Του καθηγητή φιλολόγου Πέτρου Ιωαννίδη, petrion18@gmail.com
Ἐξ Ἐπιφωτισμοῦ[1] ἄρχεσθαι & Ἐπισκοτήσεως παύεσθαι
«Ἀνθρώπων γάρ οἱ μέν εὐπειθέστεροι πείθονται πᾶσι τοῖς λεγομένοις, ὡς ἀνομίλητοι σοφίας καί ἐπιστήμης, οἱ δέ πυκνότεροι τήν φύσιν καί πολυπράγμονες ἀπιστοῦσι τό παράπαν μηδέν γενέσθαι τι τούτων».
[Παλαίφατος
(= διά το φάναι τα παλαιά), ο Μυθογράφος, 4ος – 3ος π.Χ.
«Περί απίστων»,
εδάφιον Π, σειρά 2].
(=
Γιατί οι εύπιστοι/πειθήνιοι από τους ανθρώπους πείθονται σε όλα που τους λένε,
γιατί είναι αδαείς/άπειροι από γνώση και μάθηση, ενώ οι νοήμονες/οξυδερκείς/οι
σκεπτόμενοι δεν πιστεύουν εντελώς πως έγινε κάτι από αυτά).
ΟΙ
ΕΥΠΙΣΤΟΙ / ΑΝΥΠΟΨΙΑΣΤΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ ΕΙΝΑΙ ΑΦΕΛΕΙΣ
ΚΑΙ ΕΥΕΞΑΠΑΤΗΤΟΙ!
ΟΙ
ΔΥΣΠΙΣΤΟΙ / ΥΠΟΨΙΑΣΜΕΝΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΥΦΥΕΙΣ
ΚΑΙ ΔΥΣΕΞΑΠΑΤΗΤΟΙ / ΔΥΣΚΟΛΟΓΕΛΑΣΤΟΙ!
«Όποιος
ελέγχει τα ΜΜΕ και την Εικόνα, ελέγχει και τον Πολιτισμό».
(Ά. Γκίνσμπεργκ, 1926 – 1997, Αμερικανός
ποιητής)
«Το
ζήτημα για τις επόμενες γενιές δεν θα είναι το πώς θα απελευθερωθούν οι μάζες,
αλλά μάλλον πώς θα πειστούν να αγαπήσουν τη δουλεία τους».
(Ά.
Χάξλεϋ 1894 – 1963, Άγγλος μυθιστοριογράφος και σατιρικός συγγραφέας)
«Το
βασικό εργαλείο για τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας είναι η διαστρέβλωση
των λέξεων. Αν μπορείς να ελέγξεις την έννοια των λέξεων, μπορείς να ελέγξεις
τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν τις λέξεις».
(Φ.
Ντικ., 1928-1982, Αμερικανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας)
Έχει
αντιγράψει τη Θουκυδίδεια ρήση, η οποία είναι παγκόσμιας εμβέλειας, από το Γ’
βιβλίο των «Ιστοριών» του Θουκυδίδη, κεφ. 82, 4, όπου αναφέρεται
στην «Παθολογία του Πολέμου», και
συγκεκριμένα στην μετάλλαξη της σημασίας των λέξεων.
«Καί
τήν εἰωθυΐαν ἀξίωσιν τῶν ὀνομάτων ἐς τά ἔργα ἀντήλλαξαν τῇ δικαιώσει».
(=
Και κατάντησαν να μεταβάλουν αυθαίρετα την καθιερωμένη σημασία των λέξεων, με
τις οποίες δηλούνται τα πράγματα).
«Ἀξίωσις είναι η
αντικειμενική σημασία που έχει καθιερωθεί να αποδίδεται στα πράγματα, ενώ Δικαίωσις η υποκειμενική ερμηνεία –
γνώμη. Οι διεφθαρμένοι πολιτικοί έκριναν δίκαιο να αποδίδουν σε αυτές εκείνη,
που ήθελαν κατά το συμφέρον τους, ”κατά τό ἑαυτῶν δοκοῦν’‘. Στα έργα
τους έφτασαν να μεταλλάξουν και την συνήθη σημασία των λέξεων κατά το ίδιον
πάθος και θέλησιν. Η μεταβολή της σημασίας των λέξεων συμβαίνει στη διαφθορά
των λαών. Παραπλήσιο λέγεται και από τον Ηλιόδωρο
τον Εμεσηνό – Έμεσα Συρίας, σημερινή Χομς – εξελληνισμένο Σύρο μυθιστοριογράφο ο οποίος στο
10τομο έργο του «Αιθιοπικά» ή «Θεαγένης και Χαρίκλεια» στο 8ο, 4
αναφέρει:
«Εἰρήνην
καί πόλεμον οὐχ ἡ τῶν ὀνομάτων ἀξίωσις, ἀλλ᾽ἡ τῶν χρωμένων διάταξις γνωρίζειν
πέφυκεν».
(= Την
ειρήνη και τον πόλεμο εκ φύσεως αναγνωρίζει / καταλαβαίνει όχι η αντικειμενική
σημασία των λέξεων αλλά η τοποθέτηση αυτών που τις χρησιμοποιούν).
ΣΗΜΕΡΑ
ΕΙΜΑΣΤΕ ΟΛΟΙ ΠΑΡΑΠΛΗΡΟΦΟΡΗΜΕΝΟΙ
ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΛΑΝΗΜΕΝΟΙ!
Ο
«Πίνακας του Κέβητος» ή «Κέβητος Θηβαίου πίναξ» είναι ένας
διάλογος με ηθικό περιεχόμενο. Πολλοί το θεωρούν έργο του Σωκρατικού Κέβητος, τούτο όμως δεν είναι αληθές, γιατί το θέμα του
είναι μια αλληγορική εικόνα και όχι μύθος. Ο Μύθος είναι μορφή αυθύπαρκτη με ανάλογη
προσπάθεια να συλλάβει την Ιδέα, ενώ η Αλληγορία
επιδιώκει την παράσταση των διανοημάτων, και βουλημάτων, σκοπών, προθέσεων με
την προσωποποιΐα. Οι Αρχαίοι συγγραφείς έδωσαν μόνο δείγματα αλληγορικής
γραφής. Οι Σοφιστές απέδιδαν «υπόνοια», ήτοι αλληγορική σημασία στα
έπη του Ομήρου. Η βιοθεωρία του διαλόγου είναι Στωική, όπως αυτή διαμορφώθηκε
κατά την 3η περίοδό της και μάλιστα από τον Μουσώνιο Ρούφο (25 έως 95): Η Παιδεία είναι το αντίδοτο παντός κακού,
απαλλάσσει τον άνθρωπο από την Άγνοια και την Πλάνη και τον οδηγεί στην
Επιστήμη με τις άλλες αρετές και τελικά την Ευδαιμονία.
Ο αλληγορικός πίνακας του Κέβητος κατέχει τη 12η θέση στην εκλογή των απαραίτητων κειμένων,
κατά τον Μεγάλο Διδάσκαλο του Γένους
Αδ. Κοραή (1748-1833). Το ΥΠΑΙΘΑ
να εντάξει άμεσα στα αναλυτικά προγράμματα σπουδών το εγχειρίδιο: «Πίναξ του Κέβητος» αν θέλει να
εκπληρώσει την αποστολή του ως φορέας Παιδείας
και όχι Α-Παιδείας ή Ημι-παιδείας. Θα ήταν ευχής έργον, αν οι τωρινοί δάσκαλοι
ακολουθούσαν τις παραινέσεις (= προτροπή προς το καλόν κ’ αγαθόν) του
Διαφωτιστή Αδ. Κοραή για την
Παιδεία, όπως και για τον τρόπο εκλογής και διδασκαλίας των κειμένων. Ας μην
ξεχνάμε ότι η Παιδεία με την Παιδιά (παιχνίδι) έχουν την ίδια ρίζα
κι αυτές με τα Παιδιά. Αυτό είναι που λείπει σήμερα από τον τρόπο
διδασκαλίας: η ανάμιξη, το σμίξιμο γνώσης και γέλιου. Γιατί ο αληθινός
δάσκαλος, όχι μόνο δεν έχει αχθηδόνες στην όψη, αλλά είναι και Γελασίνος, χωρίς
να γίνεται βέβαια περιγέλαστος!
Η Παιδεία είναι
εξημέρωση των ηθών. Ο έχων Παιδεία,
ο πεπαιδευμένος πρέπει να συναισθάνεται την ηδονή και να γελάει όχι μόνο, διότι
είναι άνθρωπος, ήτοι εκ φύσεως: «Γελαστικόν
Ζώον», αλλά επειδή και ο μέτριος γέλως είναι χαρακτήρας και σημείο
εξημερώσεως του ανθρώπου. Τη σοβαρότητα του αγρίου και μισάνθρωπου τίποτε δεν
είναι ικανό να την κινήσει σε γέλιο. Αντιθέτως από τη σοβαρότητα η μωρία (=
ανοησία) γελά με όλα· μόνος ο πεπαιδευμένος και φρόνιμος ξέρει και τον
κατάλληλο καιρό και το κατάλληλο μέτρο του γέλιου. Ο Σωκράτης, ο σοφότερος των ανθρώπων, γέλαγε και πολλές φορές τις
άξιές του παραινέσεις τις έσμιγε με αστειότητες για να τις βάζει ευκολότερα
μέσα στις ψυχές αυτών που τον άκουγαν. Μη
φοβηθείς λοιπόν να αναμίξεις στα μαθήματά σου, ως ήδυσμα (= γλύκισμα) το γέλιο,
το οποίο ούτε οι άγριοι Σπαρτιάτες δεν εξόρισαν από την νομοθεσία τους.
Σήμερα θα αναφερθώ σε ένα θηρίο, στην πραγματικότητα τα
θηρία είναι τρία, επειδή ζούμε στον κόσμο των τριών, υποκείμεθα στο νόμο των
τριών, των τριών διαστάσεων, των τριών μερών του χρόνου, της τριμέρειας της
ψυχής, των τριών Ωρών, των τριών Μοιρών κ.ά. Τα θηρία είναι τρία: η ΛΗΘΗ, η ΠΛΑΝΗ και η ΑΓΝΟΙΑ. Αλλά
εμείς θα αναλύσουμε την Πλάνη, ίσως
γιατί τη θεωρούμε το πιο επικίνδυνο από τα τρία. Αυτά τα θηρία ο Κέβης στον πίνακά του μας λέει, για μια
αλληγορική εικόνα, πως αυτά είναι άγρια,
θηριώδη και δυσαπάλλακτα, μπορεί
να απαλλαγούμε απ’ αυτά μετά από μεγάλη δυσκολία, δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να απαλλαγούμε ότι είναι αδύνατον. Τα
ονομάζει θηρία, γιατί κατατρώγουν, είναι δηλαδή αρπακτικά, περιορίζουν και
καθιστούν δούλο τον άνθρωπο, η Πλάνη
μας κατασπαράσσσει /καταβροχθίζει.
Σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που νομίζουν ότι η Πλάνη δεν μας αφορά! Θέτουμε το
ερώτημα: Δηλαδή αυτός ακριβώς που νομίζει ότι δεν τον αφορά, αυτός είναι που
πρέπει να εξετάσει κατά πόσον τον αφορά η Πλάνη,
τι πλανάται και θα εξηγήσουμε τα επί μέρους σημεία που δομούν αυτή την Πλάνη, για να μην «πλανώμεθα πλάνην οικτράν! Γιατί
είναι πάρα πολλά αυτά που γύρω μας μας πλανούν. Η Πλάνη δεν είναι κάτι έξω από εμάς, βγαίνουμε στο δρόμο και πλανόμαστε,
είναι μέσα μας. Ο Πίνακας του Κέβητος είναι
μια αλληγορική εικόνα με Στωική επιρροή αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι έλκει
την επιρροή της ακόμη από τον Όμηρο. Είναι ένας διάλογος ανάμεσα σε ένα
πρεσβύτη ξεναγό και έναν εξηγητή που περιηγείται τους ξένους, που έρχονται και
ρωτούν για τα επιμέρους σημεία του. Το θέμα του το βασικό είναι πως: η Παιδεία είναι το αντίδοτο κατά παντός κακού και απαλλάσσει τον άνθρωπο από την
Άγνοια, την Πλάνη και τη Λήθη και τον οδηγεί στην επιστήμη και τις άλλες αρετές
και εν τέλει στην Ευδαιμονία. Γιατί ο στόχος της Ελληνικής Παιδείας είναι η
Ευδαιμονία, και η Ελληνική φιλοσοφία είναι η μόνη φιλοσοφία που ομίλησε για την
Ευδαιμονία, ως τελικό σκοπό της ζωής. Η κακή διαβίωση σημαίνει αναστολή της
νοητικής διεργασίας, το «κακῶς ζῆν» ταιριάζει στους
ανόητους, στους άνευ νοήσεως,
ΟΡΙΣΜΟΣ
ΤΗΣ ΠΛΑΝΗΣ
Τα λεξικά αναφέρουν: εσφαλμένη γνώμη ή κρίση, απάτη,
σφάλμα, λάθος, όπως λέει ο Καβάφης (1863-1933):
«τα σχέδια της ζωής σου που βγήκαν όλα
πλάνες» μια φράση από το ποίημα «Απολείπειν θεός Αντώνιον». Το ρήμα
είναι πλανεύω = αποπλανώ, παραπλανώ,
εξαπατώ, ξεγελώ με απατηλές υποσχέσεις, ωσαύτως γοητεύω. Και η άλλη σημασία της
πλάνης είναι η περιπλάνηση, το να
περιφέρεται κάποιος εδώ κι εκεί. Αυτό μπορούμε να το εκλάβουμε και κυριολεκτικά
και μεταφορικά, η πλάνη είναι μέσα μας, να μην την αναζητούμε έξω από εμάς.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΛΕΞΗΣ «ΠΛΑΝΗ»
Το Μέγα Ετυμολογικόν στο λήμμα: «πλάγχθη δ’ ἀπό χαλκόφι χαλκός», 674,17 αναφέρει: – το πλανῶ από την πλάνη·
η δε πλάνη από το ἅλη εξ ου ο αλήτης = ο περιπλανώμενος.
– Ή
από το ἅλς – τῆς ἁλός = η εν θαλάσση περιπλάνηση, γιατί οι δύσκολες καιρικές συνθήκες σε
αποπροσανατολίζουν και σε βγάζουν από τον προορισμό σου.
– Ή από το «πλαγιάζειν τον νουν», η πλάνη αποκοιμίζει το νου, τον αδρανοποιεί, είναι ένα
είδος ύπνου, ύπνωσης. Η πλάνη έχει και την έννοια της αναταραχής, της αταξίας τα αντίθετο του κόσμου, της ευταξίας. Η
φρόνηση είναι τάξη, η αφροσύνη είναι αταξία.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΟΣ ΤΟΥ ΚΕΒΗΤΟΣ
Είναι μια εικόνα, ένας περίβολος
που συμβολίζει τον βίο που περικλείει άλλους δύο. Στην πύλη στέκεται όχλος
πολύς, αυτοί που πρόκειται να γεννηθούν περιμένουν μπροστά απόδιάφορες
γυναίκες. Καθώς οδεύουν μέσα στον περίβολο, η πρώτη που στέκεται στον περίβολο
είναι η Απάτη, η οποία κρατά ένα ποτήρι
στα χέρια τους, από το περιεχόμενο αυτού του ποτηριού πίνουν όλοι, άλλοι θα
πιουν λίγο άλλοι θα πιουν πολού, γι’ αυτό και αναφέραμε πρωτύτερα ότι υπάρχει
κάποιος που νομίζει ότι δεν τον αφορά, όλοι πίνουν. Το περιεχόμενο αυτού του
ποτηρίου, λέει ο Κέβης, είναι η ΑΓΝΟΙΑ
και η ΠΛΑΝΗ. Αυτοί που πίνουν δεν βρίσκουν τέλεια οδό στη ζωή, την αληθινή οδό
αλλά «πλανῶνται εἰκῆ» (ως έτυχεν, κατά τύχην)
βιώνουν κατά τύχην, ό,τι χειρότερο μπορεί να μας συμβεί. Η γεύση αυτού του
ποτού είναι γλυκειά, γιατί το ψέμα είναι γλυκό, η παραπλάνηση είναι γλυκειά.
Και πώς το γνωρίζουμε αυτό, ότι το ποτό είναι γλυκό, από το αντίθετο του, γιατί
λέμε ότι η αλήθεια είναι πικρή. Το βέλος της φιλοσοφίας είναι εχεπευκές, (=
επειδή το πεύκο είναι πικρό φυτό), δηλαδή η γνώση έχει μια γεύση πικρίας
πικραίνεσαι από αυτά που αντιλαμβάνεσαι, αυτά που συνειδητοποιείς. Όπως και η
ελιά είναι πικρή, το αγαπημένο δέντρο της θεάς Αθηνάς, της σοφίας, γι’ αυτό
συνδέεται η σοφία με την πικρία.
Ο Πρόκλος ο Λύκιος
ο αποκαλούμενος και Διάδοχος,
412-485, αναφέρει στο «Υπόμνημα εις τον
Πλάτωνος πρώτον Αλκιβιάδην», χωρίο (224): «Η κάθοδος της ψυχής στο σώμα,
την απομάκρυνε από τα θεϊκά αίτια, από τα οποία γέμισε με Νόηση, Δύναμη και Καθαρότητα και την έφερε σε επαφή με τη
Γέννηση και την Ύλη δηλαδή τα υλικά πράγματα από τα οποία γεμίζει με Λήθη και Πλάνη και ‘Αγνοια».
Στα σχόλια του Πρόκλου
συναντάμε όλα αυτά μαζί, ένα άλλο κείμενο εκτός από τον πίνακα του Κέβητος. Αυτά, λέει ο Πρόκλος είναι εμπόδια της ψυχής για τη
θέαση των όντων, είναι εμπόδια για την κατανόηση της αλήθειας. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα Πλάνης αποτελεί η «ΟΔΥΣΣΕΙΑ»,
όπου ο Οδυσσέας, τα εμπόδια που συναντούσε στο δρόμο του, δεν τον άφηναν να
επιστρέψει στον πατρίδα του, την Ιθάκη! Και σε ένα άλλο χωρίο το (25) του ιδίου
κειμένου, ο Πρόκλος λέει πως: «αυτά η Λήθη, η Πλάνη και η Άγνοια
μοιάζουν με μαγικά φίλτρα, «φαρμακείας
ιοί», που παρασύρουν τις ψυχές στον τόπο της ανομοιότητας, γιατί λοιπόν
εκπλήσσεσαι που πολλά μέσα στην ψυχή έχουν χαρακτήρα λύκου ή χοίρου ή κάποιου
άλλου άλογου είδους αφού η γη είναι η κατοικία της θλίψης και οι ψυχές
κυριεύονται από το ποτό της, το ποτό της Λήθης, η Πλάνη είναι ποτό, αυτό που
πίνουμε», οπότε βλέπουμε καθαρά την επίδραση του Ομήρου!
«Οὕτω βίοτοις ἀνθρώπων πλάνη» (Ευριπίδης, 480-406, Fragment 659,8).
ΠΗΓΗ: εφημ. «Εβδόμη», από την στήλη του «ΕΤΥΜΟΛΟΓΩ ΑΡΑ
ΥΠΑΡΧΩ – άπιτε», 5.10.2024. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 6.10.2024.
[1] ἐπιφωτισμός =
φωτοβόληση, φεγγοβόλημα, φωσφορία, φωταύγεια, φωτισμός, έκλαμψη της ψυχής, της
καρδιάς και του νου.
