Τα χαμένα αρχαία ελληνικά βιβλία του Απολλωνίου Περγαίου! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Ερευνητές του Πανεπιστημίου Leiden “αποκάλυψαν” ένα αραβικό χειρόγραφο του 11^ου αιώνα μ.Χ., το οποίο περιέχει τους δύο χαμένους τόμους των «Κωνικών» του Απολλώνιου της Πέργης, έναν από τους μεγαλύτερους και πιο επιδραστικούς[1] μαθηματικούς – γεωμέτρες και αστρονόμους της αρχαίας Ελλάδος και του κόσμου! Εγεννήθη περί το 260 / 246 / 221 π.Χ., στην Πέργη της Παμφυλίας Μικράς Ασίας! Συνεχιστής του Ευκλείδη. Συνέγραψε περί τα 21 έργα μαθηματικών, γεωμετρίας, αστρονομίας και μηχανικής. Είναι ο εφευρέτης και κατασκευαστής του πρώτου ηλιακού ωρολογίου. Υπολόγισε την απόσταση Γης – Σελήνης σε 50.000 στάδια. Αυτός εισήγαγε τους επίκυκλους και τα έκκεντρα, για να εξηγήσει την ανομοιόμορφη κίνηση των πλανητών.

Στην πραγματικότητα η είδηση ​​που δημοσίευσε η «Türkiye Today» και η “Jerusalem Post”, δεν είναι… είδηση! Από τα «Κωνικά», του Απολλωνίου, σώζονται στα ελληνικά μόνον τα 4 πρώτα 8 βιβλία. Τα βιβλία 5 έως 7 διατηρούνται μόνον σε αραβική μετάφραση, η οποία είναι γνωστή… εδώ και αιώνες[2].

Το “αραβικό χειρόγραφο Γκόλιους”, περιλαμβάνει μεγάλα τμήματα των βιβλίων 5 έως 7 – μαζί με λεπτομερή γεωμετρικά διαγράμματα! Δείχνει ότι η αρχαία ελληνική γνώση δεν εξαφανίσθηκε, κατά την διάρκεια του λεγόμενου Μεσαίωνα. Απλά «άλλαξε γλώσσες»…

Για την ιστορία, ένα χειρόγραφο μιας από τις αραβικές εκδόσεις των Κωνικών είχε φτάσει στην Ιταλία το 1578. Άλλα ήλθαν στην βόρεια Ευρώπη από το 1629 και μετά. Ωστόσο, τίποτα σημαντικό γι’ αυτά δεν δημοσιεύθηκε μέχρι το 1661, και καμμία μετάφραση της έκδοσης που να πλησιάζει περισσότερο στο πρωτότυπο του Απολλώνιου, όσο αυτή των Banu Musa, δεν εμφανίστηκε μέχρι το 1710…  Μεταξύ των “ανατολίτικων” χειρογράφων που δόθηκαν το 1578 από τον Πατριάρχη Αντιοχείας, Ignatius Ni’matallah (Neama, Nehama), στον καρδινάλιο Ferdinando dei Medici (μετέπειτα Μεγάλο Δούκα της Τοσκάνης και ιδρυτή του ιατρικού τυπογραφείου στην Ρώμη), ήταν τα ΚΩΝΙΚΑ του Απολλωνίου, σε μετάφραση τον Abu’l-Fath Mahmud al-Isfahani. Η σημασία του έργου αναγνωρίστηκε από τον υπεύθυνο του τυπογραφείου, G. Raimondi, ο οποίος εσκόπευε να το εκδώσει, αλλά δεν το έκανε έως ότου πέθανε (1614) και ενώ υπήρχε έντονη συζήτηση-ενδιαφέρον του Γαλιλαίου / Galileo για την δημοσίευση του έργου, αλλά το ενδιαφέρον έληξε το 1645… – βλ. σχ. αλληλογραφία .

Το χειρόγραφο του Λέιντεν ήταν μέρος μιας συλλογής που έφερε στην Ολλανδία ο οριενταλιστής του 17^ου αιώνα J. Golius[3]. Και είχε διατηρηθεί στα αρχεία του Πανεπιστημίου Leiden για αιώνες. Το “χειρόγραφο του Golius” ευρίσκεται τώρα στο Bodleian (αρ. MS Marsh 667), και είναι και στο διαδίκτυο – ΔΕΙΤΕ το ΕΔΩ! Εγράφη το 1070 μ.Χ. στην έκταση που κατέχει νυν το Αζερμπαϊτζάν, αλλά βρισκόταν στην Βέρροια / Χαλέπι το 1627, όπου αποκτήθηκε από τον L. de Wilhelm, για τον Golius (όπως υποδεικνύεται από μια σημείωση στον τόμο). Ο κατάλογος των χειρογράφων που είχε καταθέσει ο Golius στην βιβλιοθήκη του Leiden, είχε εκτυπωθει από τον επιχειρηματία Gassendi στο Παρίσι, το 1630. Αλλά ο Γκόλιος δεν εδημοσιευσε τον “χαμένο Απολλώνιο”, φρουρώντας ζηλότυπα την πρόσβαση στο χειρόγραφό του! Στα έτη 1644 – 1646 φοβόταν ότι ο Άγγλος μαθηματικός J. Pell θα δημοσιευε τα Βιβλία 5-8 από το χειρόγραφο του Ravius. Αλλά τον απέτρεψε προσποιούμενος ότι επρόκειτο να εκδώσει την δική του έκδοση. – βλ. αλληλογραφία του Mersenne. Όταν ο Γκόλιος πέθανε (1667) η πολύτιμη συλλογή χειρογράφων του (συμπεριλαμβανομένου του Απολλώνιου) δεν πήγε στο Πανεπιστήμιο του Λέιντεν, αλλά στους κληρονόμους του. Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ τους και του Πανεπιστημίου του Καιμπριτζ για την πώληση των χειρογράφων, απέτυχαν. Το 1696 οι κληρονόμοι του Golius αποφάσισαν τελικά να δημοπρατήσουν τα χειρόγραφά του. Ο Bernard έπεισε τον Narcissus Marsh (τότε Αρχιεπίσκοπο Δουβλίνου), έναν μεγάλο χορηγό της υποτροφίας για την Orientalia, να του δώσει λευκή επιταγή για να τα αγοράσει στην δημοπρασία. Εταξείδεψε στο Leiden για την πώληση τον Οκτώβριο του 1696, και αγόρασε για τον Marsh έναν μεγάλο αριθμό από ενδιαφέρουσες εκδόσεις, συμπεριλαμβανομένου και του περίφημου “Apollonius”. Αλλά δεν συνήλθε ποτέ από τα αποτελέσματα του χειμερινού ταξειδιού. Πεθαίνει στην Οξφόρδη λίγο μετά την επιστροφή του, στις 12.1.1697, σε ηλικία 58 ετών. Το χειρόγραφο βρισκόταν τώρα στο σημείο, που θα ήταν διαθέσιμο στον άνθρωπο που έκανε τα περισσότερα για τον Απολλώνιο στην σύγχρονη εποχή, τον Έντμοντ Χάλεϊ. Η σπουδαία έκδοση του έργου με τίτλο “Apollonius’s Conics” από τον Halley δημοσιεύτηκε στην Οξφόρδη το 1710. Ήταν η έκδοση princeps του ελληνικού κειμένου και είναι μέχρι τώρα η μόνη μετάφραση των Βιβλίων 5-8 που βασίζεται στην πρωτότυπη αραβική έκδοση (των Banu Musa): όλες οι μεταγενέστερες μεταφράσεις αυτών των βιβλίων προέρχονται από την λατινική έκδοση του Halley…

Διασωθέντα έργα του Απολλωνίου

• Κωνικά (8 βιβλία)
• Περί Λόγου Αποτομής (2 βιβλία)
• Κατασκευή Δύο Μέσων Αναλόγων, Σύγκριση 12εδρου και 20εδρου.

Χαμένα έργα του Απολλωνίου

• Περί Χωρίου Αποτομής (2 βιβλία)
• Επαφαί (2 βιβλία)
• Νεύσεις (2 βιβλία)
• Επίπεδοι Τόποι (2 βιβλία)
• Περί Ατάκτων Αλόγων
• Ωκυτόκιο
• Περί Κοχλίου ή Ελίκων, ένα βιβλίο για τους άρρητους αριθμούς και για την έλικα σε κύλινδρο – ΠΗΓΗ: Πρόκλος.
• Η Καθόλου Πραγματεία
• Περί Του Πυρίου
• Περί Της Κατασκευής Υδραυλικού Αρμονίου
• Θεωρία Αριθμών
• Περί Λογιστικών
• Αναλυόμενος Τόπος
• Κατασκευές Ωρολογίων
• Οπτική
• Διωρισμένη Τομή
• ένα αστρονομικό σύγγραμμα αγνώστου τίτλου
• ένα βιβλίο για τα εστιακά κάτοπτρα
• ένα βιβλίο με καλύτερη προσέγγιση του π από αυτήν του Αρχιμήδους. – ΠΗΓΗ: Ευτόκιος.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

• APOLLONII PERGEI PHILOSOPHI, MATHEMATICIQUE EXCELLENTISSIMI – Opera, per doctissimum Philosophum Ioannem Baptistam Memum patritium Venetum, mathematicharumque artium in urbe Veneta lectorum publicum. De Graeco in Latinum Traducta & Noviter impressa, εκδ. Bernardinus Bindonus, Βενετια / Venise, 1537. – Του ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΠΕΡΓΑΙΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ, ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΥ – του λόγιου φιλοσόφου Ιωάννη Βαπτιστή Μέμουμ, Βενετού πατρίκιου και δημόσιου αναγνώστη των μαθηματικών τεχνών στην ενετική πόλη. Μετάφραση από τα ελληνικά στα λατινικά και νεοτυπωμένο, εκδ. B. Bindonus, 1537.

ΠΗΓΗ: Apollonius of Perga, Toomer G. J. “Conics, books V to VII: the Arabic translation of the lost Greek original in the version of the Banū Mūsā”, σειρά Sources in the History of Mathematics and Physical Sciences, Vol. 9, εκδ. Springer Ν. Υόρκη, 1990. DOI:10.1007/978-1-4613-8985-9. R. Pearse “A fake media story about “discovery” of lost works by Apollonius of Perge”, 11.2.2025. Γ. Λεκακης «Ελληνική Βιβλιογραφια». Live Qurious, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 12.2.2025.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Apollonius – Biography, Maths History.
• Κηπουρός Χρ. «Απολλώνιος ο Περγαίος. Ο Μέγας Γεωμέτρης», Ευκλείδης Β΄ (4): 5-7, 1992.
• Apollonius of Perga | Greek Mathematician & Conic Sections Pioneer, εγκυκλ. Britannica.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Το έργο του επηρέασε τον Κλ. Πτολεμαίο, τον Φρ. Μαυρόλυκο(*) , τον Γαλιλαίο, τον Ι. Κέπλερ, τον Ι. Νεύτων, τον Καρτέσιο, κ.ά. «Με την αναλυτική γεωμετρία του, και τις εργασίες του, είχε προαναγγείλει και προβλέψει τις ιδέες του Καρτέσιου 1.800 χρόνια ενωρίτερα»…

[2] Τα βιβλία 1 έως 4 πραγματεύονται, ως εισαγωγή, την στοιχειώδη θεωρία των κωνικών τομών. Μεγάλο μέρος τους ήταν ήδη γνωστό στον Ευκλείδη (όπως γράφει ο ίδιος ο Απολλώνιος).

Φαίνεται ότι υπήρχαν «προκαταρκτικές εκδόσεις» των βιβλίων 1 και 2 τις οποίες εκυκλοφόρησε ο ίδιος ο Απολλώνιος και στις οποίες βασίζονται ορισμένα από τα σωζόμενα χειρόγραφα.

Το βιβλίο 3 περιέχει νέα αποτελέσματα.

Τα Βιβλία 5 έως 7 περιέχουν εντελώς νέο και κατά τα άλλα άγνωστο υλικό, για τις κανονικές των κωνικών, οι οποίες προβλέπουν την μεταγενέστερη κατασκευή της εμπλοκής των κωνικών. Ο Απολλώνιος ακολουθεί το ύφος των «Στοιχείων» του Ευκλείδη.

Πολλοί μαθηματικοί του 17^ου αιώνα προσπάθησαν να βρουν τα βιβλία 5 έως 8 των Κωνικών Τομών. Στις αρχές του 18^ου αιώνα έγιναν και προσπάθειες… ανακατασκευής τους [π.χ. από τον Φρ. Μαυρόλυκο(*)]. Ευρέθη ένα αραβικό χειρόγραφο (μετάφραση των βιβλίων 5 έως 7 από τον Θ. Ιμπν Κούρρα, με την επιμέλεια των αδελφών Μπανού Μούσα) στην Ιατρική Βιβλιοθήκη Λαυρεντζιάνα της Φλωρεντίας. Η μετάφραση δημοσιεύθηκε στην Φλωρεντία το 1661 από τους Τ. Α. Μπορέλι και Αβραάμ Εκτσελλένσις.

Το βιβλίο 8 θεωρείται χαμένο. Έχουν γίνει προσπάθειες ανακατασκευής του.

(*) Ο Φραγκίσκος Μαυρόλυκος / Φραντσέσκο Μαουρόλικο / Francesco Maurolico (1494 –1575) ήταν ελληνικής καταγωγής Ιταλός αστρονόμος, συγγραφέας και μαθηματικός, που συνεισέφερε στην Οπτική, την Μηχανική, την Αστρονομία και την Μουσική.

Οι γονείς του εγκαταστάθηκαν στην Μεσσήνη Σικελίας μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453). Εκεί εγεννήθη με το επώνυμο Μαρούλης > Μαυρολί. Ήταν ένας από τους επτά γιους του κυβερνητικού αξιωματούχου Αντωνίου Μαρούλη. Το επίθετό του είναι πιθανώς και σε αναφορά με τον Ελληνο-Σικελό ιστορικό και ποιητή Λύκο.

Το 1528 – 1532, εδίδαξε Μαθηματικά και Γεωμετρία στο μοναστήρι των Καρμηλιτών, για λογαριασμό της πόλεως της Μεσσήνης. Το 1550 έγινε βενεδικτίνος μοναχός στην ΙΜ Αγίας Μαρίας del Parto à Castelbuono (δύο χρόνια αργότερα εχρίσθη ηγούμενος) και το 1569 διορίσθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μεσσήνης Σικελίας.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ

Η Γερουσία της Μεσσήνης του εχορήγησε επίδομα 100 χρυσών νομισμάτων τον χρόνο επί μία διετία, ώστε να τελειώσει αυτό και τα μαθηματικά του έργα.

• Μετέφρασε τα αρχαία κείμενα των Θεοδοσίου του Βιθυνού, Μενελάου του Αλεξανδρέως, Αυτολύκου του Πιτανέως, Ευκλείδου, Απολλωνίου του Περγαίου και Αρχιμήδους.
• «Sicanicarum rerum compendium» (1553) – για την ιστορία της Σικελίας, με αυτοβιογραφικά στοιχεία. Εγράφη κατόπιν παραγγελίας. Συνέταξε επίσης και έναν χάρτη της Σικελίας (εκδόθηκε το 1575).
•  «Photismi de lumine et umbra» – για την διάθλαση του φωτός και ερμηνεία του φυσικού φαινομένου του ουράνιου τόξου. (Τελείωσε το 1521, αλλά εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, το 1611).
• «Arithmeticorum libri duo» (1575) – με την πρώτη γνωστή απόδειξη με την μέθοδο της μαθηματικής επαγωγής.
• «Opuscola mathematica» (1575) – για τον υπολογισμό του βαρύκεντρου διάφορων στερεών σωμάτων (πυραμίδα, παραβολοειδές, κ.ά.).
• «Cosmographia» – με μια μέθοδο για την μέτρηση των διαστάσεων της Γης, που αργότερα χρησιμοποιήθηκε από τον Ζ. Πικάρ στη μέτρηση του γήινου μεσημβρινού (1670).
• «Μηχανικά» του Αριστοτέλη και ένα έργο περί μουσικής.
• Συνόψισε το «Theatrum orbis terrarum» του Αβραάμ Ορτέλιους.
• «Grammatica rudimenta» (1528)
• «De lineis horariis».

[3] Ο Jacobus Golius / Jacob van Gool, Jacob Gohl (1596 – 1667) ήταν Ολλανδός ανατολιστής και μαθηματικός, που πεθανε στο Λάιντεν.

Εδίδαξε ελληνικά στην Λα Ροσέλ. Το 1622, συνόδευσε τον Ολλανδό πρέσβυ στην αυλή του Σουλτάνου του Μαρόκου. Εξοικειώθηκε με την αραβική γλώσσα. Ταξίδεψε στην Βέρροια (νυν Χαλέπι) Συρίας, στην Αραβία και στην Κωνσταντινούπολη (1626 – 1629). Επισκέφθηκε εντατικά τις βιβλιοθήκες. “Έφερε” αρχαία χειρογραφα και άλλο υλικο πίσω στην πατρίδα του. Και έγινε καθηγητής ανατολικών γλωσσών…

ΠΗΓΗ: καθ. J. P. Hogendijk “Jacobus Golius and his Arabic manuscripts on the exact sciences”, σελ. 114-123 στο “Prophets, Poets and Scholars: The Collections of the Middle Eastern Library of Leiden University”, εκδ. Leiden University Press, 2024, https://doi.org//10.24415/9789087284077

χαμενα αρχαια ελληνικα βιβλια απαντα Απολλωνιου Περγαιου Απολλωνιος Περγαιος Λεκακης λαιντεν Leiden αραβικο χειρογραφο 11^ος αιωνας μΧ χαμενος τομος Κωνικα μεγαλυτερος επιδραστικος μαθηματικος – γεωμετρης αστρονομος αρχαιος Ελληνας κοσμου 3ος 260 / 246 / 221 πΧ Περγη Παμφυλια Μικρα Ασια Ευκλειδης εργα μαθηματικα, γεωμετρια αστρονομια μηχανικη εφευρετης και κατασκευαστης πρωτο αρχαιοτερο ηλιακο ωρολογιο ρολοι πρωτη αρχαιοτερη μετρηση αποσταση Γης – Σεληνης επικυκλος εκκεντρο, ανομοιομορφη κινηση των πλανητων εφευρεση κατασκευη αρχαιοτερα ηλιος ωρολογιον ωρολοι Γη – Σεληνη πλανητης ειδηση εφημριδα Κωνος ελληνικο βιβλιο αραβικη μεταφραση, αραβια Γκολιους γεωμετρικο διαγραμμα αρχαιο γνωση Μεσαιωνας γλωσσα ιστορια, αραβες εκδοση Ιταλια 16ος 1578 βορεια Ευρωπη 17ος 1629 1661, εκδοσις πρωτοτυπο μπανου μουσα μουζα Banu Musa, 18ος 1710 ανατολιτικο Πατριαρχης Αντιοχειας, Αντιοχεια Ιγνατιος Ignatius Nimatallah Neama, Nehama, νιματαλλαχ νιματαλαχ νεαμα νεχαμα καρδιναλιος Μεδικων Μεδικος Ferdinando dei Medici Μεγαλος Δουκας της Τοσκανης τοσκανη ιδρυτης ιατρικο τυπογραφειο Ρωμη  Abul Fath Mahmud al Isfahani ισφαχανι ραιμοντι Raimondi, εκδοσεις, 1614 εντονη συζητηση ενδιαφερον Γαλιλαιος Galileo δημοσιευση 1645 αλληλογραφια συλλογη Ολλανδια οριενταλιστης Golius αρχειο Πανεπιστημιο Bodleian διαδικτυο 1070 11ος Αζερμπαιτζαν, Βερροια βεροια Χαλεπι συρια 1627, βιλχελμ Wilhelm, σημειωση καταλογος χειρογραφων βιβλιοθηκη εκτυπωση επιχειρηματιας γκασεντι Gassendi Παρισι, 1630 1644 – 1646 αγγλος μαθηματικα πελ πελλ Pell ραβιους Ravius μερσεν Mersenne 1667 κληρονομια διαπραγματευσεις Κεμπριτζ πωληση 1696 κληρονομοι δημοπρασια Μπερναρντ Bernard ναρκισσος μαρς Narcissus Marsh Αρχιεπισκοπος Δουβλινου δουβλινο Ιρλανδια χορηγος υποτροφια Orientalia, λευκη επιταγη αγορα Οκτωβριος 1696, Apollonius χειμερινο ταξειδι Οξφορδη 1697, Χαλει κομητης χαλλευ Apollonius’s Conics 18ος 1710 princeps ελληνικο κειμενο πρωτοτυπη λατινικη Διασωθεντα περι Λογου Αποτομης Δυο Μεσων Αναλογων, Συγκριση 12εδρο 20εδρο Λογος Αποτομη Μεσος Αναλογος Χωριου επαφαι νευσεις επιπεδοι Τοποι Ατακτων Αλογων ωκυτοκιο Κοχλιου Ελικων, αρρητοι αριθμοι ελικα κυλινδρος Προκλος Καθολου Πραγματεια Πυριου Κατασκευης Υδραυλικου Αρμονιου Θεωρια Αριθμων Λογιστικων αναλυομενος Τοπος κατασκευες Ωρολογιων οπτικη διωρισμενη Τομη αστρονομικο συγγραμμα αγνωστος τιτλος αγνωστο αγνωστα εστιακο κατοπτρο π Αρχιμηδης Ευτοκιος Βενετια 1537 ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ, ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΟΣ λογιος Μεμουμ, μεμος Βενετος πατρικιος αναγνωστης μαθηματικη τεχνη ενετικη πολη Bindonus, 1537 Κηπουρος Μεγας Κλαυδιος Πτολεμαιος, Μαυρολυκος Κεπλερ, Νευτων, Καρτεσιος, αναλυτικη γεωμετρια εργασια ιδεα εισαγωγη στοιχειωδης κωνικη προκαταρκτικη σωζομενο υλικο κανονικη υφος Στοιχεια μαθηματικοι 17^ος ανακατασκευη Κουρρα, κουρα επιμελεια Ιατρικη Λαυρεντζιανα Φλωρεντια 1661 Μπορελι Εκτσελλενσις Μαουρολικο Ιταλος αστρονομια συγγραφεας Οπτικη Μουσικη Μεσσηνη Σικελιας σικελια αλωση της Κωνσταντινουπολης 15ος 1453 επωνυμο Μαρουλης > Μαυρολι κυβερνητικος αξιωματουχος επιθετο Ελληνοσικελος ιστορικος ποιητη Λυκος 1528 – 1532, ιμ μοναστηρι Καρμηλιτων, Καρμηλιτες Μεσινα 1550 βενεδικτινοι βενεδικτινος μοναχος Αγια Μαρια ντελ παρτο del Parto a Castelbuono ηγοyμενος 1569 καθηγητης Γερουσια χορηγια επιδομα χρυσο νομισμα Θεοδοσιο Βιθυνος βιθυνια Μενελαος Αλεξανδρεως, Αυτολυκος Πιτανεως, πιτανη Ευκλειδου, Αρχιμηδη 1553 ιστορια αυτοβιογραφια παραγγελια χαρτης 1575 διαθλαση του φωτος φως ερμηνεια φυσικο φαινομενο ουρανιο τοξο 1521, 1611 1575 πρωτη γνωστη αποδειξη μεθοδος μαθηματικη επαγωγη 1575 υπολογισμος βαρυκεντρο στερεο σωμα πυραμιδα, παραβολοειδες, κοσμογραφια Cosmographia Πικαρ γηινος μεσημβρινος 1670 Μηχανικα Αριστοτελη μουσικης συνοψη Ορτελιους 1528 γκοολ γκουλ Gool, Gohl Ολλανδος ελληνικα Λα Ροσελ 1622, πρεσβυς αυλη Σουλτανος του Μαροκο αραβικη Συριας, Κωνσταντινουπολη βιβλιοθηκες ανατολικες γλωσσες