Του Γιώργου Λεκάκη
Η αρχαιολογική κληρονομιά των Πιθηκουσών[1] (της Αιναρίας[2]) προσφέρει μια μοναδική εικόνα της δυναμικής της ανθρώπινης κινητικότητας και των βιοπολιτισμικών αλληλεπιδράσεων στην αυγή της Μεγάλης Ελλάδας κατά την διάρκεια της Εποχής του Σιδήρου στην Μεσόγειο.
Επισήμως, οι Πιθηκούσες / Pithekoussai ιδρύθηκαν από Έλληνες, στο ηφαιστειακό νησί που σήμερα λέγεται Ίσκια[3], στην νότια Ιταλία, στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ.[4], σηματοδοτώντας επισήμως τον πρώτο ελληνικό οικισμό στην δυτική Μεσόγειο.
Τα αρχαιολογικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι οι Πιθηκούσαι ήταν μια εμπορική συνοικία, όπου ζούσαν και αλληλεπιδρούσαν τοπικές κοινότητες, Έλληνες, Φοίνικες (δηλ. Έλληνες εκ Φοινίκης) και άνθρωποι από την ηπειρωτική χώρα της Ιταλίας.
Παρά τις προκλήσεις που θέτει το ενεργό ηφαιστειακό περιβάλλον ταφής, το οποίο επηρέασε την διατήρηση των ανθρώπινων λειψάνων, μια νεα μελέτη εφάρμοσε επιτυχώς ανάλυση ισοτόπων στροντίου (87Sr/86Sr) σε n (= 71) άτομα που θανατώθηκαν και αποτεφρώθηκαν στο νησί. Ενσωματώνοντας βιογεωχημεία και βιοαρχαιολογία, αυτή η έρευνα εμπλουτίζει την αφήγηση της ανθρώπινης κινητικότητας παρέχοντας μια λεπτή ανακατασκευή της ιστορίας της ζωής των ατόμων που συμμετείχαν σε μια κρίσιμη στιγμή της μεσογειακής ιστορίας, που διαμόρφωσε τις κοινωνίες με την εμφάνιση της Μεγάλης Ελλάδος / Magna Graecia.
Η ιστορία των λαών της Μεσογείου είναι μια ιστορία κινητικότητας και μετανάστευσης, εθνικών και διαπολιτισμικών αλληλεπιδράσεων, και θαλάσσιων διασυνδέσεων και δικτύων. Τα αρχαιολογικά αρχεία αποδεικνύουν την ύπαρξη σημαντικών θαλάσσιων επαφών μεταξύ του Αιγαίου του Μυκηναϊκού κόσμου και της Δύσης. Αυτές οι πρώτες αποστολές ακολουθήθηκαν από εντονότερη κινητικότητα Ελλήνων, κατά την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου μέχρι την Αρχαϊκή Εποχή. Από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ., πολυάριθμοι μόνιμοι οικισμοί και εμπορικοί ιδρύθηκαν από Έλληνες κατά μήκος των ακτών της Ισπανίας, της Ιταλίας και της Σικελίας, της Βόρειας Αφρικής, της Μικράς Ασίας και της Μαύρης Θάλασσας.
Συγκεκριμένα, οι Έλληνες οικιστές ιδρυτές μιας αποικίας, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην εκλεπτυσμένη και περίτεχνη διαδικασία μετεγκατάστασης ανθρώπων και εθίμων από τους πόλους τους (δηλαδή την ελληνική πόλη-κράτος) σε νέες υπερπόντιες αποικίες. Η εγκατάσταση των ελληνικών αποικιών στις αυτόχθονες περιοχές της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση ετερογενών κοινοτήτων με εντόπιους κατοίκους, με αποκορύφωμα το περίπλοκο πολιτιστικό και ιστορικό φαινόμενο της Μεγάλης Ελλάδας / Magna Graecia.
Ο αρχαίος χώρος Πιθηκουσών, στον Κόλπο της Παρθενόπης (8ος αι. στον λόφο Pizzofalcone(*) – Νεάπολις από τον 6ο αι.) στο Τυρρηνικό Πέλαγος των Ετρούσκων Ελλήνων, στην Κάτω / Νότια Ιταλία, είναι η ιδανική περίπτωση μελέτης για μια βαθύτερη κατανόηση των πρώιμων ελληνικών κινήσεων στην δυτική Μεσόγειο της Εποχής του Σιδήρου.
Αρχαίοι Έλληνες, λοιπόν, έπλευσαν πρώτοι, από το νησί της Εύβοιας[5], στον κόλπο της Νάπολι Καμπανίας, τον 8ο αιώνα π.Χ. και ίδρυσαν στην νήσο Ίσκια την αποικία των Πιθηκουσών, στο Αρχιπέλαγος των Νήσων των Φλεγραίων, στον 40ό παράλληλο [40°43′52″N 13°53′45″E]. Το φυλάκειο αυτό, έγινε σύντομα ένα ακμάζον «χωνευτήρι» διαφόρων πολιτιστικών ομάδων. Οι ερευνητές διεξήγαγαν ανάλυση ισοτόπων στροντίου σε δόντια και οστά 50 ατόμων, που θάφτηκαν στην νεκρόπολη των Πιθηκουσών, κατά τις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. για να βοηθήσουν στον προσδιορισμό της γεωγραφικής τους προέλευσης. Η μελέτη αποκάλυψε ότι το νησί ήταν στην πραγματικότητα μια κοινότητα, αποτελούμενη από Έλληνες, Ελληνο-Φοίνικες και Ιταλούς.
Σε αντίθεση με προηγούμενες προσδοκίες, η έρευνα έδειξε επίσης ότι δεν ήταν μόνο άνδρες έμποροι που ταξείδευαν από μακρινά μέρη για να εγκατασταθούν και να ζήσουν στην Ίσκια. Οι γυναίκες ήταν επίσης αναπόσπαστο μέρος της μεταναστευτικής διαδικασίας. Κι αυτό είναι πολύ σημαντικό για την γενεαλογική καταγωγή που ήθελαν να διατηρήσουν…
Ο «Τάφος του Κυπέλλου του Νέστορα»
Μία από τις σημαντικότερες πτυχές της έρευνας αφορά τον περίφημο «Τύμβο του Κυπέλλου του Νέστορα», μια από τις πιο εμβληματικές ταφές των Πιθηκουσών και της μεσογειακής αρχαιολογίας, που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 8ου αιώνα π.Χ.
Ο τάφος είναι γνωστός για την εύρεση ενός κυπέλλου (παραπάνω φωτογραφίες), που φέρει μια από τις αρχαιότερες επιγραφές στο ελληνικό αλφάβητο, που είναι γνωστές μέχρι σήμερα, και που θυμίζει το θρυλικό κύπελλο του ομηρικού ήρωος Νέστορος.
Εδώ και δεκαετίες, το νόημα της επιγραφής και η ταυτότητα του νεκρού έχουν συζητηθεί. Μια παλαιότερη μελέτη (Gigante, κ.ά. 2021), είχε ήδη δείξει ότι η ταφή περιείχε υπολείμματα ανθρώπων και πανίδας, καταρρίπτοντας την υπόθεση ότι επρόκειτο για αποτεφρωμένο παιδί: Τώρα, χάρη στην ισοτοπική ανάλυση, οι μελετητές διαπίστωσαν ότι τουλάχιστον ένα από τα άτομα που θάφτηκαν δίπλα στο πολύτιμο κύπελλο, εγεννήθη τοπικά!
«Η περίπτωση του Τάφου του Κυπέλλου του Νέστορα είναι εμβληματική της πολυπλοκότητας των Πιθηκουσσών, ως πολυπολιτισμικής κοινότητας, αλλά και του τρόπου με τον οποίο ο ομηρικός πολιτισμός εξαπλώθηκε από τον στενό ελληνικό γεωγραφικό κόσμο. Τα στοιχεία ενός (πιθανώς) τοπικά γεννημένου ατόμου, σε μια ταφή με στοιχεία κύρους, ξεκάθαρης ελληνικής καταγωγής, ανοίγουν νέες προοπτικές για την συγκρότηση αυτών των ταυτοτήτων και την δυναμική της κοινωνικής ενσωμάτωσης στον πρώιμο ελληνικό οικισμό της Δύσης», είπε η κ. Gigante.
Η έρευνα αντιπροσωπεύει την πρώτη άμεση απόδειξη, βασισμένη στην ιστορία ατόμων, που επιβεβαιώνει την ιστορικο-αρχαιολογική ανασυγκρότηση του ελληνικού αποικισμού τον 8ο αιώνα π.Χ.
ΠΗΓΗ: «Ischia cosmopolitan community of the 8th century B.C.», Πανεπιστήμιο Sapienza Ρώμης, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 25.2.2025. Melania Gigante, κ.ά. «Where Typhoeus lived: 87Sr/86Sr analysis of human remains in the first Greek site in the Western Mediterranean, Pithekoussai, Italy», iScience, τ. 28, 21.3.2025.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΣΧΟΛΙΑ Γ. Λεκακη:
[1] Λατ. Pithecusa, η ετυμολογία του:
- Από τον πίθηκο, αφού οι Κέρκοπες / Cercopes, κάτοικοι των Φλεγραίων Νήσων, μεταμορφώθηκαν από τον Δία σε κερκοπιθήκους / cercopithecus. – βλ. Οβίδιος «Μεταμορφώσεις» 14.92. Και Αλεξανδρινό ιστορικό Σεναγόρα.
- από τον πίθο (= αμφορέα), από την σπουδαία ελληνική παραγωγή κεραμικών πίθων και ειδικότερα πιθαμφορέων κρασιού, στο νησί – βλ. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος «Φυσ. Ιστ.», 111, 6.82.
- από το χαρακτηριστικό του νησιού, που είναι πλούσιο σε πευκοδάση < πίτυς = πεύκο > λατ. Pitueois = πλούσιο σε πεύκα, pituis = κουκκουνάρι, pissa, pitta(*) = ρητίνη, σημαντική ουσία, που χρησιμοποιείται, μεταξύ άλλων, για να κάνει τα οινοδοχεία αδιάβροχα!
[2] λατ. Aenaria: Επειδή υπήρχαν μεταλλουργικά εργαστήρια < από το aenus = μέταλλο. Ευρίσκονται στην ανατολική ακτή, κάτω από το κάστρο.
[3] Ischia αναφέρεται για πρώτη φορά, το 812 μ.Χ., σε μια επιστολή του Πάπα Λέοντα Γ’. Κι αυτό ελληνικό τοπωνύμιο, αφού ως πευκόφυτο νησί είχε παντού σκιά, ήταν σκιερό.
Κατ’ άλλους το «Isola d’Ischia» προέρχεται από το λατινικό «insula visca» το οποίο και πάλι προέρχεται από ελληνικό ιξός [(ϝ)ἰξός, (w)ixós (αυτό που στην Ευρώπη λένε γκι) και το επίθετο (ϝ)ἰξώδης , (w)ixodes, το παχύρρευστο, κολλώδες, από το πευκόφυτο νησί. Η δημοφιλής ονομασία του Ηρακλείου / Ercolano ήταν Ρητίνη > Ρετσίνα > Resìna, από την ανάμνηση της αρχαίας αγοράς αυτού του προϊόντος, παρόμοια με το τοπωνύμιο Pizzo(*) στην Βρεττία Καλαβρίας Μεγ. Ελλάδος, από όπου προερχόταν η καλύτερη ρητίνη, η (*)pece brettia. Φυσικά τυρρηνικά-ετρουσκικά άρα αρχαία ελληνικά και σίγουρα προ-ρωμαϊκά τοπωνύμια – βλ. και Massimo Pittau.
[4] Το νησί Ίσκια κατοικείται τουλάχιστον από την Νεολιθική εποχή. Διάφορα ευρήματα ανακαλύφθηκαν στα υψώματα της Punta Imperatore, στον οικισμό Panza του δήμου Forio, στην ΝΔ. περιοχή του νησιού.
[5] Από Χαλκίδα και Ερέτρια. Η απόβαση θα είχε γίνει στο Monte Vico, στον δήμο Lacco Ameno. – ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”.
Αρχαιοι ελληνες αρχαιες Ελληνιδες, ιδρυση πρωτη αποικια Κολπος Ναπολι, 8ος αιωνας πΧ Λεκακης αρχαιολογικη κληρονομια Πιθηκουσες Αιναρια δυναμικη ανθρωπινη κινητικοτητα βιοπολιτισμικες αλληλεπιδρασεις Μεγαλη Ελλαδα Εποχη Σιδηρου Μεσογειος θαλασσα Pithekoussai ιδρυση αρχαιοι ελληνες, ηφαιστειακο νησι ισκια νοτια κατω Ιταλια, 8ος αιωνας πΧ πρωτος αρχαιοτερπς ελληνικος οικισμος δυτικη αρχαιολογια Πιθηκουσαι εμπορικη συνοικια, αλληλεπιδρασγ κοινοτητα, Φοινικες Φοινικη ανθρωποι Ιταλιας ηφαιστειο περιβαλλον ταφη διατηρηση ανθρωπινα λειψανα αναλυση ισοτοπο στροντιου στροντιο ατομα θανατος αποτεφρωση νησι βιογεωχημεια βιοαρχαιολογια ερευνα ανθρωποι ανακατασκευη ιστορια ζωη ατομο μεσογειακη ιστορια κοινωνια Magna Graecia μεταναστευση εθνικες διαπολιτισμες αλληλεπιδρασεις θαλασσια διασυνδεση δικτυο αρχαιολογικα αρχεια θαλασσιες επαφες Αιγαιο Μυκηναικος κοσμος Δυση πρωτη αποστολη πρωιμη Εποχη Σιδηρου Αρχαικη 9ος 7ος 6ος μονιμος οικισμοι εμπορικοι Ισπανια Σικελια Βορεια Αφρικη Μικρα Ασια ποντος Μαυρη Θαλασσα οικιστης ιδρυτης αποικια μετεγκατασταση εθιμο πολος ελληνικη πολη κρατος υπερποντιες αποικιες εγκατασταση ελληνικες αυτοχθονες ετερογενης περιπλοκο πολιτιστικο ιστορικο φαινομενο Μεγαλη Ελλας αρχαιος Κολπος Παρθενοπη λοφος πιτσοφαλκονε Pizzofalcone Νεαπολις Τυρρηνικο Πελαγος Ετρουσκοι μελετη κατανοηση κινηση δυτικη πρωτοι, νησι νησος Ευβοια Ναπολι Καμπανια Αρχιπελαγος Νησια Φλεγραιων, Φλεγραιοι Φλεγραια 40ος παραλληλος φυλακειο φυλακιο πολιτιστικες ομαδες δοντια οστα νεκροπολη 1η χιλιετια γεωγραφικη προελευση ΕλληνοΦοινικες Ιταλοι ανδρες εμποροι ταξειδι γυναικες μεταναστευτικη διαδικασια γενεαλογικη καταγωγη Ταφος Κυπελλο του Νεστορα Νεστορας εμβληματικη μεσογειακη ταφος αρχαιοτερη επιγραφη ελληνικο αλφαβητο, ομηρικος ηρωας Νεστωρ ταυτοτητα νεκροςύ υπολειμματα ανθρωπων πανιδα αποτεφρωμενο παιδι ισοτοπικη ατομα πολυπλοκοτητα πολυπολιτισμικη ομηρικος πολιτισμος ελληνικος γεωγραφικος κοσμος κυρος, ενσωματωση αποικισμος ετυμολογια πιθηκος, Κερκοπες / Cercopes, μεταμορφωση Διας ζευς κερκοπιθηκος / cercopithecus Οβιδιος Μεταμορφωσεις Αλεξανδρινος ιστορικος Σεναγορας πιθος αμφορεας παραγωγη κεραμικος πιθαμφορεας κρασι Πλινιος ο Πρεσβυτερος πευκοδασος πιτυς = πευκο > λατινικα πευκα, κουκκουναρι, [ισα πιτα πιττα pissa, pitta ρητινη, ουσια, οινοδοχειο αδιαβροχο Aenaria μεταλλουργικο εργαστηριο aenus μεταλλο καστρο 812 μΧ επιστολη Παπας Λεοντας λεων Γ τοπωνυμιο, πευκοφυτο σκια σκιερο Isola d Ischia λατινικο insula visca ιξος Fιξος, βιξος wixos Ευρωπη γκι Fιξωδης, wixodes, παχυρρευστο, κολλωδες υγρο Ηρακλειο / ερκολανο Ercolano Ρητινη > Ρετσινα > ρεσινα ρεζινα Resìna, αγορα πιτσο Pizzo Βρεττια Καλαβρια καλυτερη πετσε μπρετια pece brettia τυρρηνικα ετρουσκικα προρωμαικα τοπωνυμια κατοικηση Νεολιθικη εποχη ευρημα Punta Imperatore, πουντα ιμπερατορε παντσα παντζα Panza δημος φοριο Forio, Χαλκιδα χαλκις Ερετρια αποβαση ορος βουνο μοντε βικο Monte Vico, λακο λακκο Αμενο Lacco Ameno
