Του Γιώργου Λεκάκη
Την 17η Ιανουαρίου εορτάζεται ο άγιος Αντώνιος.
Τον Αντώνιο ο λαός μας τον λέει πιο απλά Αντώνη (>
Αντωνάκη, Ακη, Νάκη, Τώνη) και το θηλυκό του Αντωνία (> Νία, Αντωνίτσα,
Νίτσα) > Antonio,
Tony κλπ.
Ο λαός μας λέει «κόψε ξύλο, φτιάξε Αντώνη», μια
δυσερμήνευτη λαϊκή παροιμία / προτροπή / ρήση.
Θεωρείται ο προστάτης άγιος
των τρελλών(**). Και προστάτης πολλών επαγγελμάτων: αγροτών, ιππέων,
κωδωνοκρουστών(*), καλαθοποιών, βουρτσοποιών, κρεοπωλών, νεκροθαφτών.
Λοκρίδα τις μέρες της γιορτής των
αγίων Αντωνίου, Αθανασίου και Ευθυμίου
(17, 18 και 20 Ιανουαρίου, αντίστοιχα), δεν στρώνουν κοντά σε τοίχο να
κοιμηθούν. Φοβούνται ότι θ’ αρρωστήσουν από την υγρασία. Τραγουδούν:
ημέρα του Αγίου Αντωνίου του 1880, έκαναν – για πρώτη φορά – στην Πάτρα την εμφάνισή τους
οι πρώτες «μπούλες» (ομάδες μεταμφιεσμένων που τριγυρίζουν στις γειτονιές, με σατυρική
/ χιουμοριστική διάθεση και κάνουν πλάκα σε γνωστούς κι άγνωστους). Την ημέρα
του Αγίου Αντωνίου βγαίνει ο τελάλης, επί άρματος, για να ανακοινώσει το
Σάββατο, που θα γίνει η τελετή έναρξης του πατρινού καρναβαλιού. Η τελετή έναρξης γίνεται το πρώτο Σάββατο μετά
την ημέρα του Αγίου Αντωνίου.
Γύρω στο 1070 ιδρύθηκε το Τάγμα του Αγίου Αντωνίου. Ένα κέντρο
θεραπείας ασθενών με την «φωτιά του αγίου Αντωνίου»[6] (για την γάγγραινα, ή σοβαρή
δηλητηρίαση από ερυσιβώτιο[3]). Στο
Capodimonte του Βιτέρμπο, στο Λάτιο Ιταλίας τελείται πανήγυρις για την
ευλογία των ζώων και πραγματοποιείται το έθιμο της «φωτιάς του Αγίου Αντωνίου»[6], που εξαφανίζει τα πάντα...
Μοιράζονται μπρουσκέτες με τοπικό λάδι της πρόσφατης σοδειάς.
Την
17η του Αντωνίου του
Μεγάλου, τηρείται νηστεία με την κατάλυση κρασιού και λαδιού.
ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον ΑΓΙΟ ΑΝΤΩΝΙΟ, ΕΔΩ.
Ο Αντώνιος (251 – 17 Ιανουαρίου του 356 μ.Χ.) εγεννήθη στο
χωριό Κομά της Κάτω Αιγύπτου, κοντά στην αρχαία ελληνική πόλη Μεγάλη Ηρακλεόπολη,
από πλούσιους γονείς. Περί το
240 μ.Χ. ο άγιος Αντώνιος ο Μέγας εμόνασε σε μια σπηλιά, στα Ν του Καΐρου. Γύρω
από τον άγιο συγκεντρώθηκε πλήθος κόσμου, όπου κι εκτίσθη αργότερα ένα
μοναστήρι – το αρχαιότερο στον κόσμο! Γι’ αυτό και θεωρείται ο ιδρυτής του χριστιανικού μοναχισμού και του ασκητισμού. Λένε πως έβλεπε τις ψυχές των ανθρώπων όταν αυτές εξέρχονταν από το σώμα τους, καθώς και τους δαίμονες που τις οδηγούσαν.
Ο
Αντώνιος ήταν σε ένα ταξείδι στην έρημο, για να βρει τον Παύλο των Θηβών, ο
οποίος σύμφωνα με το όνειρό του ήταν καλύτερος ερημίτης από αυτόν, συνάντησε σε
δύο πλάσματα το ένα με μορφή Κένταυρου και το άλλο με μορφή σατύρου – για την δυτική
θεολογία ήταν δαίμονες. Τον Κένταυρο («πλάσμα με ανάμεικτο σχήμα, μισό άλογο
μισό άτομο»), τον ρώτησε για οδηγίες. Το πλάσμα προσπάθησε να μιλήσει σε μια
ακατάληπτη (για τον Αντώνιο) γλώσσα, αλλά τελικά έδειξε με το χέρι του τον
δρόμο, και στην συνέχεια έφυγε τρέχοντας και εξαφανίστηκε από τα μάτια του.
Ερμηνεύτηκε ως δαίμονας που προσπαθεί να τρομοκρατήσει, ή πλάσμα που γεννήθηκε
από την έρημο. Βρήκε μετά τον σάτυρο «ένα ανδρείκελο με αγκυλωτό ρύγχος,
κερασφόρο μέτωπο και άκρα σαν πόδια κατσίκας». Αυτό το πλάσμα ήταν ειρηνικό και
του πρόσφερε καρπούς. Και όταν ο Αντώνιος ρώτησε ποιος ήταν, ο σάτυρος
απάντησε: «Είμαι ένα θνητό ον και ένας από εκείνους τους κατοίκους της ερήμου
που οι εθνικοί, παραπλανημένοι από διάφορες μορφές λάθους, λατρεύουν με τα
ονόματα των Φαύνος, των Σατύρων και των Incubi[4]. Είμαι σταλμένος
για να εκπροσωπήσω την φυλή μου για λογαριασμό μας. Ο Κύριός σας και ο δικός
μας, που, μάθαμε. Ήλθε μια φορά για να σώσει τον κόσμο. Ο ήχος του ακούστηκε σε
όλην τη γη». Όταν το άκουσε αυτό, ο Αντώνιος χάρηκε και χάρηκε και για την δόξα
του Χριστού. Καταδίκασε την πόλη της Αλεξάνδρειας επειδή λάτρευε τέρατα αντί
για τον θεό, ενώ θηρία, σαν τον σάτυρο, μιλούσαν για τον Χριστό…[5]
Πανηγύρια
Απ’ τα μεγαλύτερα
πανηγύρια του γίνονται στην Τήλο Δωδεκανήσων.
Σημαντικές εκκλησίες
και μοναστήρια του αγίου Αντωνίου
Απ’ τις πιο άξιες λόγου μονές του, αναφέρουμε:
– Αυτή του Βροντησίου Ζαρού ή Ζαρρού Καινούργιου Ηρακλείου Κρήτης. Μέσα στην φύση, τα νερά και τα
πλατάνια, τιμά τον άγιο Αντώνιο και τον απόστολο Θωμά. Οι Τούρκοι την έκαψαν το
1866. Η Μονή Βροντήσι έχει θέα προς την Πεδιάδα της Μεσαράς και το Νότιο
Κρητικό πέλαγος από την μια πλευρά, ενώ από την άλλη τα βουνά του Ψηλορείτη. Η
τελευταία γραπτή αναφορά για το μοναστήρι είναι του 1474. Έχει όμορφο
περιρραντήριο του 15ου αι. στην είσοδο. Είναι ένα από τα πιο καλλιτεχνικά
περιρραντήρια της Κρήτης. Αναπαριστά τον Αδάμ και την Εύα και τους τέσσερις
ποταμούς της Εδέμ από τους οποίους τρέχει νερό. Κατά την διάρκεια της
Ενετοκρατίας στο μοναστήρι ζούσαν σημαντικοί λόγιοι και ζωγράφοι. Ο φημισμένος
αγιογράφος Μιχαήλ Δαμασκηνός, εζωγράφισε έξι από τις καλύτερες εικόνες του,
όταν ήταν στο Βροντήσι.[1]
Συνδυασμός βυζαντινής και αναγεννησιακής τεχνοτροπίας. Όπως τα περισσότερα
μοναστήρια στην Κρήτη, έτσι και το Βροντήσι έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά την
διάρκεια των διαφόρων αγώνων ανεξαρτησίας του νησιού. Ήταν το αρχηγείο του
καπετάν Μιχάλη Κόρακα, κατά την διάρκεια των επαναστάσεων κατά των Τούρκων το
1866 και 1878. Το μοναστήρι και οι μοναχοί του δέχτηκαν σκληρά αντίποινα ως
συνέπεια της αντιστασιακής τους δράσης.
– Την σπηλαιοεκκλησιά μέσα στο Βαρβαρόσπηλιο, με
δεξαμενή νερού, στο Σκαλί Αστερούσιων Κρήτης, περί τα
Κουδουμά(*), και
– Την ανδρική της Άρβης Βιάννου Ηρακλείου Κρήτης.
-Του Αβδού Ηρακλείου Κρήτης, στην βόρεια άκρη του χωριού. Κτίσθηκε τον 14ο
αι. Με τοιχογραφίες δίχρωμες (μόνο με δύο χρώματα), ζωγραφισμένες πιθανώς από
τους Εμμανουήλ και Ιωάννη Φωκά.
-Του Ρεθύμνου Κρήτης. Καθολική εκκλησία. Στην γωνία των οδών Μεσολογγίου και Σαλαμίνας. Κτίστηκε
το 1890, ακολουθώντας νεοκλασσικά πρότυπα.
-Στις Κάτω Ασίτες Ηρακλείου Κρήτης, 24 χλμ. ΝΔ. από το Ηράκλειο.
Στο παλαιό χωριό βυζαντινή
εκκλησία κι ένα μοναστήρι κοντά. Στην εκκλησία οδηγεί
ένα στενό μονοπάτι που ξεκινά απ’ την κεντρική πλατεία του χωριού. Η όμορφη
πόρτα της εκκλησίας… κρύβεται από ένα δωμάτιο που
έχει προστεθεί.
-Στο Γαβαλοχώρι Αποκορώνου Χανίων Κρήτης, εκκλησία του 17ου
αι.
–Στην Γκρόττα Νάξου
και κοντά στα Παλλάτια, ο άγιος Αντώνιος των Καθολικών (15ος αι.).
-Στον Μαραθόκαμπο Σάμου, που θεμελιώθηκε το 1904 και
όπου φυλάσσεται η καμπάνα(*), που ήχησε στο χωριό στις 17.4.1821, για τον μεγάλο
ξεσηκωμό! Τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο βυζαντινού ρυθμού. Ο ναός ολοκληρώθηκε το
1914.
-Της Θεσσαλονίκης (παραπάνω φωτογραφία), στο ανατολικό τμήμα της παλαιάς πόλης, στην γωνία των
οδών Δ. Μαργαρίτη και Φιλικής Εταιρίας, πολύ κοντά στην πλατεία Ιπποδρομίου. Αποτελούσε,
επί οθωμανοκρατίας τον πυρήνα του ελληνισμού της πόλης. Ο ναός είναι μεταγενέστερο κτίσμα, του β΄ μισού
του 19ου αι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα δίκλιτης κεραμοσκέπαστης βασιλικής με στοά (δυστυχώς όμως δεν σώζεται σήμερα).
Ο μικρός ναός που συνοδευόταν και από μία σειρά κτισμάτων ήταν εξάρτημα του παλαιού
ναού του Αγίου Κωνσταντίνου, που υπήρχε στην σημερινή πλατεία Ιπποδρομίου και
κατεδαφίστηκε, για να κτισθεί στην θέση του νέος ναός. Η ανατολική πλευρά του
ναού του Αγίου Αντωνίου στηριζόταν στα… τείχη, που κατεδαφίσθηκαν λίγο
αργότερα. Παράπλευρα υπήρχε στον ίδιο χώρο κάποιο αρχαίο κτίσμα, πιθανότατα παρεκκλήσι, που χρησιμοποιούνταν σαν
χώρος λατρείας. Ο άγιος Αντώνιος
λειτούργησε και στην Θεσσαλονίκη σαν ο προστάτης άγιος των τρελλών(**), όπως τον θέλει η χριστιανική παράδοση. Μάλιστα βρέθηκαν στον ναό σιδερένιοι χαλκάδες, όπου δένονταν οι ασθενείς (> “είσαι για δέσιμο”) με την ελπίδα
ότι θεραπεύονταν με την χάρη του αγίου!
Εικόνα
Στα εικονογραφικά χαρακτηριστικά του περιλαμβάνονται:
– ο σταυρός (σε σχήμα Τ),
– οι καμπάνες(*) (οι «Αντωνίτες» χρησιμοποιούσαν κουδούνια(*) για να
τραβήξουν την προσοχή, όταν μάζευαν δωρεές),
– ο χοίρος (οι «Αντωνίτες»
είχαν το δικαίωμα να εκτρέφουν γουρούνια, και τους παραχωρήθηκε το προνόμιο να τα
αφήνουν τρέχουν ελεύθερα στους δρόμους της πόλης),
– η φωτιά και
– το λιοντάρι.
μέρος ο Ισπανός ζωγράφος Salvador Dali (11.5.1904 – 23.1.1989).
Η κινηματογραφική εταιρία Loew Lewin προέτρεψε το 1946 διάφορους σουρρεαλιστές ζωγράφους[2] να
ζωγραφίσουν έναν πίνακα για την ταινία “Bel Ami”, κατά το μυθιστόρημα του
Monpassant. Ο καλλιτέχνης ζωγράφισε τον πίνακα σε ένα ατελιέ της Νέας Υόρκης, που του διέθεσε η εταιρία. Αλλόκοτες
μορφές, ένα άλογο και ελέφαντες με υψηλά λεπτά πόδια
απειλούν τον άγιο Αντώνιο. Το άλογο αποτελεί σύμβολο δύναμης και διάθεσης
του πνεύματος. Οι ελέφαντες φέρουν το κύπελλο της απληστίας με μια γυμνή
γυναίκα, έναν οβελίσκο και βενετσιάνικα παλλάτια.
Ο ελέφαντας στο βάθος φέρει έναν πύργο όμοιο με φαλλό και στα σύννεφα
ξεπροβάλλουν το Escorial της Μαδρίτης,
σύμβολο κοσμικής και πνευματικής δύναμης. Εμφανίζεται και μια μεγάλη ακτή που ο
καλλιτέχνης συχνά την χρησιμοποιούσε σαν τόπο
προβολής των οραμάτων του. Το βραβείο του διαγωνισμού πάντως το κέρδισε ο M. Ernst.
Τέλος, στην δυτικοευρωπαϊκή εικονογραφία απεικονίζεται ευρέως και
σε έργα του Ιερώνυμου Μπος (“Πειρασμός αγίου Αντωνίου”, 1505 – παραπάνω φωτογραφία), του Ρούμπενς, του Ντέιβιντ Τένιερς του Πρεσβύτερου, του Martin Schongauer, του Joos van Craesbeeck, της Dorothea Tanning, του Max Ernst, της Leonora Carrington, του Ντιέγκο Βελάσκεθ, του Francisco de Zurbaran, του Μιχαήλ Άγγελου (παρακάτω φωτογραφία), κ.ά. Αναφέρεται και στο φιλοσοφικό δράμα «Ο πειρασμός του Αγίου Αντωνίου» του Γκ. Φλωμπέρ.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”. Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 17.1.2004.
[1] Αυτές οι εικόνες σήμερα βρίσκονται στην
εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο.
[2] Μεταξύ τους οι Max Ernst, Leonora Carrington, Paul Delvaux, κ.ά.
[3] γένος μυκήτων της οικογένειας Clavicipitaceae. Παρασιτικό σε ορισμένα δημητριακά (της σίκαλης και του σίτου). Λέγονται και “κέρατα της μήτρας”!
[4] Ο Ίνκουμπους (λατ. incubus, πληθυντικός
incubi) – συνήθως μαζί με την θηλυκή του έκφανση, Succubus – είναι αρσενικός
δαίμονας, που επισκέπτεται τις γυναίκες εν όσω αυτές κοιμούνται και προχωρεί σε
σεξουαλική επαφή μαζί τους. Χρησιμοποιεί το σπέρμα των ανδρών, που απομύζησαν
οι θηλυκές / σούκουμπους από τους άνδρες που σαγήνευσαν, για να αφήσει
εγκύους τις γυναίκες που αποπλανεί αυτός. Έτσι εξηγούνταν οι γεννήσεις παιδιών-δαιμόνων,
αφού οι δαίμονες δεν μπορούσαν να αναπαραχθούν – βλ. Malleus Maleficarum, 1486.
[5] βλ. Vitae Patrum, 1a, Jerome. Ch.
VI. Και Bacchus Francis «Catholic Encyclopedia: Saint Paul the
Hermit», έκδ. Robert Appleton Company.
[6] Μια φορά που ο Αντώνιος εταξείδευε
βρήκε ένα πιάτο με ασημένια νομίσματα. Επειδή βρισκόταν στην μέση της ερήμου,
όπου δεν είχε κανένα νόημα να είναι κάποιος εκεί, σκέφτηκε ότι το ασήμι ήταν
πειρασμός από τον διάβολο. Αμέσως μετά την σκέψη του, το ασήμι εξαφανίστηκε. Αφού
περπάτησε λίγο ακόμα βρήκε ένα σωρό χρυσά νομίσματα που ήταν επίσης ένας
πειρασμός από τον διάβολο. Ο Αντώνιος έριξε τον χρυσό στην φωτιά και τα χρυσά
νομίσματα εξαφανίστηκαν αμέσως…