Το τέλος του Ανθρώπου

Όλα συμβαίνουν ωσάν η εποχή των μεγάλων ατομικοτήτων και υποκειμενικοτήτων να έχει κλείσει, καθώς η συλλογική ανθρω­πότητα γίνεται ο φορέας εκείνου που αναπαράγει, εκείνου που την εμψυχώνει κι εκείνου που την καταπιέζει.

Όλα συμβαίνουν ωσάν να έχει κλείσει η εποχή της μεγαλοφυΐας, καθώς οι άνθρωποι κατατρύχονται από τον δαί­μονα της υποψίας. Όλοι γίναμε καχύποπτοι και ύποπτοι έναντι όλων. Οι ψυχολογικές και κοινωνιολογικές αναλύσεις φροϋδικού και μαρξιστι­κού τύπου (οι διεισδυτικές) και όλων των τύπων καθώς και η συνδυαστική τους, φθάνουν για να μας στρέψουν στην υποψία. Όλοι είμαστε κριτές και κρινόμενοι. Είμαστε όλοι σκεπτι­κιστές και εξουδετερώνουμε τον σκεπτικισμό. Εν τούτοις η μεγαλοφυΐα – ορατή κι αόρατη – δεν θα πάψει να εκδηλώνεται, λιγότερο απ’ όσο θέλει, παρά απ’ όσο μπορεί. Το τέλος ενός πολιτισμού και μιας κουλτούρας δια­γράφεται στον ορίζοντα. Η λέξη τέλος πάντα είναι δύσκολη ν’ αποκρυπτογραφηθεί. Μια κάποια κουλτούρα και η κατανόηση ορισμένων έργων ως ανηκόντων στην κουλτούρα, παίρνουν, μέσα και από την γενίκευσή της, τον δρόμο της εξάλειψης. Από εδώ και στο εξής δεν πρόκειται πλέον για ποίηση και λογοτε­χνία, αλλά, στην βουνοκορφή, για γραφή και στις πεδιάδες για ρεπορτάζ και δημο­σιογραφία. Δεν πρόκειται πλέον για ζω­γραφική, αλλά για πλαστική κίνηση. Ολόκληρη η τέχνη – ποιητική, πλαστική, μουσική – συναντά την τεχνική και πα­ραδόξους, τουλάχιστον φαινομενικά, συνιστά μια περιοχή, έναν τομέα λίγο παράμερο, ενώ ταυτόχρονα εισχωρεί στην ζωή και στα ήθη. Η ζωή τώρα, σχεδόν μι­μείται την τέχνη κι αυτή βρίσκεται παν­τού και πουθενά. Τα δίκτυα πληροφόρησης κυριεύουν τα πάντα, δια­νέμουν τα πάντα, εξουδετερώνουν τα πάντα. Και σκορπάνε στον κάθε αέρα.

Στο τοπίο που ανοίγεται εμπρός μας, σκηνικό απέραντο, αγρός για όρ­γωμα κι ευρύτατο εργαστήριο, τοπίο γήινο και κοσμικό που μας διεγείρει και μας πλήττει γιατί όλα ειπώθηκαν κι έγι­ναν κι όλα μένουν για να ειπωθούν και να γίνουν, φωτιζόμαστε από τις μεγάλες σκιές στην περιπλάνησή μας (περιπλανώμαι και πλανώμαι σημαίνει το ίδιο) κατά την οποία επιδιώκουμε τόσο τις σταθερότητες όσο και τις ρευστοποι­ήσεις. Κάθε απόλυτη αλήθεια του παρελ­θόντος μας φαίνεται τώρα σαν μια απ’ τις διαμορφώσεις του ολικού πεδίου και μια απ’ τις μορφές της περιπλάνησης. Η φύση κι ο κόσμος δεν είναι πια αυτό που ήταν.

Μετά τον Πλούταρχο, ο Πασκάλ θα πει: «Ο μέγας Παν πέθανε», καθώς η Φύση πεθαίνει για να γεννηθεί ο Θεός, αυτός πεθαίνει γινόμενος Άνθρωπος. «Ο Θεός πέθανε» θα πει ο Νίτσε. Ο άνθρω­πος, δαμαστής της φύσης κι επιδιώκον­τας την θεοποίησή του, δεν είναι ούτε αυτός η πρώτη και η τελευταία λέξη: «Γιατί ο Ανθρωπος τελείωσε» θα πει ο Ρεμπώ. Μέσω του Πασκάλ, του Νίτσε και του Ρεμπώ λέγεται το «τέλος» ενός τρόπου, είναι και σύλληψης, της Φύσης, του Θεού, του Ανθρώπου.

Τα παιχνίδια έγιναν, αλλά το παι­χνίδι συνεχίζεται. Όλα συνεχίζονται.

Μήπως παίζουμε ένα τέλος της παρτί­δας; Τι συμβαίνει; Ίσως όλα και τί­ποτα. Κάθε πράγμα ακολουθεί την πο­ρεία του. Ο άνθρωπος, ον του πεπερασμένου, του οποίου η ανάλυση είναι σχεδόν ανεξάντλητη αν και περιο­ρισμένη, μπαίνει μέσα στο πέραν της υποκειμενικότητας και της συλλογικότητας. Τελείωμα του ανθρώπου και τέλος του ανθρώπου αφήνουν ακόμα πολλά ερωτήματα εκκρεμή.

• Από πού ερχόμα­στε;
• Τι είμαστε;
• Πού πηγαίνουμε;

Εκ­φράζονταν τ’ αρχαία ερωτηματικά. Το αρχαίο και μελλοντικό ερωτηματικό μοι­άζουν να σημειώνουν στάση. Ίσως για να γνωρίσουμε καλύτερα τον χρόνο, να τον γνωρίσουμε όπως ένα δάσος γνωρίζει μια καταιγίδα ή την γαλήνη. Το τέλος του τω­ρινού ανθρώπου προορίζεται να διαρκέέσει πολύ – έως την τελική σχεδόν εξάντληση των δυνατοτήτων και των πραγματοποιήσεων. Έτσι κι αλλιώς, ο άνθρωπος δεν είναι ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας του γίγνεσθαι που αλυσσο­δένει τα πάντα μέσα στον κύκλο του χρόνου. Θα αφεθεί μήπως να εμπλακεί με την βοήθεια της πλήξης και της ειρήνης και της ευημερίας, στα πολεμικά παιχνίδια του αγώνα για την εξουσία; Θα παίξει μήπως θανατηφόρα με το μικρό μπαλλόνι που είναι η γη, ώσπου να το σπάσει; Θα σπάσει άλλες οροφές; Θα πεθάνει για να ξαναγεννηθεί, θα εξαφανιστεί, θα μεταλλαγεί; Ο ιστορικός χρόνος εμφανίζεται φραγμένος, αλλά ο χρόνος θα αναλάβει παρελθόν και παρόν με κατεύθυνση το μέλλον. Μπορεί ακόμα να ξεπεραστεί ο άνθρωπος, αρχίζοντας να τίθεται και να κατανοείται διαφορετικά, να συλλαμβάνεται σαν παίκτης και παιχνίδι σε αντίίθεση με τον κόσμο, τον χρόνο, δηλαδή το παιχνίδι. Μαθαίνοντας ότι τα πράγματα δεν πάνε ούτε καλύτερα, ούτε χειρότερα. Όντα και πράγματα δεν γυρίζουν ούτε καλά, ούτε άσχημα. Γυρίζουν και ξαναγυρίζουν. Εν τούτοις το παιχνίδι ακολου­θεί και μας ακολουθεί.

ΠΗΓΗ: Κώστας Αξελός (1924 – 2010), σύγχρονος Έλλην στοχαστής, φιλόσοφος και καθηγητής φιλοσοφίας, διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου (1992), επί τιμή διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (2000) και επί τιμή διδάκτωρ του Τμήματος Φιλοσοφίας & Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (2009). ΝΟΥΜΑΣ, τ. 198, Σεπτ.-Οκτ. 2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.11.2025.

τελος ανθρωπου ανθρωπος Αξελος ελληνας στοχαστης, φιλοσοφος καθηγητης φιλοσοφιας, διδακτωρ Παντειο Πανεπιστημιο διδακτορας Φιλοσοφια Ιωαννινων Παιδαγωγικης Αριστοτελειο Θεσσαλονικης ΑΠΘ εποχη μεγαλη ατομικοτητα υποκειμενικοτητα συλλογικη ανθρω­ποτητα φορεας αναπαραγωγη εμψυχωση καταπιεση μεγαλοφυια ανθρωποι δαι­μονας υποψια καχυποψια υποπτοι ψυχολογια κοινωνιολογια αναλυση φρουντ φροιντ μαρξ διεισδυτικη κριτης κρινομενος κριση σκεπτι­κισμος εξουδετερωση ορατη αορατη εκδηλωση πολιτισμος κουλτουρα αποκρυπτογραφηση κατανοηση εργο εξαλειψη ποιηση λογοτε­χνια, γραφη ρεπορταζ δημο­σιογραφια ζω­γραφικη πλαστικη κινηση τεχνη – ποιητικη, μουσικη τεχνικη πα­ραδοξο παραμερο, ζωη ηθη μι­μηση δυκτυο πληροφορησης πληροφορηση αγρος ορ­γωμα εργαστηριο, τοπιο κοσμικο σκια περιπλανηση περιπλανωμαι πλανωμαι σταθεροτητα ρευστοποι­ηση απολυτη αληθεια διαμορφωση ολικο πεδιο μορφη φυση κοσμος Πλουταρχος, Πασκαλ μεγας Παν πεθανε γεννα θεος, Νιτσε δαμαστης θεοποιηση Ρεμπω ειναι συλληψη παι­χνιδι πεπερασμενο αναλυση ανεξαντλητη αν περαν υποκειμενικοτητα συλλογικοτητα τελειωμα ερωτημα αρχαιο ερωτηματικο μελλοντικο ερωτηματικα σταση χρονος, εξαντληση πραγματοποιηση γιγνεσθαι αλυσος κυκλος πληξη ειρηνη ευημερια πολεμικα παιχνιδια αγωνας εξουσια γη, οροφη αναγεννηση ανασταση μεταλλαξη ιστορικος παρελθον παρον μελλον παικτης παιγνιδι