Του Γιώργου Λεκάκη
Ο λόφος Κουνάδος[1] κείται μεταξύ των δύο μεγαλύτερων οικισμών της νήσου Πάρου των Κυκλάδων: Της Παροικίας και της Νάουσας. Η κορυφή του είναι ανθρωποκρανιόσχημη και λέγεται Τουρλομπερέτη.
Λέγεται και Λόφος των Καμαρών[2], εξ αιτίας των πολλών καμαρών, δηλ. αρχαίων καμαρωτών κτισμάτων που έχει…
Πολλοί σπηλαιοσχηματισμοί μαρτυρούν αρχαιοτάτη ανθρώπινη παρουσία…
Περιμετρικά υπήρχαν ασβεστοκάμινα, αφού στην κορυφή του είχε μάρμαρο[3], παντού κλαδιά θάμνων και νερό από πηγές! Ευλογημένος τόπος!
Έχει διαχρονική λατρευτική ιστορία, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα. Πουθενά δεν σημειώνεται ως αρχαιολογικός χώρος. Κι όμως, στην κορυφή, έστεκαν τρία σπουδαία ιερά της αρχαιοελληνικής λατρείας:
- του Διός,
- της Αφροδίτης και
- της Ειλειθυΐας, η οποία στο νησί της Πάρου ταυτιζόταν με την θεά Αφροδίτη.
Στα βόρεια υπάρχουν βυζαντινοί μύλοι – ονομάτισαν την θέση Παλιόμυλοι – και τα «ελληνορωμαϊκά» κατάλοιπα της θέσεως που λέγεται Ελληνικό… (> το τοπωνύμιο διασώζει αρχαία ελληνική κατοίκηση και απομεινάρια).
Πολλά αρχαία μονοπάτια, χαραγμένα ακτινωτά, οδηγούσαν οδοιπόρους. Από τις Βαγιές του λόφου Κρωτήρι, τον Χοχλακά (Γλιαρμίδικα), από την Πλαγιά (Καψάλα), το Καλάμι στα δυτικά, τον Έλητα στα νότια, τα Πρωτόρια στα ανατολικά και από τα Λιβάδια της Νάουσας έως τις Άνω Καμάρες… Τα μονοπάτια αυτά, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, υφίστανται μέχρι σήμερα. Αλλά θέλουν φροντίδα…
Σήμερα ο λόφος γέμισε εκκλησίες, μονές, εκκλησάκια… Και στην κορυφή του λόφου υπάρχει το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία (παραπάνω φωτογραφία – φτάνει κανείς σε αυτό με βατό χωματόδρομο. Θέα απερίγραπτη). Το έκτισε το 1923 κάποιος μοναχός από τις Λεύκες, ο Ιωάννης Σκιαδάς ή Λουκής – ο επονομαζόμενος Χοντρογιάννης ή Σμαρογιάννης.
Στον λόφο δεσπόζουν η ΙΜ Ταξιαρχών και ναός της Αγίας Θεοκτίστης… Η ΙΜ Ταξιαρχών – σωστό καστρομονάστηρο – έγινε λατρευτικό κέντρο των Καμαρών, έως και το 1958, όταν συστάθηκε ο ενοριακός ΙΝ Αγίων Αποστόλων. Ήταν εστία θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής μιας εκτενούς υπαίθριας περιοχής, από το Λιαροκόπι της Παροικιάς έως τις Αλυγαριές της Νάουσας – όρια της ενορίας των Καμαρών που έθεσε ο μητροπολίτης Παροναξίας Αμβρόσιος Α΄ το 1958. Στην αυλή της μονής κάθε Κυριακή γίνονταν συζητήσεις, διευθετήσεις αγροτικών εργασιών, οικονομικές συναλλαγές, πληρωμές των εργαζομένων στα κτήματα, κλείνονταν συμφωνίες για τις εργασίες της νέας εβδομάδας, μεταξύ αγρεργατών και των ιδιοκτητών των κλήρων… Μια ζωηρή κοινωνική συνεύρεση τακτοποίησης τοπικών ζητημάτων…. Ένα αντάμωμα εθιμικής συλλογικής ζωής. Σήμερα και πανηγυρίζει στις 8 Νοεμβρίου.
Στα ΒΔ. η ΙΜ Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (του 1590). Ανατολικά της μονής μια σημαντική πηγή.
Στην βόρεια πλευρά, υπάρχει ο ΙΝ Αγίου Κωνσταντίνου, ο οποίος εκτίσθηκε το 1945 στην θέση του παλαιού ναϋδρίου του Αγίου Θαλέλαιου που γκρεμίστηκε…
Στα ΒΔ. υπάρχουν ακόμη δύο ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Δημήτριο. Και πολλοί ιδιότυποι, πέτρινοι μικροί ναοί – ασκητηριά. Σήμερα σχεδόν γκρεμισμένα…
Ένα βιβλίο με τίτλο «Otto Rubensohn’s Excavations on Paros I: The Sanctuaries on Kounados Hill», που κυκλοφόρησε προσφάτως μεταγράφει τα αδημοσίευτα κείμενα του Otto Rubensohn(*) και φωτογραφίες μικρών ιερών στον λόφο Κουνάδος.
Είναι ο πρώτος τόμος μιας επερχόμενης σειράς εκδόσεων αρχειακών πηγών του Γερμανού αρχαιολόγου O. Rubensohn, που βρίσκεται στα αρχεία του Εβραϊκού Μουσείου στο Βερολίνο. Περιέχει την μεταγραφή τριών κειμένων που αφορούν τις τοποθεσίες με μικρά αρχαία ιερά στον λόφο με πρωτότυπες φωτογραφίες.
Καθώς τα ιερά στον Κούναδο δημοσιεύθηκαν μάλλον προκαταρκτικά από τον Rubensohn και δεν έχουν ανασκαφεί (ή ερευνηθεί διεξοδικά) τα τελευταία 120 χρόνια, η μεταγραφή και δημοσίευση των αδημοσίευτων κειμένων και εικόνων θα προσθέσει μερικές νέες πληροφορίες για αυτούς τους χώρους καθώς και για την ιστορία της αρχαιολογίας στην Ελλάδα στους τελευταίους αιώνες.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:
- OTTO RUBENSOHN (1867-1964): A BIOGRAPHY
- PAUL VICTOR CHRISTOPHER BAUR (1872-1951): A BIOGRAPHY
- ILSE KLEEMANN: A SHORT BIOGRAPHIC NOTE
- KOUNADOS HILL AND THE HISTORY OF ITS RESEARCH
- OTTO RUBENSOHN: FUNDE AUF PAROS
- Transcription and reproductions
- OTTO RUBENSOHN: DIE HEILIGTÜMER DES KUNADOS-BERGES
- ILSE KLEEMANN: BERICHT VON EINEM BESUCH DES APHRODITEHEILIGTUMS AUF DEM
- KUNADOSBERG, PAROS, AM 31.7.1961
- BIBLIOGRAPHY
- LIST OF FIGURES
Το βιβλίο απευθύνεται σε αρχαιολόγους που ασχολούνται με την ελληνική αρχαιολογία και σε ιστορικούς που ειδικεύονται στην ιστορία της αρχαιολογίας (ή στην ιστορία της επιστήμης και της πνευματικής ιστορίας γενικότερα).
- Το βιβλίο (276 x 203 χλστ.) έχει 112 σελ., και 59 εικόνες. Εκδ. Archaeopress, Απρ. 2025. DOI 10.32028/9781805830160.
Η γνωστη ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ του Ρούμπενσον περιλαμβάνει:
- Die Mysterienheiligtümer in Eleusis und Samothrake / Τα ιερά των μυστηρίων στην Ελευσίνα και τη Σαμοθράκη, 1892. Διδακτορική διατριβή του, που εκπονήθηκε υπό την διεύθυνση του Adolf Michaelis, Πανεπιστήμιο Kaiser Wilhelms στο Στρασβούργο.
- Elephantine-Papyri / Πάπυροι της Ελεφαντίνης, 1907 (μαζί με τους W. Schubart, W. Spiegelberg).
- Das Grab Alexanders des Grossen in Memphis / Ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Μέμφιδα, 1910.
- Hellenistisches Silbergerät in antiken Gipsabgüssen / Ελληνιστικά ασημένια αντικείμενα σε αρχαία γύψινα εκμαγεία, 1911 (Pelizaeus Museum).
- Das Delion von Paros / Το Δήλιον της Πάρου, 1962. Το εξέδωσε σε ηλικία 94 ετών. Θεωρείται η σημαντικότερη γραπτή του προσπάθεια.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.4.2025.
(*) Ο Otto Rubensohn (Κάσελ, 1867 – 1964) ήταν Γερμανός αρχαιολόγος εβραϊκής καταγωγής, γιος εβραίου εμπόρου και δικαστή. Αν και η ενασχόλησή του στον τομέα της αρχαιολογίας ήταν σχετικά σύντομη και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της σταδιοδρομίας του διδάσκοντας σε σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, θεωρείται ένας από τους έγκριτους Γερμανούς αρχαιολόγους του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού, κυρίως λόγω των ανασκαφών του στο νησί της Πάρου Κυκλάδων και στην Αίγυπτο. Το 1897 – 1899 συνδέθηκε με το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο / DAI στην Αθήνα και πραγματοποίησε ανασκαφές Το 1897 προσλήφθηκε ως αρχαιολόγος στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο στην Αθήνα, υπό την διεύθυνση του W. Dörpfeld (1853 – 1940) και έκανε ανασκαφές στην Ακρόπολη των Αθηνών, στην Ελευσίνα, στην Κηφισιά και στη συνέχεια (1898 – 1899) στα ιερά του Απόλλωνος και του Ασκληπιού στο νησί της Πάρου. Ανακάλυψε κεραμικά στην θέση Κάστρο στην Παροικιά Πάρου (ο κατάλογος περιέχει 188 αναφορές)! Το 1901 – 1907, για λογαριασμό των Πρωσικών Βασιλικών Μουσείων του Βερολίνου και της Papyruskommission (Εταιρεία Παπύρων των Βασιλικών Μουσείων στο Βερολίνο), συμμετείχε σε μια σειρά αρχαιολογικών ανασκαφών στην Αίγυπτο: Το 1902 – 1905 διεξήγαγε μια σειρά από σημαντικές ανασκαφές στην νεκρόπολη στο Abusir el-Meleq, στο Fayum, στο Ashmunein και στο νησί Ελεφαντίνη, όπου ανακάλυψε πολλούς ελληνικούς(**) και “αραμαϊκούς παπύρους”. “Αγόρασε” πολλούς από αυτούς. Από αυτούς μπόρεσε να εκδώσει το 1907 το αρχαιότερο συμβόλαιο γάμου, που ήταν γνωστό στον ελληνικό κόσμο! Αργότερα διορίστηκε διευθυντής του προσφάτως ιδρυθέντος Μουσείου Pelizaeus στο Hildesheim (η πόλη του Χιλντεσχάιμ του απένειμε τιμητικό μετάλλιο). Το 1917 συμμετείχε με τον C. Schuchardt στην ανασκαφή ενός κάστρου στο Κοτζοφάνι Δακίας. Η συμμετοχή του στο DAI και στην Ακαδημία Επιστημών του Γκαίτινγκεν τερματίσθηκε την δεκαετία του 1930, λόγω της εβραϊκής καταγωγής του. Το 1939 μετανάστευσε στην Βασιλεία της Ελβετίας για να γλιτώσει από τις ναζιστικές διώξεις. Το 1956 ήταν ένας από τους συνιδρυτές του Συλλόγου Φίλων Αρχαίας Τέχνης (Το 1958, η Εταιρεία του αφιέρωσε το β΄ ετήσιο τεύχος της έκδοσης “Antike Kunst”. Διετέλεσε επί τιμή μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών. Λίγο πριν πεθάνει πούλησε την συλλογή του, η οποία αποτελείτο από αρχαία ελληνικά και αιγυπτιακά έργα τέχνης στους Φίλους της Αρχαιολογικής Συλλογής του Πανεπιστημίου του Münster. Επισήμως θεωρείται ότι ο Ρούμπενσον μπόρεσε να αποδείξει ότι η Πτερωτή Θεά της Δήλου απεικονίζει την θεά Άρτεμη και δημιουργήθηκε από τον γλύπτη Άρχερμο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ:
- OCLC Classify.
- Deutschen Nationalbibliothek.
- R. E. Heymann “Erinnerungen an O. Rubensohn” στο Antike Kunst 22, 1979, σελ. 110.
- J. Kuckertz “O. Rubensohn (1867 – 1964)”, στο M. Capasso (επιμ.) Hermae: Scholars and Scholarship in Papyrology, τ. 3, εκδ. Fabrizio Serra, Pisa / Rom 2013, σελ. 41–56.
- J. Kuckertz “Auf der Jagd nach Papyri. O. Rubensohn in Ägypten” στο Aubrey Pomerance, B. Schmitz (επιμ.): Heiligtümer, Papyri und geflügelte Göttinnen. Der Archäologe O. Rubensohn. Gerstenberg, Hildesheim 2015, σελ. 40–59.
- J. Kuckertz “O. Rubensohn (1867 – 1964). Der Auftrag: (**)griechisch-literarische Papyri aus Ägypten” στο J. H. Schoeps, Th. L. Gertzen (επιμ.): Grenzgänger. Jüdische Wissenschaftler, Träumer und Abenteurer zwischen Orient und Okzident, εκδ. Hentrich & Hentrich, Berlin / Leipzig 2020, σελ. 34–71.
- B. Legras “Γάμος: η διαφορετικότητα των συμβολαίων” – “Άνδρες και γυναίκες της Αιγύπτου (4ος αιώνας π.Χ. – 4ος αιώνας μ.Χ.). Νομική, ιστορία και ανθρωπολογία, A. Colin, 2010, σελ. 143-172.
- Ρ. Laffineur – J. C. Overbeck “Η κεραμική της Εποχής του Χαλκού από το Κάστρο της Πάρου” στο: Κλασσική Αρχαιότητα, τ. 61, 1992. σελ. 656-657.
- K. Schefold “O. Rubensohn zum Gedächtnis” στο Antike Kunst 8, 1965, σελ. 104.
- K. Schefold “O. Rubensohn”, στο R. Lullies, W. Schiering (επιμ.): Archäologenbildnisse. Porträts und Kurzbiographien von Klassischen Archäologen deutscher Sprache, εκδ. Zabern, Mainz 1988, σελ. 166–167.
- «Πάρος: Τα «μυστικά» του λόφου της Μονής Ταξιαρχών ξεδιπλώνουν μια διαχρονική πολιτισμική συνέχεια…», Παριανός Τύπος, 6.11.2019.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Μοναδικό τοπωνύμιο.
[2] Το τοπωνύμιο Καμάρα ή Καμάρες είναι σύνηθες στα κυκλαδονήσια, και στην Πάρο.
[3] Ας μην ξεχνάμε πως στην θέση Μαράθι (5 χλμ. από την Παροικία) είναι τα λατομεία εξαιρετικής ποιότητας λευκού μαρμάρου. Η «Παρία λίθος», ή «λυχνίτης», εξορυσσόταν στην περιοχή τουλάχιστον από τον 7ο π.Χ. αιώνα! Ήταν η κύρια πηγή πλούτου του νησιού! Από αυτό το μάρμαρο φιλοτεχνήθηκαν πασίγνωστα αρχαία γλυπτά, όπως η Αφροδίτη της Μήλου, ο Ερμής του Πραξιτέλους η Νίκη της Σαμοθράκης, κ.ά.!
αρχαια ιερα αρχαιο ιερό ιερον Διος Αφροδιτης Ειλειθυιας Κουναδος Παρου ανασκαφη βιβλιο αρχεια Εβραικο Μουσειο Βερολινου λοφος Κουναδου μεγαλυτερος οικισμος Παρος Παροικια Ναουσα κορυφη ανθρωποκρανιοσχημη Τουρλομπερετη Τουρλομπερετης Καμαρων καμαρα αρχαιο καμαρωτο κτισμα σπηλαιοσχηματισμος απηλαιο αρχαιοτατη ανθρωπινη κτοικηση ασβεστοκαμινο μαρμαρο θαμνοςο νερο πηγες διαχρονικη λατρευτικη ιστορια, αρχαιολογικα ευρηματα αρχαιολογικος χωρος αρχαιοελληνικη λατρεια Διας, ζευς θεα Αφροδιτη Ειλειθυια νησι βυζαντινος μυλος Παλιομυλοι ελληνορωμαικα καταλοιπα Ελληνικο τοπωνυμιο αρχαιος ελληνικη μονοπατι ακτινωτα Βαγιες Κρωτηρι, Χοχλακας Γλιαρμιδικα Πλαγια Καψαλα Καλαμι ελητας Πρωτορια Λιβαδια Ναουσας ανω Καμαρες μονοπατια εκκλησιες, μονες, εκκλησακια εκκλησακι ξωκκλησακι ξωκκλησι Προφητη Ηλια Προφητης Ηλιας χωματοδρομος 1923 μοναχος Λευκες, Σκιαδας Λουκης Χοντρογιαννης Σμαρογιαννης ΙΜ ιερα μονη Ταξιαρχων ιερος ναος Αγιας Θεοκτιστης Ταξιαρχες ιν Αγια Θεοκτιστη Ταξιαρχης καστρομοναστηρο λατρευτικο κεντρο 1958, ενοριακος Αγιων Αποστολων Αγιοι Αποστολοι θρησκευτικη κοινωνικη ζωη Λιαροκοπι Αλυγαριες ενορια μητροπολιτης Παροναξιας Παροναξια Αμβροσιος Α αυλη Κυριακη συζητηση διευθετηση αγροτικες εργασιες οικονομικη συναλλαγη πληρωμη εργαζομενοι κτημα συμφωνια εργασια αγρεργατες ιδιοκτητης κληρος κοινωνια συνευρεση τακτοποιηση τοπικο ζητημα ανταμωμα εθιμικη εθιμο εθιμα συλλογικη πανηγυρι εορτη γιορτη 8 Νοεμβριου πανηγυρια εορτες γιορτες 8 Νοεμβριος Αγιου Ιωαννη Προδρομου Ιωαννης Προδρομος 1590 Κωνσταντινου, Κωνσταντινος 1945 παλαιο παλιο ναυδριο Θαλελαιου Θαλελαιος ναοι Δημητριος Δημητριου ιδιοτυπος, πετρινος μικροναος ασκητηριο Excavations Paros Sanctuaries Kounados Hill αδημοσιευτα κειμενα μικροιερο εκδοση αρχειακες Γερμανος αρχαιολογος αρχειο Εβραιοι Βερολινο κειμενο πρωτοτυπη φωτογραφια ανασκαφη ερευνα αδημοσιευτο ιστορια αρχαιολογια Ελλαδα αρχαιολογοι ελληνικη ιστορικος εβραιος δασκαλος σχολειο πρωτοβαθμια δευτεροβαθμια εκπαιδευση εγκριτος Γερμανια 19ος 20ος αιωνας μχ ανασκαφες Κυκλαδων Αιγυπτος κυκλαδες μοναδικο κυκλαδονησια, θεση Μαραθι λατομειο εξαιρετικη ποιοτητα λευκο Παρια λιθος λυχνιτης εξορυξη 7ος πΧ πλουτος γλυπτο Αφροδιτη της Μηλου, μηλος Ερμης του Πραξιτελους Πραξιτελη Πραξιτελης Νικη της Σαμοθρακης, Cotzofani μυλοι εβραικη καταγωγη εμπορος δικαστης 1897 – 1899 Γερμανικο Αρχαιολογικο Ινστιτουτο / DAI Αθηνα αθηνων 1897 δαιρπφελντ Dörpfeld Ακροπολη ακροπολις παρθενων παρθενωνας Αθηναι, Ελευσινα, Κηφισια 1898 – 1899 Απολλωνος απολλων θεος απολλωνας Ασκληπιος κεραμικα Καστρο Πρωσικα Βασιλικα Μουσεια πρωσοι πρωσια Papyruskommission Εταιρεια Παπυρων Βασιλικο Μουσειο Αιγυπτου νεκροπολη αμπουσιρ ελ μελεκ Abusir el Meleq, φαγιουμ Fayum, ασμουνειν ασμουναιν Ashmunein Ελεφαντινη, αρχαιοι ελληνικοι αραμαικοι παπυροι αραμαικα αραμαικη γλωσσα αγορα εκδοσις 1907 αρχαιοτερο παλαιοτερο συμβολαιο γαμου, γαμος ελληνικος κοσμος διευθυντης ιδρυση πελιζεος πελιζαιος Pelizaeus Hildesheim πολη Χιλντεσχαιμ τιμη τιμητικο μεταλλιο σουκαρντ Schuchhardt Κοτζοφανι Δακια ρουμανια Ακαδημια Επιστημων Γκαιτινγκεν γερμανιας μεταναστης Βασιλεια Ελβετιας ελβετια ναζιστικες διωξεις ναζι γερμανοι Συλλογος Φιλων Αρχαιας Τεχνης ετησιο τευχος Antike Kunst εν αθηναις Αρχαιολογικη Εταιρεια πωληση αρχαιοκαπηλια συλλογη αρχαια ελληνικα αιγυπτιακα εργα τεχνης Φιλοι Αρχαιολογικης Συλλογης του Πανεπιστημιου μυνστερ μινστερ Munster Ρουμπενσον Ρουμπενζον Πτερωτη Θεα Δηλου αρτεμη αρτεμις γλυπτης αρχερμος παπυρολογια λειψια συμβολαια γαμου ανδρες γυναικες 4ος νομικη ανθρωπολογια, κεραμικη Εποχη Χαλκου Κλασσικη Αρχαιοτητα ελευσινια μυστηρια Ελευσις Σαμοθρακη, Διδακτορικη διατριβη μικαελις Michaelis, Πανεπιστημιο καιζερ Βιλχελμς Kaiser Wilhelms Στρασβουργο παπυροι Ελεφαντινης, σουμπαρτ Schubart, σπιγκελμπεργκ Spiegelberg που ειναι ο ταφος Μεγαλου Αλεξανδρου Μεμφιδα Μεγας Αλεξανδρος Μεμφις ελληνιστικα ασημενια αντικειμενα γυψινο εκμαγειο Δηλιον δηλιο ηλικια 94 ετων 94χρονος
