Γερμανική «εφεύρεση» ο όρος «Βυζάντιο» με γαλλική αποδοχή – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο Ιερώνυμος Βολφ (1516 – 1580) ήταν Γερμανός ουμανιστής και φιλόλογος. Θεωρείται ο ιδρυτής της λεγομένης «Βυζαντινολογίας» και των… γερμανικών «βυζαντινών» σπουδών. Εγεννήθη το 1516 στο Έττινγκεν της Βαυαρίας.

Μικρός αγόρασε ένα λεξικό αρχαίων ελληνικών και λατινικών και μέσα σε δυο χρόνια έμαθε τόσο καλά ελληνικά, που μπορούσε να συζητά για πολλά θέματα στην ελληνική, όπως στην μητρική του γλώσσα.

Σπούδασε αρχικώς στο Κολλέγιο της Νυρεμβέργης, το οποίο μόλις είχε ιδρυθεί, από τους προτεστάντες. Εκεί ήταν μαθητής του Ιωακείμ Καμεράριου του Πρεσβύτερου στα λατινικά, τα ελληνικά και την φιλοσοφία. Δάσκαλός του στα ελληνικά ήταν και ο λόγιος Φίλιππος Μελάγχθων.

Αλλά ο Βολφ έπασχε από ψυχολογική ανισορροπία – ήταν πεπεισμένος ότι ήταν θύμα μαγείας…

Απέρριψε την πρόταση που το έκαναν να γίνει καθηγητής Ελληνικών στο πανεπιστήμιο της Βασιλείας Ελβετίας.

Από νεαρή ηλικία, ο Wolf είχε αρχίσει να μεταφράζει ελληνικά γραπτά σημαντικών μελετητών της αρχαιότητος και της ύστερης αρχαιότητος στα λατινικά, με μεταγραφές, πολυάριθμες εξηγήσεις, σχόλια και σημειώσεις. Μετά την συνάντησή του με τον Ιωάννη Οπωρινό το 1547, δημιούργησε μια δίγλωσση (ελληνολατινική) έκδοση 4 λόγων του Ισοκράτους και δύο του Δημοσθένους.

Το 1548 εδημοσίευσε μια λατινική μετάφραση ολόκληρου του έργου αυτών των δύο ρητόρων. Στην συνέχεια δημιούργησε άλλους 6 δίγλωσσους τόμους με σχόλια στον Ισοκράτη και άλλους τρεις του Δημοσθένη και του Αισχίνη. Επίσης σχολίασε και επιμελήθηκε μέρος του φιλοσοφικού έργου του Κικέρωνα (κυρίως το «De officiis», το 1563, το «Tusculanae», το «De amicitia», το «De senectute», τα «Παράδοξα των Στωικών», το Δράμα του Σκιπίωνα), κ.ά. Το 1561, μαζί με τον Ιωάννη Οπωρινό, εξέδωσε το «Εγχειρίδιο» του Επίκτητου.

Είχε προηγηθεί, το 1557, η δημοσίευση του πρώτου «Corpus Byzantinæ Historiæ», όπου σε αυτό πρώτος χρησιμοποίησε αυθαιρέτως, και για πρώτη φορά, τον όρο «Βυζαντινή εποχή», το επίθετο «Βυζαντινός» κλπ., με το οποίο έκανε διάκριση της μεσαιωνικής περιόδου από αυτήν της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το «σώμα» αποτελείτο από 4 συγγραφείς:

• τον Ιωάννη Ζωναρά,
• τον Νικήτα Χωνιάτη,
• τον Νικηφόρο Γρηγορά και
• τον Λαόνικο Χαλκοκονδύλη.

Αλλά στις αρχές του 17^ου αιώνα, ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ’ της Γαλλίας εζήτησε την συνάθροιση όλων των γραπτών έργων της εποχής του και γι’ αυτό εκάλεσε πολλούς γνωστούς επιστήμονες από όλον τον κόσμο να συμμετάσχουν στην προσπάθεια αυτή, προσκομίζοντας βιβλία στην Γαλλία. Τότε ο Βολφ έφερε ένα τεράστιο σύνολο (34 τόμοι), με παράλληλο ελληνικό κείμενο και λατινική μετάφραση! Αυτό παγίωσε και καθιέρωσε τον όρο «βυζάντο» για τις σχετικές ιστορικές μελέτες αυτής της περιόδου. Αυτή η έκδοσις έπαιξε ιδρυτικό ρόλο της «βυζαντινής γραμματείας», επειδή οι εκδόσεις του Wolf επαναλήφθηκαν ιδιαιτέρως τον επόμενο αιώνα (18^ο) ως μέρος του γαλλικού πλέον «Byzantine du Louvre», το οποίο επέκτεινε σημαντικά το «βυζαντινό σώμα».

Έτσι μπαίνουν και οι Γάλλοι στο «παιγνίδι»…

Με κύριο εκφραστή τους τον Charles du Fresne, λόρδο του Cange ή Du Cange – εξελληνισμένα Δουκάγκιος (1610 – 1688), έναν Γάλλο ιστορικό, γραμματικό και φιλόλογο, κυρίως γνωστό για τα Λεξικά / Γλωσσάρια του.[1]

Σπούδασε στο Κολλέγιο των Ιησουιτών στην γενέτειρά του Αμιένη, στην οποία εργάσθηκε ως φοροεισπράκτορας – “ταμίας της Γαλλίας”. Συνέχισε με νομικές του σπουδές στην Σχολή της Ορλεάνης.

Έγραψε, ανάμεσα σε άλλα:

• «Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, υπό τους Γάλλους Αυτοκράτορες», 1657. Έργο που ακολουθεί την «Ιστορία της κατάκτησης του Ville-Hardouin.
• Ιωάννη Κίνναμου, ιστορικού των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου Ιωάννη και Μανουήλ Κομνηνού, με λατινική μετάφραση απέναντι από το ελληνικό κείμενο, συνοδευόμενη από ιστορικές και φιλολογικές σημειώσεις για το ίδιο το έργο και για τον Νικηφόρο Βρυέννιο και την Άννα Κομνηνή, Παρίσι, Imprimerie royale, 1670.
• «Historia byzantina / Βυζαντινή Ιστορία», Παρίσι, Louis Billaine, Παρίσι, 1680. Σε δύο τόμους σε φόλιο. Αποτελείται από την γενεαλογία των «βυζαντινών οικογενειών» / «De familiis Byzantinis» και την 4τομη τοπογραφία της χριστιανικής Κωνσταντινούπολης / «Constantinopolis Christiana». Θεωρείται σημαντικό έργο για την «βυζαντινή ιστορία». Είχε διπλό σχολιασμό και εικονογράφηση.
• «Ζωναράς», 1686 , 2 τόμ. Σε φόλιο. Ελληνικό κείμενο, με λατινική έκδοση από τον Ιερ. Βολφ, αναθεωρημένο και σχολιασμένο από τον Du Cange.
• «Περιγραφή της Αγίας Σοφίας», του Παύλου του Σιωπηλού, ελληνικό κείμενο συνοδευόμενο από λατινική μετάφραση, έκδοση με πλούσιο σχολιασμό.
• Εκτενή ιστορία για την Ιλλυρία. Δημοσιεύθηκε το 1746 από τον Joseph Keglevich, ο οποίος την «διόρθωσε»…
• «Ιστορία των πριγκηπάτων και των βασιλείων της Ιερουσαλήμ, της Κύπρου και της Αρμενίας υπό τους Λατίνους πρίγκηπες». Η έρευνα του du Cange σχετικά με αυτό το θέμα δημοσιεύθηκε, το 1869, 150 χρόνια μετά τον θάνατό του! Από τον Emmanuel Guillaume Rey, με τον τίτλο «Les Familles d’Outre-Mer de du Cange».

Συνέβαλε επίσης στην δημοσίευση του «Corpus Byzantinae historiae» – βλ. παραπάνω – μιας έκδοσης-πηγής για την «βυζαντινή» ιστορία.

Η πλούσια κληρονομιά χειρογράφων του φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στην Βιβλιοθήκη του Άρσεναλ, στο Παρίσι, και στην δημοτική βιβλιοθήκη της Αμιένης.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». Γ. Λεκακης «Ελληνική Βιβλιογραφια». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.4.2002.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Το «Glossarium mediæ et infimæ latinitatis», 1678, που επίσης εγνώρισε πάμπολλές εμπλουτισμένες επανεκδόσεις – κύριες:

• 1733 – 1736, από τον Johann Christoph Adelung (συντομευμένη έκδοση),
• 1766,
• 1840 – 1861 από G. A. Louis Henschel, στο M. M. Didot, 8 τ.
• 1840 – 1850, Νέα έκδοση, a Carolo Du Fresne, domino Du Cange, digessit G. A. Louis Henschel, Παρίσι, 10 τ.,
• 1883 – 1887, έκδ. Léopold Favre, 10 τ., Παρίσι,
• 1954 – 1955 Ανάτυπο, Γκρατς Αυστρίας.

Από την École nationale des chartes, το Πανεπιστήμιο Stanford, κ.ά. Ανατυπώθηκε επίσης, με πολλές προσθήκες, και από τους Βενεδικτίνους.

Είναι το κύριο και πιο γνωστό έργο του Du Cange. Πρωτοδημοσιεύτηκε εν όσω ζούσε του, από το 1678 στο Παρίσι και σε 3 τόμους. Σε αυτό το έργο, ο συγγραφέας εξηγεί λατινικές λέξεις, των οποίων η σημασία έχει παραμορφωθεί με την πάροδο του χρόνου και ερμηνεύει ξένους όρους, που πολιτογραφήθηκαν ως λατινικοί με το «δικαίωμα» που παίρνουν οι κατακτητές. Ολοκληρώνει αυτές τις εξηγήσεις με άφθονα άρθρα για την θεολογία, την νομολογία, τα έθιμα του Μεσαίωνα, τις χρήσεις της δημόσιας ή ιδιωτικής ζωής, την ιεροτελεστία των εκκλησιών και την εθιμοτυπία των δικαστηρίων, τις αστικές, εκκλησιαστικές ή στρατιωτικές αρχές. Καινοτόμο για την εποχή του, που κατέταξε τον Du Cange ως έναν από τους μεγαλύτερους λεξικογράφους στην δυτική παράδοση – στο ίδιο επίπεδο με τους Robert και Henri Estienne, Jacob και Wilhelm Grimm, James Murray και William A. Craigie!

Ακολούθησε το «Glossarium ad scriptores mediæ et infimæ græcitatis», εξεδόθη στην Λυών, το 1688, σε 2 τ., φόλιο. Ήταν μια εργασία για την ελληνική γλώσσα, απαραίτητη για την ανάγνωση των ελληνικών γραπτών του Μεσαίωνα. Το ελληνικό λεξιλόγιο έχει νέες σημασίες, σύμφωνα με σπάνιες, και «βάρβαρες» (εννοεί αρχαίες ελληνικές), σωζόμενες, εκκλησιαστικές, λειτουργικές, τακτικές, νομικές, ιαματικές, βοτανικές, χημικές, επεξηγηματικές, ιστορικές έννοιες και καταβολές που διατηρούνται και δεν διατηρούνται σε κείμενα, βιβλία, και μνημεία. Ήταν εκτός από το γλωσσάρι και ένα cumbravi etymologico των γαλατικών γλωσσών (δηλ. των ελληνογενών)​. Β΄ έκδοση Welter, Παρίσι, 1905. Ανάτυπο από τις Ακαδημαϊκές Εκδόσεις / Akademische Druck und Verlagsanstalt, στο Graz Αυστρίας, 1958. Το ελληνικό γλωσσάρι του χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην έρευνα! Αυτό το έργο συμπληρώθηκε με παράρτημα στο λατινικό γλωσσάρι.

Το πρωτοποριακό έργο του Du Cange διέκρινε τα μεσαιωνικά λατινικά και ελληνικά από τις προηγούμενες κλασσικές τους αρχαίες μορφές, σηματοδοτώντας την αρχή της μελέτης της ιστορικής εξέλιξης των γλωσσών. Αυτό όμως σημαίνει πως στην εποχή του υπήρχαν και ομιλούνταν τα ελληνικά, κι ας λένε κάποιοι πως δεν ομιλούνταν!

Jérôme Wolphius Isocratis scripta ΑΠΑΝΤΑ ΙΣΟΚΡΑΤΟΥΣ, ΙΣΟΚΡΑΤΗ Βολφ, εκδοση εκδοσις Βασιλειας Ελβετιας, 1594 εικονα αρχαιος μουσικός Αριων αρχαια λυρα ποιος ονομασε το βυζαντιο απο που βγαινει ο ορος βυζαντινη αυτοκρατορια πρωτος λεξη ορισμος πρωτη φορα Γερμανος ουμανιστης φιλολογος ιδρυτης Βυζαντινολογια γερμανικες βυζαντινες σπουδες εττινγκεν ετινγκεν Βαυαρια Oettingen Bayern

Γιώργος Λεκάκης

See Full Bio