ΕΡΕΥΝΑ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ, ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ,
του Βαγγέλη Κατσαρίνη, ηλεκτρονικού – κατασκευαστή ιστοσελίδων διαδικτύου
Στην προσπάθεια ετυμολογικής προσέγγισης τοπωνυμίων δεν περιλαμβάνονται εκείνα που είναι φανερά και αυτονόητα στην ετυμολογική και νοηματική τους προέλευση, αλλά και όσα χρειάζονται ιστορική ερμηνεία: όπως Αχλαδόκαμπος, Λυκότρυπα, Πλατανιάς ή τα Τρία Αδέρφια, Χατζή Λάκκος, Αρβανίτη Μύλος, Ζούτλας (= Ζήτουλας), Ορφανού Ρέμα κ.ά. (Χρησιμοποιείται, επ’ ευκαιρία, η τοπική προφορά και ο τοπικός τρόπος τονισμού, για περισσότερη σαφήνεια των γραφομένων).
Οι γνώσεις μας για την χερσόνησο της Κασσάνδρας του 1ου αιώνος μ.Χ. είναι πολύ λίγες. Από τις δύο σύντομες και ατελείς επιτομές του σχετικού κεφαλαίου των «Γεωγραφικών» του Στράβωνος που διασώθηκαν, πληροφορούμαστε ότι από τις πολλές πόλεις και τους συνοικισμούς που υπήρχαν αναφέρει μόνον πέντε. Την Κασσάνδρεια, την Άφυτις, την Μένδη, την Σκιώνη και την Σάνη. Οι λιγοστές όμως συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες μας βεβαιώνουν ότι κατά τους χρόνους της ρωμαιοκρατίας η Παλλήνη, όπως ονομαζόταν τότε η Χερσόνησος, ήταν ένας πυκνοκατοικημένος τόπος, με πόλεις, οικισμούς και μεμονωμένες αξιόλογες αγροικίες. Παραλλήλως ενισχύθηκε με νέους πληθυσμούς η Κασσάνδρεια, η οποία ήταν η σημαντικότερη πόλη της Παλλήνης και μία από τις σημαντικότερες της Μακεδονίας.
Με την ίδρυση της πόλεως, το 315 π.Χ., φαίνεται ότι όλη η χερσόνησος αποτέλεσε την «χώρα» της, δηλαδή την ενιαία διοικητική και οικονομική περιφέρεια της Κασσάνδρειας. Αυτός είναι ο λόγος της εξαπλώσεως του ονόματος της πόλεως σε όλη την Χερσόνησο και η σταδιακή εκτόπιση του αρχαίου ονόματος «Παλλήνη». Η παλαιότερη γνωστή μνεία της επεκτάσεως του ονόματος της πόλεως του Κασσάνδρου σε όλη την χερσόνησο περιέχεται σε αγιορείτικο έγγραφο του 941, όπου γίνεται αναφορά «της χερσονήσου Παλλήνης της και Κασσανδρίας λεγομένης».
Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι οι εντόπιοι κάτοικοι της Σιθωνίας ονομάζουν, ακόμα και σήμερα, την Κασσάνδρα «Κασσάντρεια», διατηρώντας το αρχαίο όνομα της Χερσονήσου.
Ο ιστορικός της εποχής του Ιουστινιανού, Προκόπιος, αναφερόμενος στην ουνική καταδρομή που εξουθένωσε την Βαλκανική, κάνει ειδική αναφορά στην καταστροφή της Κασσανδρείας. Οι λιγοστές ανασκαφικές έρευνες παλαιοχριστιανικών μνημείων της Παλλήνης μάς πληροφορούν για την τελική καταστροφή τους κατά τα μέσα του 6ου αιώνος και την διακοπή χρήσεως μεγάλου ποσοστού των οικογενειακών τάφων της εποχής. Πολλά χωριά πρέπει να ερημώθηκαν, αλλά από κάποιες πληροφορίες και ενδείξεις προκύπτει ότι στην Χερσόνησο παρέμειναν αξιόλογες πληθυσμιακές μονάδες. Ο Προκόπιος μας πληροφορεί ότι ο Ιουστινιανός επανίδρυσε την Κασσάνδρεια και επισκεύασε τα τείχη της.
Οι δυόμιση αιώνες που ακολούθησαν (μέσα 6ου – αρχές 9ου αιώνος) είναι πράγματι «σκοτεινοί χρόνοι» για την Χαλκιδική, γιατί λείπουν εντελώς τόσο οι ιστορικές μαρτυρίες όσο και οι αρχαιολογικές πληροφορίες. Είναι δύσκολο λοιπόν να γραφεί κάτι θετικό για τότε, και το μόνο που μπορεί να σημειωθεί είναι οι ενδείξεις για την συνέχιση της ζωής.
Βασικό τεκμήριο της συνέχειας αποτελεί και η διατήρηση αρχαίων τοπωνυμίων, μέσα από την προφορική παράδοση, χωρίς την λόγια παρέμβαση. Από την καταγραφή που έχει πραγματοποιηθεί, και η οποία απέχει πολύ από το να χαρακτηριστεί πλήρης, προκύπτει ότι τα σωζόμενα αρχαία τοπωνύμια της Κασσάνδρας είναι πολύ λίγα. θεωρούνται ως σωζόμενα και όσα διατηρήθηκαν μέχρι τον 10ον αιώνα, διότι τότε αρχίζει η γραπτή παράδοση της νεώτερης ιστορίας της χερσονήσου.
Παρατίθενται τα σωζόμενα τοπωνύμια:
- Παλλήνη, αναφερόμενη ως «νήσος» και χερσόνησος. Αναφέρεται μέχρι και τις αρχές του 15ου αιώνα. Από το πάλληξ = παλληκάρι, παλλάς = νέο κορίτσι, και β) από το ρήμα ναίω = κατοικώ. Παλλήνη σημαίνει τόπος, πατρίδα παλληκαριών.
- Άφυτις, με αδιάκοπη συνέχεια, αναφερομένη και ως Άφετος, Άθετος, Άθυτος.
- Καναστραίον, το ακρωτήριο της Κασσάνδρας, γνωστό σήμερα ως Κάνιστρο.
- Ποσείδιον, αναφερόμενο ήδη από το 1941 ως Ποσείδι(*).
- Κασσάνδρεια, «Κασσάντρεια», Κασσάνδρα και Κασσανδρεία ως όνομα της χερσονήσου, αλλά και της ομωνύμου Μητροπόλεως.
- Κύψα (Μεγάλη και Μικρή). Ίσως να σχετίζεται με την αρχαία Σκάψα. Από το ρ. κύπτω. Κατωφερής μορφολογία του εδάφους, κατωφέρεια – βλ. και αρχαιολόγο Ι. Παπάγγελο.
Όλα τα υπόλοιπα χρησιμοποιούμενα σήμερα αρχαία τοπωνύμια αποτελούν πρόσφατες λόγιες ή τουριστικές αναβιώσεις: Σάνη, Σκιώνη ως όνομα του Τσαπρανιού, Μένδη, Ποτίδαια ως όνομα των Πορτών, Φλέγρα, Κασσάνδρεια ως όνομα της Βάλτας.
Υπάρχει επίσης και σειρά τοπωνυμίων που δεν αναφέρονται από την αρχαία γραμματεία, φαίνεται όμως να έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαιότητα:
- Βόθωνας: γύρω από τον λάκκο, πάνω από την Δάφνη της Αθύτου.
- Γεράνι: Από θέματα γέρνω, εγείρω. Είναι μοχλός-σύστημα άντλησης νερού.
- Θεράμβω, Θέραμβος, Θράμβη, Θρόμβος: Αρχαία πόλη της ΝΑ. Κασσάνδρας. Οι αρχαίοι ερευνητές διχάζονται, άλλοι τη θέλουν αποικία της Ερέτριας και άλλοι των Σταγείρων. Η αλήθεια όμως βρίσκεται στη μέση. Στο πρανές και αντιπρανές του στενώματος αυτού της Χερσονήσου πιστεύουμε ότι δέχτηκε και τις δυο αποστολές των αποίκων. Λογικά, προς την πλευρά του Αιγαίου τους Ερετριείς, ενώ προς τα βόρεια, του Τορωναίου, τους Σταγειρίτες. (Υπεισέρχεται και το θέμα της λειτουργίας φρυκτωριών). Οι φρυκτωρίες ήταν ένα σύστημα συνεννόησης στην αρχαία Ελλάδα με σημάδια που μεταβιβάζονταν από περιοχή σε περιοχή με τη χρήση πυρσών κατά τη διάρκεια της νύχτας (φρυκτός=πυρσός και ώρα=φροντίδα). Ακριβώς από αυτήν την πραγματικότητα προέρχεται και η ονομασία της πόλεως, και συγκεκριμένα από τη σύνθεση των λέξεων «τα έτερα & άμφω». Για την πλήρη κατανόηση διευκρινίζουμε τα εξής: Αρχικά έχουμε κράση, συναίρεση του άρθρου τα με την αντωνυμία έτερα: τα έτερα = θάτερα, οπότε το ψιλό τ παίρνει τη δασύτητα του δασυνόμενου ε και γίνεται θ. Προστίθεται τελικά και η αντωνυμία άμφω (αμβω ιδιωμ. Μακεδ.) και γίνεται αρχικά Θατεράμβω. Επειδή όμως οι δυο αρχικές συλλαβές αρχίζουν από οδοντικό γράμμα θ και τ, συμβαίνει ανομοίωση κατά συγκοπή ολόκληρης συλλαβής, της τε, και απομένει η ονομασία Θαράμβω, που είναι μια από τις πολλές που σώθηκαν. Σε μια όμως απ’ αυτές τις ονομασίες επανέρχεται η ανάμνηση του ε, της αποβληθείσης συλλαβής τε, οπότε έχουμε και τον τύπο Θεράμβω. [Παραδείγματα παρόμοιων «κράσεων» έχουμε πάμπολλα, όπως: υπό και ηγούμαι (υφηγητής), νύκτα-ημέρα (νυχθημερόν), επί και ίππος (έφιππος)].
- Θράμβη = Τοπωνύμιο, παρεμφερής ονομασία της Θεράμβως (Χαλκοβούνι, Κούκουρα Ράχη, Αγριελιά).
- Καψόχωρα: Ονομασίες ελληνιστικής περιόδου, αυτονόητες σε σημασία, όπου «χώρα» σήμαινε πρωτεύουσα περιοχής, τόπο με αστικό πληθυσμό. Ειδικά Καψόχωρα σημαίνει α) τόπο που κάποτε κάηκε, β) το πιο ζεστό μέρος (της Χαλκιδικής).
- Μυριάνδριον: στην περιοχή δυτικώς των Αγροτικών Φυλακών Κασσάνδρας (Σταυρονικήτα), αναφερόμενο μέχρι και τον 15ον αιώνα.
- Παλιούρι: Γνωστό χωριό πάνω στον αυχένα της ΝΑ Κασσάνδρας (πλησιόχωρο της Θεράμβω). Η εξέχουσα θέση του δε φανερώνει, σ’ αυτήν την περίπτωση απλώς την ύπαρξη του θάμνου «ράμνος». Η τοποθεσία ελέγχει, άνετα, και τις δυο θάλασσες, του Αιγαίου, νότια, και του Τορωναίου, βορειοανατολικά. Επομένως η αρχική μορφή του τοπωνυμίου (ονόματος), πιθανώς της μετακλασσικής περιόδου, ήταν «Παλαιώριον», από τις λέξεις: πάλαι = παλιά και την λέξη ώρα (Αττικ.), ωρη (Ιων.), cura (λατιν.), που σημαίνει φροντίδα, επίβλεψη, επιτήρηση. Παλαιώριον, λοιπόν, όπου το μεν αι έπαθε συνίζηση και έγινε απλώς ι, όπως παλαιός = παλιός, το δε ω προφερόταν, ανέκαθεν, ως ου, όπως: κώδων = κουδούνι, ρώθων = ρουθούνι. Έτσι, ομαλότατα, φτάνουμε, ακουστικά στην σημερινή ονομασία «Παλιούρι(ον)». Ανάλογους όρους έχουμε: Πυλαώριον (Πυλαωρός, Πυλαωρία), Ακταιώριον (Ακταιωρός, Ακταιωρία). Παλιουργιά: Θάμνος φυλλοβόλος, αγκαθωτός (αρχ. ράμνος), βγάζει κίτρινα στελεχωτά λουλουδάκια και καρπό σε σχήμα και χρώμα φλωριού.
- Σίβηρη (ορθοτ. Σύβηρη): Ετυμολογείται από το επίθετο χυβρόζ (χυβηρός),-ή,-όν ταυ ρ. χέω, κατά το ηχηρός (εκ του ηχέω). Και με παραφορά (λόγια ομοιότητας προφοράς) του αρχικού X στο επίσης ημίφωνο Σ καταλήγουμε στη σημερινή ονομασία Σύβηρη. Παρατηρούμε ακόμη ότι έχουμε και άνοδο του τόνου στην προπαραλήγουσα, σύμφωνα με την τοπική χαρακτηριστική τάση, όπως π.χ. έφαγαμι, έμαθατι, κουμαρουμάνιταρα. Χυβρός, χυβηρός,-ή,-όν και επομένως Σύβηρη σημαίνει τόπο διεξόδου των υδάτων (σημ. Ποτόκι = στόμιο). Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ι. Παπάγγελο το τοπωνύμιο Σίβηρη είναι λόγια παραμόρφωση του μεσαιωνικού τοπωνυμίου, το οποίο φαίνεται να προήλθε από το όνομα του μεγαλογαιοκτήμονα που κατείχε την περιοχή και ονομαζόταν «Σύβρης» (ή Σίβρης) και αναφέρεται ήδη το 1083.
- Τσαπράνι: Από τη σύνθετη ελληνική λέξη «έσωπρανές» (έσωπρανής,-ής,-ές) = τόπος που έχει κάποια κλίση (στροφή) προς τα μέσα. Έχει και νεολογική μεγεθυντική κατάληξη, και σημαίνει ψηλός (απότομος) λόφος.
- του Φουσκούλου: το 1044 (μνημονεύεται, για μοναδική φορά, το «προάστειον» του Αγίου Δημητρίου του Φουσκούλου, που βρισκόταν στην περιοχή της σημερινής Καλλιθέας (Μάλτεπε). Το τοπωνύμιο έχει ηχητική σχέση με τα αναζητούμενα στην Χαλκιδική «Φύσκελα».
ΠΗΓΗ: εφημ. Κασσάνδρα, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 19.3.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Γ. Πύρρος, φιλόλογος «Χρονικά της Χαλκιδικής», τ. 48-49 (απόσπασμα από: «Προσπάθεια Ετυμολογικής Προσέγγισης Τοπωνυμίων Περιοχής Χαλκιδικής»)
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:
(*) Η αμμόγλωσσα του Ποσειδίου (παρακάτω φωτογραφία), είναι ένα θαύμα της φύσης.
Μία επίπεδη, άδενδρη, αμμώδης γλώσσα μήκους 750 μ., που προχωρά βαθειά μέσα στην θάλασσα, και γι’ αυτό φέρει και έναν φάρο για τους ναυτιλλόμενους, είναι το ακρωτήριο Ποσείδι στα δυτικά του χωριού Καλάνδρα, στην χερσόνησο Κασσάνδρα της Χαλκιδικής. Συνήθως οι φάροι που βρίσκονται σε ερημικά και βραχώδη ακρωτήρια είναι κτισμένοι με τα επιτόπια υλικά με εμφανή τοιχοποιία εναρμονισμένοι με το δραματικό ύφος του τοπίου. Αντίθετα στις αμμώδεις ακτές είναι επιχρισμένοι και χρωματισμένοι, συνήθως λευκοί. Τέτοιο παράδειγμα είναι ο φάρος «Ποσείδι» στην Κασσάνδρα. Ο φάρος αυτός στο ακρωτήριο Ποσείδι στην Κασσάνδρα Χαλκιδικής, κατασκευάστηκε το 1864 από την Γαλλική Εταιρεία Φάρων. Το ύψος του πύργου του είναι 14,5 μ. και το εστιακό του ύψος είναι 23 μ. Εντάχθηκε στο Ελληνικό φαρικό δίκτυο μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913. Ο φάρος είναι ένας από τους 21 φάρους που προσφέρονται για φιλοξενία των στελεχών του Πολεμικού Ναυτικού και των οικογενειών τους κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών. Ο φάρος είναι επανδρωμένος με έναν φαροφύλακα.
Το ακρωτήριο Ποσείδι από την αρχαιότητα είχε διατηρήσει το όνομα του θεού της θάλασσας, πράγμα που έκανε πολλούς να υποθέσουν ότι θα υπήρχε εκεί ναός του Ποσειδώνα, σε συνδυασμό μάλιστα με κάτι λείψανα τοίχων, που μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες ήταν ορατά. H μόνη πληροφορία από τους αρχαίους συγγραφείς ήταν αυτή του Θουκυδίδη, ότι το ακρωτήριο κοντά στην αρχαία Μένδη ονομαζόταν Ποσειδώνιον. Κανείς δεν ανέφερε την ύπαρξη ιερού του Ποσειδώνα και είναι ιδιαίτερα αξιοπερίεργο το γεγονός αυτό, μια και οι ανασκαφές έδειξαν συνεχή λατρεία επί χίλια τουλάχιστον χρόνια.
Τις εικασίες για ύπαρξη ιερού του Ποσειδώνα, επιβεβαίωσε η δοκιμαστική τομή του 1989, όταν δίπλα από θεμέλιο μεγάλου κτιρίου βρέθηκαν όστρακα αγγείων με χαραγμένο το όνομα του θεού μαζί με το ρήμα «ανέθεκεν» (αφιέρωσε). H συστηματική ανασκαφή από το 1990 μέχρι το 1994 αποκάλυψε τέσσερα μεγάλα κτίρια που εφάπτονται μεταξύ τους ή πατά το ένα πάνω στο άλλο για λίγα εκατοστά. O συσχετισμός αυτός μας δίνει τη χρονική διαδοχή τους, επί πλέον όμως φανερώνει ότι κανένα κτίριο δεν καταργούσε τελείως τη χρήση του παλαιοτέρου του. O συνωστισμός τους μαρτυρεί έλλειψη χώρου. Πραγματικά, ορισμένες παρατηρήσεις και δοκιμαστικές τομές που έγιναν, μας οδηγούν στην άποψη ότι το αρχαίο ιερό καταλάμβανε μια στενή χερσόνησο πλάτους 60 μ., έτσι ώστε οι διαδοχικοί ναοί ή ιερά κτήρια του Ποσειδώνα να προβάλλονται μέσα στην θάλασσα, το βασίλειο του θεού, όπως οι αντίστοιχοι ναοί του στο Σούνιο και στην Νάξο. H γεωμορφολογία του ακρωτηρίου πρέπει να έχει σημαντικά μεταβληθεί από την αρχαιότητα εξ αιτίας των αποθέσεων και μετατοπίσεων τεραστίων ποσοτήτων άμμου από τις τρικυμίες, πράγμα που συνεχίζεται και στην εποχή μας.
Βρίσκεται Ανατολικά 1,3 χλμ. από την έξοδο του Ποσειδίου προς Κάμπινγκ αριστερά, στον 39ο παράλληλο [39.958600, 23.363862].
ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ Χαλκιδικης ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΟ αρχαια ΚΑΣΣΑΝΔΡΑ Χαλκιδικη α πρωτο ποδι Αχλαδοκαμπος, Λυκοτρυπα, Πλατανιας Τρια Αδερφια, Χατζη Λακκος, Αρβανιτη Μυλος, Ζουτλας Ζητουλας, Ορφανου Ρεμα Χατζηλακκος, Αρβανιτης Ορφανος τοπικη προφορα τοπικος τροπος τονισμος χερσονησος 1ος αιωνας μΧ Γεωγραφικα Στραβων πολεις συνοικισμος Κασσανδρεια, αφυτις, Μενδη, Σκιωνη Σανη αρχαιολογια ρωμαιοκρατια Παλληνη, ονομα οικισμος αγροικια σημαντικοτερη πολη Μακεδονιας Μακεδονια ιδρυση πολις, 4ος 315 πΧ χωρα ενιαια διοικητικη οικονομικη περιφερεια Κασσανδρειας παλαιοτερη γνωστη αγιορειτικο εγγραφο 10ος 941, αγιο αγιον ορος κατοικοι Σιθωνια Κασσαντρεια αρχαιο αρχαια αρχαιο ιστορικος βυζαντινη εποχη βυζαντιο Ιουστινιανος, Προκοπιος, ουνοι καταδρομη επιδρομη Βαλκανικη καταστροφη ανασκαφη παλαιοχριστιανικο μνημειο 6ος οικογενειακος ταφος χωρια ερημωση πληθυσμος επανιδρυση επισκευη τειχη 9ος σκοτεινοι χρονοι ιστορια γραπτη παραδοση νησος 15ος παλληξ = παλληκαρι, παλλας = νεο κοριτσι, ρημα ναιω = κατοικω τοπος, πατριδα παλληκαριων αφυτος, αδιακοπη αφετος, αθετος, αθυτος καναστραιον, καναστραιο ακρωτηριο Κανιστρο ποσειδιον, 1941 Ποσειδι μητροπολη κυψα Μεγαλη Μικρη Σκαψα κυπτω Κατωφερης μορφολογια του εδαφους, κατωφερεια Παπαγγελος Αρχαιολογος Τσαπρανιου, chalkidiki kassandra Ποτιδαια Πορτων, Φλεγρα, Βαλτα γραμματεια, αρχαιοτητα βοθων Βοθωνας Δαφνη γερανι γερνω, εγειρω μοχλος συστημα αντλησης νερου αντληση νερο θεραμβω, Θεραμβος, Θραμβη, Θρομβος αποικια Ερετρια ευβοια Σταγειρα αποικοι Αιγαιο αρχαιοι Ερετριεις, Τορωναιος κολπος Σταγειριτες φρυκτωρια συνεννοηση επικοινωνια Ελλαδα σημαδι πυρσος νυχτα φρυκτος πυρσος ωρα φροντιδα ετερα αμφω κραση, συναιρεση αρθρο αντωνυμια θατερα, ψιλο δασυτητα δασυνομενο αμβω ιδιωμα Μακεδονικο Θατεραμβω οδοντικο γραμμα ανομοιωση συγκοπη συλλαβη ονομασια αναμνηση θραμβη Θεραμβως Χαλκοβουνι, Κουκουρα Ραχη, Αγριελια καψοχωρα ελληνιστικη περιοδος πρωτευουσα αστικος πληθυσμος καωιμο ζεστο μερος Μυριανδριον Μυριανδριο Αγροτικες Φυλακες Κασσανδρας Σταυρονικητα παλιουρι χωριο αυχενας εξεχουσα θεση θαμνος ραμνος τοποθεσια μετακλασσικη Παλαιωριον Παλαιωριο λεξεις παλαι = παλια λεξη ωρη Ιωνικα κουρα cura λατινικα φροντις επιβλεψη, επιτηρηση Παλαιωρι συνιζηση παλαιος = παλιος, Παλιουριον Παλιουριο Πυλαωριον Πυλαωρος, Πυλαωρια, Ακταιωριον Ακταιωρος, Ακταιωρια Παλιουργια Παλιουρια φυλλοβολος, αγκαθωτος κιτρινο στελεχωτο λουλουδακι καρπος σχημα χρβμα φλωριου φλωρι σιβηρη Συβηρη επιθετο χυβρος χυβροζ χυβηρος χεω, παραφορα Συβηρης ανοδος τονος προπαραληγουσα, ταση, εφαγαμι, εμαθατι, κουμαρουμανιταρα χυβηρος, διεξοδος υδατα ποτοκι = στομιο Σιβηρις λογια παραμορφωση μεσαιωνικο μεγαλογαιοκτημονας Συβρης Σιβρης 11ος 1083 τσαπρανι συνθετη ελληνικη εσωπρανες εσωπρανης, πρανες κλιση στροφη νεολογικη μεγεθυντικη καταληξη, ψηλος αποτομος λοφος Φουσκουλου 1044 προαστειον Αγιου Δημητριου Φοσκολος Φουσκουλος Καλλιθεα Μαλτεπε ηχητικη σχεση Φυσκελα Φυσκελο Πυρρος, φιλολογος Χρονικα αμμογλωσσα του Ποσειδιου Ποσειδιον Ποσειδιο θαυμα της φυσης φυσικο φυση επιπεδη, αδενδρη, αμμωδης γλωσσα θαλασσα, φαρος ναυτιλλομενοι ακρο Καλανδρα, φαροι ερημικο βραχωδες ακρωτηρι αμμωδεις ακτες επιχρισμενος χρωματισμενος λευκος ακρα κατασκευη 19ος 1864 Γαλλικη Εταιρεια Φαρων γαλλια πυργος ελληνικο φαρικο δικτυο Βαλκανικοι Πολεμοι 1912 1913 φιλοξενια πν Πολεμικο Ναυτικο θερινες διακοπες φαροφυλακας αρχαιοτητα θεος ποσειδων ποσειδωνας ναος Ποσειδωνα, λειψανα τοιχος Θουκυδιδης, Ποσειδωνιον Ποσειδωνιο ιερο ανασκαφες συνεχης λατρεια ιερον δοκιμαστικη τομη 1989, θεμελιο μεγαλο κτηριο οστρακο αγγειο ανεθεκεν αναθημα αφιερωμα συστηματικη 1990 1994 Σουνιο Ναξος γεωμορφολογια αποθεση μετατοπιση αμμος τρικυμια Καμπινγκ camping 39ος παραλληλος
