είναι που λέω γεωμετρικό πνεύμα».
-Κι΄ όμως επικαλούμαστε το συναίσθημα, έκανε.
-Γιατί μας χρειάζεται. Ζήτημα ταχτικής.
-Και μπορείς, ρώτησε ύστερα από μικρή παύση ο Παραδείσης, μπορείς να θυσιάζεσαι χωρίς συναίσθημα;
-Γι΄ αυτό και μόνο μπορείς να θυσιάζεσαι. Το συναίσθημα είναι δίκοπο. Ισχύει και απέναντι στον αντίπαλο. […]Αυτό που λες εσύ συναίσθημα, είναι μια άχνα από ανασαιμιές που θαμπώνει το κρύσταλλο της Ιδέας.
-Μιλάμε για ανθρωπισμό, πετάχτηκε τώρα με κάποια έξαψη ο Παραδείσης. Όμως, δεν αγαπάμε τους ανθρώπους… (Δ.Θ., σ.83-84).
Άρα, ο «Παραδείσης» αρνείται την «γεωμετρική» αντίληψη της ζωής και κατευθύνει τη ζωή του και τις πράξεις του μέσα από τον ανθρωπισμό και την μεταφυσική αναζήτηση του πνεύματος. Αυτή η ανθρωπιστική διάθεση θα τον κατευθύνει να αναλάβει την ανατροφή των παιδιών του νεκρού αδελφού του, ενώ έχει αποφασίσει αυτό να πραγματοποιηθεί μακριά από το θεϊκό στοιχείο, σε σύγκρουση με τον εσώτερο εαυτό του, ο οποίος τον προδιαθέτει να ακολουθήσει μεταφυσικά μονοπάτια. Άλλωστε, κατά την διαδικασία υπογραφής των πρακτικών της υιοθεσίας των ανιψιών του θα ερωτηθεί για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις:
Με ρωτάτε, έκανε ο Παραδείσης στον Μητροπέτρο, για κάτι που δε μπορώ να πω κατά συνείδηση πως το έχω λύσει. Δεν είμαι άνθρωπος θρησκευόμενος, δεν ακολουθώ συγκεκριμένο δόγμα. Μη μου ζητάτε να σας βεβαιώσω κάτι που ξεπερνάει την γνώση μου. Ξέρω τι είναι το θείο, δεν ξέρω όμως αν υπάρχει. Είμαι ένας φτωχός άνθρωπος που νοιώθει πολύ ζωηρά, πολύ βαρειά, την ερημιά του μέσα στο σύμπαν. (Δ.Θ., σ.109)
Έτσι, καθώς η μυθιστορηματική αφήγηση ξεδιπλώνεται από τον Τερζάκη, ο κεντρικός του ήρωας αρχίζει από την βεβαιότητα για την μη ύπαρξη του Θεού να περνάει στην αμφισβήτηση αυτής της θέσης, καθώς δέχεται σχετική ερώτηση από τον ανιψιό του Τηλέμαχο:
-Θείε, υπάρχει Θεός;
[…]-Δεν ξέρω, κάνει ύστερα με φωνή κάπως αλλαγμένη, αν και ήσυχη. […]
-Μιάν άλλη φορά που σε είχα ρωτήσει, είπε ο Τηλέμαχος, μου είχες πει πως δεν υπάρχει Θεός.
-Σου είχα πει εγώ έτσι;
-Ναι, έτσι μούχες πεί. […]
-Μπορεί, έκανε ο Παραδείσης σκεφτικός, αν και ποτέ δε βεβαιώνω κάτι που δεν είμαι σε θέση να το ξέρω.[…]
Καταλάβαινε πολύ καλά πως η απάντηση που έχει δώσει δεν είναι απάντηση για παιδί. Όμως να, δεν μπορεί να δώσει άλλη , όχι δεν μπορεί. Είχε ορκιστεί να είναι πάντα του ειλικρινής απέναντι στα παιδιά… (Δ.Θ., σ. 203).
Παρατηρούμε λοιπόν, εκτός από την αμφισβήτηση, μέσα από τον παραπάνω διάλογο την ύπαρξη μιας αποφατικής προσέγγισης στη «θεολογία» του Τερζάκη.[8] Στη συνέχεια, επηρεασμένος από το κλίμα που έχουν δημιουργήσει τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του ναζισμού και του σταλινισμού της εποχής του μεσοπολέμου, εκφράζει τις ανησυχίες του στον φίλο του «Τέλη Βλαγκή» για την μορφή ενός κόσμου στον οποίο απουσιάζει ο Θεός:
-Ο ένας δρόμος οδηγεί στο Θεό, αναστέναξε βαριά ο Παραδείσης, ο άλλος στον ολοκληρωτισμό. Φοβάμαι, τρέμω, μήπως δεν υπάρχει τρίτος, ενδιάμεσος. Εμείς βλέπεις, καλέ μου, είμαστε σήμερα ένας κόσμος που έχασε το Θεό του. Η ιδέα της θεότητας απουσιάζει από τη ζωή, και απόμεινε στη θέσης της ένα είδωλο. Τι θα γίνουμε δίχως Θεό; Πές μου. Μπορούμε να ζήσουμε, δίχως την κεκτημένη ταχύτητα που μας οδηγούσε ίσαμε τώρα; Ίσως ναι, δε λέω. Άλλοτε, το πίστεψα φανατικά. Ως τότε όμως, στη μεταβατική τούτη εποχή, δε βρίσκεις πως μπορούν να σημειωθούν πράματα τερατώδη, πράξεις έσχατης απελπισίας, να βγούν στο φως όντα με όψη ανθρώπινη που δε θα έχουν ωστόσο καμμιά σχέση μαζί μας; Εγώ, που με βλέπεις, ποτέ μου από κούνια δεν πίστεψα στο Θεό. Κι΄ όμως αργότερα, δίχως να το καταλάβω πως, οδηγήθηκα να πιστεύω στην ανώτερη χρησιμότητά του, στην αγριωπή ομορφιά του θάλεγα. Ικανοποιεί μέσα μας ένα αίσθημα υψηλής, όχι θετής απλά, δικαιοσύνης….(Δ.Θ., σ.212.)
Λίγα μόνο χρόνια πριν το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο φασισμός και ο σταλινισμός έχουν αντικαταστήσει την πίστη στον Θεό με την προσωπολατρία των ηγετών τους και ξεκινάνε να δείχνουν το απάνθρωπο πρόσωπο τους με το Ολοκαύτωμα(ναζισμός) και τις μαζικές εκκαθαρίσεις των ιδεολογικών τους αντιπάλων(ναζισμός, φασισμός, σταλινισμός). Ο συγγραφέας μας μέσω του ήρωα του «Μιχάλη Παραδείση» εκφράζει την άρνηση του απέναντι στην ειδωλολατρία του υλισμού και χρησιμοποιώντας αποφατικό συλλογισμό καταλήγει, πως ο μόνος δίκαιος δρόμος είναι μέσω της πίστης στο Θεό.
Ο Παραδείσης θα εκφράσει σε ένα γνωστό του, τον «Τετεκούλη», ξανά την ανησυχία του για το γεγονός πως ζεί σε μια εποχή όπου η έννοια του Θεού έχει παραγκωνιστεί:
…- Έχω κάνει από λίγον καιρό τώρα μια σκέψη: Το δραματικό χαραχτηριστικό του καιρού μας, λέω, είναι ότι για πρώτη φορά στα ιστορημένα και στ΄ ανιστόρητα ίσως χρόνια πασχίζει να ζήσει δίχως θεό.
-Ωραία, ωραία. Παρακάτω!
-Κι αναρωτιέμαι: Είν΄ αλήθεια τάχα πως ο άνθρωπος δίχως θεό φτάνει στην απόγνωση;
-Εσύ τι λές;
-Αναρωτιέμαι…(Δ.Θ., σ. 393).
Καθώς ο «Παραδείσης» θέτει συνεχώς μεταφυσικά ερωτήματα και δεν δίνει σχεδόν ποτέ οριστικές και απόλυτες απαντήσεις στο ζήτημα της ύπαρξης του Θεού, διαφαίνεται πως ο Τερζάκης αποφεύγει να κάνει μια από «καθέδρας» διδασκαλία στο αναγνωστικό του κοινό. Θέλει οι αναγνώστες του να οδηγηθούν μέσα από την προσωπική τους κρίση και με αποφατικό τρόπο για την αναγκαιότητα ή όχι της ύπαρξης του Θεού, ενώ τους έχει δώσει προηγουμένως όλα τα κατάλληλα ερεθίσματα.
Για τον Ευάγγελο Παπανούτσο, σε ολόκληρο το έργο του Τερζάκη είναι διάχυτο το ζήτημα του Θεού. Αυτό όμως που τον ξεχωρίζει από άλλους συγγραφείς είναι ένα «ιδιόρρυθμο μεταφυσικό ρίγος», το οποίο έχει το στοιχείο της αδιάκοπης απελπισμένης και αμήχανης πάλης με τον Θεό.[9]
Σχολιάζοντας ο Κ. Τσιρόπουλος το Δίχως Θεό γράφει χαρακτηριστικά:
Στα 1951 ο Άγγελος Τερζάκης μας προσφέρει με το «Δίχως Θεό» μια συγκλονιστική μαρτυρία που δεν έχει στηριχτεί σε μια πίστη σταθερή και δεν έχει ιεραρχηθεί για να αποδώσει ηθικά. Το «Δίχως Θεό», ενώ άμεσα δεν θέτει κανένα μεταφυσικό ερώτημα, είναι, κατά πλάγιο τρόπο ένας σχολιασμός και μια έκφραση της απιστίας, μιάς απιστίας ίσως ειρηνικής, ίσως ρομαντικής, αλλά οπωσδήποτε θανατηφόρας για τη ζωή.[10]
Για το πώς προσέγγισε ο Τερζάκης τις αθεϊστικές τάσεις του 20ου αιώνα παράλληλα με πολιτικά ζητήματα μέσα από το μυθιστόρημα του, γράφει κάνοντας μια αποτίμηση ο λογοτέχνης Π. Πρεβελάκης:
… «Δίχως Θεό» είναι ο τίτλος ενός από τα μυθιστορήματα. Αυτή είναι η αρρώστια του αιώνα μας. Τα συμπτώματα της τα μελέτησε ως συγγραφέας, ηθολόγος και μεταφυσικός. Είχε την πρόνοια ν΄ αποκρούει τις δογματικές απαντήσεις της θεολογίας και τις παραπλανητικές ερωταποκρίσεις της πολιτικής προπαγάνδας…[11]
Εξ άλλου, για τον Π. Πρεβελάκη, ο Τερζάκης είναι έντονα επηρεασμένος από την μεταφυσική οπτική της ρωσικής λογοτεχνίας:
…Όπου εκλείψει η πίστη στο Θεό, τα αναπάντητα ερωτήματα που έχει εκλαϊκεύσει η κλασική ρωσική λογοτεχνία ανακύπτουν αυτομάτως: Ποια είναι η αρχή της δημιουργίας; Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής; Πού είναι η ελευθερία του ανθρώπου;[12]
Ο Κ. Βάσσης, αξιολογώντας το Δίχως Θεό θεωρεί πως πρωτίστως είναι ένα εξαιρετικά καλογραμμένο μυθιστόρημα.[13] Όμως, το πρωτεύων επίπεδο στο οποίο εξελίσσεται το μυθιστόρημα είναι το ιδεολογικό. Ακολουθεί το βιωματικό, ενώ το συνυφασμένο με την ύπαρξη του Θεού μεταφυσικό επίπεδο, ενώ έχει χαρίσει τον τίτλο, δεν αναπτύσσεται παρά μόνο πλαγίως και χωρίς να δώσει ποτέ οριστικές απαντήσεις.[14]
Σκιαγραφώντας γενικότερα μέσα από το σύνολο του έργου του τον Άγγ. Τερζάκη, ο Δ. Μαγκλιβέρας καταλήγει πως δεν θα μπορούσε να κατηγοριοποιηθεί ως αγνωστικιστής, λιγόπιστος ή αμύητος αλλά, ως άνθρωπος με καλόπιστη διάθεση, ο οποίος όμως δεν είχε οριστικοποιήσει το μεταφυσικό του πιστεύω, θέτοντας ερωτήματα εκεί που οι υπάρχουσες απαντήσεις δεν τον ικανοποιούσαν.[15] Αυτή ακριβώς η διάθεση αντικατοπτρίζεται στον ψυχισμό του ήρωα του «Μιχάλη Παραδείση», ο οποίος παρουσιάζεται σαν μια ακαταστάλακτη, φοβισμένη οντότητα σε ένα κόσμο μεταφυσικά ρευστό.
Το Δίχως Θεό αναδύθηκε μέσα από την λογοτεχνική πένα του Άγγελου Τερζάκη σε καιρούς πολιτικά ταραγμένους, όπου η ανθρώπινη φύση αναζητούσε αγωνιωδώς απαντήσεις για την ύπαρξη ή μή του Θεού και γενικότερα για ζητήματα μεταφυσικής. Ο Τερζάκης θέλησε να οδηγήσει το αναγνωστικό του κοινό με αποφατικό τρόπο και μέσω της κριτικής σκέψης στα όποια συμπεράσματα θα μπορούσε ο καθένας να υιοθετήσει για τον εαυτό του, αποφεύγοντας κατά αυτό τον τρόπο, τον διδακτισμό και τον δογματισμό. Περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μυθιστόρημα του Ναυπλιώτη συγγραφέα εκφράζει την «θεολογία» του αλλά και την ευρύτερη κοσμοθεωρία του και αποτελεί εξαιρετικό δείγμα γραφής αυτού του τόσο σημαντικού εκπροσώπου της «γενιάς του ΄30» και των ελληνικών γραμμάτων.
ΠΗΓΗ: Αποσπάσματα του άρθρου πρωτοδημοσιεύτηκων στο περιοδικό «Άνθρωπος», τ. 10, Ιούνιος- Σεπτέμβριος 2023. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.6.2025.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Άγγελος Τερζάκης, Δίχως Θεό, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 14η έκδοση, Αθήνα 2010 ( 1η έκδοση, Αετός, Αθήνα 1951). Εφεξής θα παραθέτουμε το βιβλίο αυτό μέσα στο κείμενο μας εντός παρενθέσεως με την συντομογραφία Δ.Θ. και τον αριθμό της σελίδας.
[2] Ευ. Παπανούτσος, «Λεύτερος και Περιττός», Νέα Εστία, τόμος 28, τεύχος 1283, Αθήνα, Δεκέμβριος 1980, σ. 9.
[3] Ό.π.
[4] Αυτόθι.
[5] «Φρ. Νίτσε –Πρόδρομος της νεωτερικότητας» στο Ιστορία της Φιλοσοφίας, μτφρ. Δ. Ρισάκη, εκδ. Ελευθερουδάκης, Αθήνα 2006, σ. 92.
[6] Άγγ. Τερζάκης, Ελληνική Εποποιΐα 1940-1941, Αθήνα 2008, σ. 85.
[7] Δ. Τερζάκης, « Ο πατέρας μου», Νέα Εστία, τόμος 146, τεύχος 1718, Αθήνα, Δεκέμβριος 1999, σ.928-929.
[8] Η διδασκαλία εκείνη της θεογνωσίας που παρατηρείται στην Καινή Διαθήκη και στους Πατέρες της Εκκλησίας και χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα μεταξύ γνώσεως και αγνωσίας του Θεού, καλείται Αποφατική Θεολογία. Βλ. Π. Κ. Χρήστου, «Αποφατική Θεολογία», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα 1966, τόμος 2, στ. 1226-1233.
[9] Ευ. Παπανούτσος, ό.π., σ. 9.
[10] Κ. Τσιρόπουλος, « Ο Άγγελος Τερζάκης στο σύνορο του ανέφικτου», Τετράδια Ευθύνης 1977, Αθήνα 1977, σ.92.
[11] Π. Πρεβελάκης, «Χαιρετισμός στον Άγγελο Τερζάκη», Τετράδια Ευθύνης 1977, ό.π., σ. 16.
[12] Ό.π., σ.17.
[13] Κ. Βάσσης, «Α. ΤΕΡΖΑΚΗΣ – πολυμορφία και πολυσημεία». Τετράδια Ευθύνης, ό.π., σ. 123.
[14] Ό.π.
[15] Δ. Μαγκλιβέρας, «ΔΟΚΙΜΙΑ ΤΟΥ ΑΔΙΕΞΟΔΟΥ», Τετράδια Ευθύνης 1977, ό.π., σ.141.
ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ μυθιστορημα ΔΙΧΩΣ ΘΕΟ αθεια αθεος αθεισμος Παραδεισης Μητροπετρος ναυπλιο κομμουνιστικη οργανωση κομμουνιστης κομμουνισμος ΚΚΕ κομμουνιστες Πασκαλ, Ντοστογιεφσκυ, Ντοστογιεφσκι ιΜπερξον θειστης υπαρξιακος Μαρσελ νιτσε μετωπο, γραμμη Πρεσπες, ελληνικος στρατος οραμα γυναικεια μορφη ψιλολιγνη, αλαφροπερπατητη, καλυπτρα αναριγμενη κεφαλι ωμοι τραγουδι μωρο ονειρο κουνια μανα μαννα μεγαλοψυχη πονος δοξα, λαβωμενη παναγια της Τηνου, τηνος Υπερμαχος Στρατηγος
