Αρχαίο ελληνικό νόμισμα της Απολλωνίας Ιταλίας, χωρίς οπισθότυπο! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Η αρχαία ελληνική πόλη Απολλωνία[1] (του νυν
Δήμου Piombino στην επαρχία του Λιβόρνο της σύγχρονης Ιταλίας), ευρίσκεται σε
δεσπόζουσα θέση, σε ένα από τα ακρωτήρια που σχηματίζουν τον κόλπο του Baratti,
της ΒΔ. ακτής της ιταλικής χερσονήσου.

Επήρε το όνομά της από τον Apulu
(θεό Απόλλωνα) > Populonia.

Ήταν ένας αρχαίος ετρουσκικός
οικισμός, με το όνομα:

        – Fufluna (από τον θεό Fufluns[2], του
κρασιού και της μέθης, για τους Ετρούσκους, δηλ. αντίγραφο του θεού Διονύσου των Ελλήνων). Ο Πλίνιος
αναφέρει ένα ξύλινο άγαλμα του Διός στην πόλη, σκαλισμένο σε ένα κλήμα – άλλη σχέση
με Διόνυσο,

ή

        – Pupluna (από τον θεό
Απόλλωνα, η ηλιακή έκφανση του Διονύσου, στο 16θεο των Ετρούσκων).

Ήταν η μόνη ετρουσκική πόλη
που χτίστηκε κατά μήκος της ΒΔ. ιταλικής ακτής.

Ήταν μια από τις δώδεκα
πόλεις της ετρουσκικής Δωδεκάπολης, που διοικούνταν από έναν φωτισμένο ηγέτη / βασιλιά > lucumon[5].

Η ακρόπολη της ιστορικής
πόλεως αντιστοιχεί στο σημερινό Poggio del Castello και Poggio del Telegrafo (στο
νοτιοδυτικό άκρο του κόλπου του Baratti).

Ήδη από την αρχαϊκή περίοδο,
η πόλη πιθανότατα επεκτεινόταν και στους γειτονικούς λόφους και στην περιοχή
του κόλπου, όπου οι κύριες νεκροπόλεις της. Μαζί με την νεολιθική πόλη Ουολατέρραι[3] ήταν ένα
από τα κέντρα της μεγάλης μεταλλευτικής και μεταλλουργικής δραστηριότητας των
Ετρούσκων .

Το οικιστικό σύστημα είναι της
Τελικής Εποχής του Χαλκού (12^ος – 10^ος αιώνας π.Χ.). Χαρακτηρίζεται
από μικρές οικιστικές περιοχές, που βρίσκονταν κατά μήκος της ακτής, από τον
σημερινό κόλπο του Baratti προς τα βόρεια, μέχρι το San Vincenzo. Επισήμως η κατοίκησή
της χρονολογείται από τις αρχές της Εποχής του Σιδήρου (9ος αιώνας π.Χ.). Τάφοι
από την “περίοδο Βιλανοβαν” (9ος αιώνας π.Χ. έως τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ.),
εξερευνήθηκαν το 1908. Σε έναν, έναν μεγάλο κυκλικό τάφο, βρέθηκαν τρεις επιτύμβιες
στήλες, στο πέτρα, ένα εκλεκτό χάλκινο αγαλματίδιο του Σαλαμινίου γίγαντα Αίαντα, που αυτοκτονεί, ένα
κολάρο αλόγου με 14 χάλκινες καμπάνες, κ.ά.

Η Απολλωνία οφείλει το
μεγαλείο της όχι μόνο στην εκμετάλλευση των ορυκτών πόρων της περιοχής
Campigliese και του κοντινού νησιού Αἰθαλία / Αἰθάλεια (γνωστό παραφρασμένα ως Έλβα),
που την έκανε ένα από τα πιο ακμάζοντα κέντρα της αρχαίας μεταλλουργίας χαλκού
και σιδήρου, αλλά και στην γεωγραφική της θέση.

Από την Εποχή του Χαλκού, η Απολλωνία έχει γίνει ένα σημαντικό σταυροδρόμι του εμπορίου της Μέσης
Τυρρηνίας, ένα μεγάλο θαλάσσιο λιμάνι και ένα προνομιακό σημείο συνάντησης
επιρροών από την υπόλοιπη Μεσόγειο.

Η γειτνίασή της με το
Αρχιπέλαγος της αρχαίας πελασγικής Τοσκάνης, έκανε την πόλη να ασκεί σε αυτό μια μορφή ελέγχου, και
προνομιακό οικονομικό συνέταιρο με την Κορσική και την Σαρδηνία.

Τον 6ο αιώνα π.Χ. εγνώρισε
την περίοδο της μεγίστης αίγλης της. Τότε είχε πολλές χιλιάδες κατοίκους! Ακρόπολη,
νεκρόπολη, διάφορα λιμάνια και «βιομηχανικές» περιοχές (κοντά στο λιμάνι, στον
κόλπο του Baratti). Ήταν εξοπλισμένη με ένα επιβλητικό τείχος. Η ακρόπολις και
η πόλις προστατεύονταν από ένα πρώτο τείχος, ενώ ένα δεύτερο τείχος προστάτευε
τις «βιομηχανικές» περιοχές, που βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι..

Στα ρωμαϊκά χρόνια ο Λατίνος
ιστορικός Τίτος Λίβιος μας πληροφορεί ότι το 205 π.Χ. η Απολλωνία προμήθευσε
τον Σκιπίωνα Αφρικανό με σίδηρο, που ήταν απαραίτητο για την εκστρατεία στην
Αφρική, κατά τη διάρκεια του Β’ Πουνικού Πολέμου.

Απολάμβανε πάντα μια ορισμένη
αυτονομία, συνεχίζοντας να κόβει ιδικά της νομίσματα, ακόμη και όταν ετέθη υπό
την ηγεμονία της Ρώμης!

Ανακαλύφθηκαν επίσης τα ερείπια ενός ναού, κατεστραμμένου στην αρχαιότητα (πιθανόν από τον Διονύσιο Α’ των Συρακουσών, το 384 π.Χ.), με θραύσματα σε αυτόν αττικών αγγείων του 5^ου αιώνα π.Χ., τα οποία χρησίμευαν ως ex votos.

Η Απολλωνία έγινε μάλιστα
σύμμαχος της Ρώμης!

Σώζονται πολλές αρχιτεκτονικές
μαρτυρίες (ναοί, βίλλες, λουτρά) από την ρωμαϊκή εποχή.

Ο Στράβων υποστήριξε ότι η Απολλωνία
ήταν η μόνη ετρουσκική παράκτια πόλη.[4] Οι
Ετρούσκοι προτιμούσαν τις πιο μεσόγειες θέσεις στο εσωτερικό. Αν κανένα δεν
ήταν βολικό δεν δίσταζαν να εγκατασταθούν σε πεδιάδες ή στην άκρη λίμνης, είτε
της θάλασσας. Αλλά την εποχή του Στράβωνος, οι Ρωμαίοι είχαν καταλάβει ολόκληρη
την ακτογραμμή και είχαν εκδιώξει τους Ετρούσκους από αυτήν. Αναφέρει επίσης την ύπαρξη ενός πύργου επιφυλακής για κοπάδια
τόνου!

Η παρακμή ξεκίνησε με τους εσωτερικούς
πολέμους του Μάριου και του Σύλλα. Η Populonia επήρε το μέρος του Marius, ο
οποίος για κακή της τύχη ηττήθηκε. Ο Σύλλας, λοιπόν, αποφάσισε να τιμωρήσει
τους συμμάχους του και κατέστρεψε την πόλη… Τον 1^ο αιώνα π.Χ. το
κέντρο της έγινε πλήρης ερειπιώνας… Μισοέμειναν λίγοι ναοί… Μόνον οι «βιομηχανικές»
περιοχές στην θάλασσα, και οι συνοικίες κατά μήκος της παραλίας Baratti (όπως η
αρχαιολογική περιοχή Poggio del Molino και Poggio San Leonardo), παρέμειναν
ζωντανές και κατοικημένες για στρατηγικούς λόγους…

Επιδρομές και λεηλασίες
βαρβάρων αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της ανεπανόρθωτα… Το 570 μ.Χ., η Populonia
κατεστράφη και κατακτήθηκε από τους Λομβαρδούς…

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Η οικονομία της Απολλωνίας βασιζόταν στο θαλάσσιο εμπόριο και την παραγωγή χάλυβα. Η ανάπτυξη αυτής της
πόλης δόθηκε στην πραγματικότητα από το κοντινό νησι Αιθαλεία, το οποίο, με τα
ορυχεία σιδήρου του, οδήγησε σε μια μεταλλουργική παράδοση, που χαρακτήρισε την
ιστορία της περιοχής Piombino.

Οι αρχαίοι σωροί σκωρίας
υπολογίζεται ότι ζυγίζουν 2 – 4 εκατομμύρια τόνους, δηλ. μια ετήσια παραγωγή
σιδήρου 1.600 – 2.000 και 10.000 τόνων, σύμφωνα με ποικίλες σύγχρονες
εκτιμήσεις!

Οι πρώτες ύλες που
εξορύσσονταν στα ορυχεία της Αιθαλείας έφταναν με πλοίο και έλυωναν σε ειδικούς
φούρνους, με διαδικασία πολύ παρόμοια με την σημερινή! Ο σίδηρος επεξεργαζόταν
για όλες τις χρήσεις (οικιακές ή στρατιωτικές) και εμπορεύονταν με άλλες
ετρουσκικές ή ρωμαϊκές πόλεις και άλλες μεσογειακές χώρες, όπως η Ελλάδα, η
Λιβύη, η Μεγάλη Ελλάδα / Magna Graecia, η Ιβηρική χερσόνησος (νομίσματα που
κόπηκαν εδώ τον 3^ο αιώνα π.Χ. παρόμοια βρέθηκαν στην Malaca).

Περίπου
το 211 – 206 π.Χ. έκοψε το παραπάνω χρυσό νόμισμα (διαμ. 13 χλστ., βάρους  1,41 γραμμ.), κατά την διάρκεια του «Β’
Πουνικού Πολέμου». Τέλειο παράδειγμα αρχαϊκής νομισματοκοπίας! Φέρει κεφάλι
λιονταριού προς τα δεξιά, με ανοιχτά σαγόνια και προεξέχουσα γλώσσα, ένα σύνορο
κουκκίδων, το ελληνικό αλφαβητικό γράμμα Λ, δύο σταυρούς, ενώ ο οπισθότυπος δεν
φέρει τίποτε!  Ένα ελκυστικό και
εντυπωσιακό νόμισμα, αλλά και νομισματικό αίνιγμα! Φυσικά, η τεχνοτροπία της
κεφαλής του λέοντος φαίνεται πολύ παλαιότερη από τον 3^ο αιώνα π.Χ. Ομοιάζει
με έναν τύπο που θα προέρχεται από την αρχαία ελληνική Μικρά Ασία του 6ου ή 5ου
αιώνα!… Δεδομένου ότι η Ετρουρία δεν ήταν κάποιο μακρινό, επαρχιακό κομμάτι,
χωρισμένο από όλες τις τελευταίες ελληνικές τάσεις, η εξαιρετική αρχαϊκή
εμφάνιση που έχει αυτό το νόμισμα είναι κάπως περίεργη: γιατί οι κάτοικοι της Απολλωνίας έφτιαξαν ένα τέτοιο νόμισμα; Τα νομίσματα δύο όψεων ήταν ο
κανόνας για τους Έλληνες (και τους Ρωμαίους) και τους Ετρούσκους για πολλές γενιές
πριν.  Μήπως ήθελαν να καταδείξουν κάτι
ιδιαίτερο; Μήπως ήταν δοκίμιο; Πρόβα; Λάθος; Το νόμισμα δυστυχώς δημοπρατείται από
τον Οίκο Δημοπρασιών Nomos
στις 13.10.2024 και δεν θα μάθουμε ποτέ
περισσότερα… Το ανεκτίμητο δε, εκτιμάται 8.000 ελβ. φράγκα!

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.10.2024.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

        – SNG ANS 2. SNG Copenhagen 36. Vecchi 47.21. Monnaies et Médailles 75, 4.12.1989.
Bank Leu 20, 25.4.1978.

        – Morris I. κ.ά. «Classical Greece: Ancient Histories and Modern Archaeologies, Cambridge University Press», 1994.

        – Poole R. St. «A catalogue of the Greek coins in the British Museum:
Italy», εκδ. Woodfall and Kinder, Λονδίνο, 1873.

        – Micali G. “History of the Ancient Italian Peoples”, 1836.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: