Η Ιερή Γεωμετρία στα Φαγητά: Η μυστική αρχιτεκτονική της τροφής;

Της δρ. Γεωργίας Κατσογριδάκη, διαιτολόγου – διατροφολόγου

Στην ελληνική παράδοση, η τροφή δεν είναι ποτέ μόνο τροφή. Είναι φορέας μνήμης, ταυτότητας, ευχής και μετάβασης. Σε κάθε γιορτή, τελετή, γάμο ή βάπτιση, το φαγητό δεν προσφέρεται απλώς: τελείται. Δεμένος με το χώμα, την αγροτιά, τον κύκλο του χρόνου και τις παλαιές μαγικο-θρησκευτικές αντιλήψεις, ο λαός μας ανέπτυξε μια λεπτή, σχεδόν ιερουργική λογική πίσω από τα σχήματα των φαγητών.  Όπως λέμε είναι ο «μαιανδρικός τρόπος» μετάδοσης της παραδόσεως.

Οι μορφές –κύκλος, τετράγωνο, ρόμβος, τρίγωνο– δεν αποτελούν απλή αισθητική επιλογή. Αποτελούν μια ιερή γεωμετρία της ζωής, ένα άρρητο αλφάβητο μέσα από το οποίο ο άνθρωπος επικοινωνεί με τις δυνάμεις της φύσης, την κοινότητα, το θείο και το μέλλον. Παρακάτω ακολουθεί ένας βαθύτερος αποσυμβολισμός αυτών των μορφών, όπως συναντώνται σε γάμους, βαπτίσεις, γιορτές και τελετουργίες στην Ελλάδα.

• ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκάκης “Γαστρονομική γεωμετρία”.

1. Ο Κύκλος: Η Αέναη Ροή και η Μητρική Αγκαλιά του Κόσμου. Ο κύκλος αποτελεί την πρωταρχική μορφή της λαϊκής ιερής γεωμετρίας. Συναντάται σε άρτους, κουλούρες, βασιλόπιτες, πασχαλινές κουλούρες, γαμήλια ψωμιά. Δεν πρόκειται για απλή επανάληψη ενός σχήματος, αλλά για τελετουργική επίκληση του κύκλου της ζωής.

Συμβολισμοί του κύκλου:

• Αέναη συνέχεια: Ο κύκλος δεν έχει αρχή ούτε τέλος. Υπόσχεται ότι η ζωή συνεχίζεται, ότι ο γάμος θα διαρκέσει, ότι το παιδί στη βάπτιση θα έχει προστασία σε κάθε κύκλο που θα ανοίξει.
• Προστασία: Σαν το μάτι, το στεφάνι, τον κύκλο των χορευτών. Ο κυκλικός άρτος λειτουργεί ως φυλαχτό.
• Ενότητα και αδελφοσύνη: Όλοι οι παρευρισκόμενοι μοιράζονται κομμάτια από το ίδιο στρογγυλό σχήμα – άρα και από το ίδιο ενεργειακό κέντρο.

Σε λαογραφικό επιπεδο, στα χωριά της ηπειρωτικής Ελλάδας συνηθιζόταν το «γυριστό ψωμί», κυκλικό και πλεξουδωτό, στον γάμο: «Για να μην σπάσει η ευτυχία», έλεγαν. Στις βαπτίσεις, ο κυκλικός άρτος έφερνε την ευχή: «Να γυρίσει καλό το ριζικό σου».

Η φιλοσοφική διάσταση του κύκλου, είναι κουβαλά τη μητέρα. Το αρχέγονο «ένας-όλα» της κοσμογονίας. Στην ψυχολογία των συμβόλων, ο κύκλος δηλώνει την ψυχή πριν αποκτήσει γωνίες, πριν μπει στο κόσμο των αποφάσεων. Γι’ αυτό και προσφέρεται στις μεγάλες αρχές: γέννηση, γάμος, βάπτιση.

2. Το Τετράγωνο: Η Γείωση, η Τάξη και η Εστία Σε αντίθεση με τον κύκλο που ρέει, το τετράγωνο στέκει. Από τις πίτες μέχρι τις στρωτές γαμήλιες γλυκές πλάκες, το τετράγωνο υπογραμμίζει τη σταθερότητα.

Συμβολισμοί του τετραγώνου:

• Τα τέσσερα θεμέλια του σπιτιού
• Η γη και η ύλη – το μέρος όπου «πατάμε»
• Η τάξη και η αρμονία μέσα στην κοινότητα
• Η οικογενειακή σταθερότητα: τελετουργικά, το παιδί «να πατήσει γερά στη ζωή»

Στις βαπτίσεις, πολλές γιαγιάδες έκοβαν τετράγωνα κομμάτια πίτας για να τα μοιράσουν στα παιδιά: «Να ’χεις τέσσερις χάρες»:

• σοφία,
• υγεία,
• τύχη,
• σεμνότητα.

Στους γάμους, οι τετράγωνες πίτες της Ηπείρου αποτελούσαν σύμβολο ότι το νέο σπίτι θα «στήσει γωνίες», δηλαδή θα σταθεί.

Φιλοσοφικός πυρήνας: Το τετράγωνο είναι μορφή. Είναι το πρώτο βήμα από το χάος στην τάξη. Φιλοσοφικά αποτελεί την ανθρώπινη προσπάθεια να δώσει μορφή στο άγνωστο. Γι’ αυτό και τα φαγητά τετράγωνου σχήματος συνδέονται με την έννοια του «στησίματος» μιας νέας ζωής.

3. Ο Ρόμβος: Η Μετάβαση, η Μύηση και το Άνοιγμα της Τύχης Ο ρόμβος, συχνά παραγνωρισμένος, είναι ίσως το βαθύτερα μυστηριακό σχήμα της ελληνικής κουζίνας. Από τα κολλητά γλυκά του γάμου, έως τα χαλβαδάκια και τα λουκούμια, το μοτίβο του ρόμβου επαναλαμβάνεται στις μεγάλες στιγμές αλλαγής.

Συμβολισμοί του ρόμβου:

• Μύηση – το πέρασμα από μια κατάσταση σε άλλη
• Άνοιγμα δρόμων – δύο τρίγωνα που ενώνονται, δύο δυνάμεις που συγκλίνουν
• Ένωση αντιθέτων – άνδρας/γυναίκα, ουρανός/γη, ψυχή/ύλη
• Καρδιά του σπιτιού – στους υφαντούς τάπητες της Πίνδου, ο ρόμβος είναι το σύμβολο της γεννητικής δύναμης.

Λαογραφική παρουσία: Στα γαμήλια γλυκά της Ρούμελης, το κόψιμο σε ρόμβους δηλώνει την ευχή: «Να συναντηθούν οι δρόμοι σας και να μη χωρίσουν ποτέ». Στα μνημόσυνα, ο ρόμβος του χαλβά δηλώνει μετάβαση: το πέρασμα της ψυχής σε άλλο επίπεδο. Η κοινωνία αναγνωρίζει ότι το σχήμα λειτουργεί ως ψυχική γέφυρα.

Ο ρόμβος είναι το σχήμα της μεταβολής. Ο άνθρωπος αλλάζει, μυείται, ενώνεται, προχωρά. Είναι η κρυφή αρχιτεκτονική των επιλογών. Γι’ αυτό το βρίσκουμε σε κάθε στάδιο όπου η ζωή αλλάζει μορφή.

4. Το Τρίγωνο: Η Θεϊκή Προστασία και η Άνοδος της Ψυχής Το τρίγωνο έχει αρχέγονη λειτουργία στην ελληνική κουλτούρα: αρχαια, χριστιανική, λαϊκή. Είναι το σχήμα της ευχής και της επίκλησης του θείου.

Συμβολισμοί του τριγώνου:

• Θεϊκή τριάδα – σε όλες τις παραδόσεις
• Ανύψωση – η κορυφή δείχνει πάντα προς τα άνω
• Προστασία – χρησιμοποιείται σε φυλαχτά, μοτίβα υφαντών, και φυσικά… πίτες
• Ισορροπία αντιθέτων – γη/νερό/αέρας, παρελθόν/παρόν/μέλλον

Λαογραφική χρήση: Τριγωνικά γλυκά δίνονται συχνά στα παιδιά: «Για να ’χεις μυαλό κοφτερό», λέει ο λαός. Στη Θράκη τα τριγωνικά λαδόψωμα προσφέρονται στη γέννα για προστασία από το «κακό μάτι» και για «να σηκωθεί το σπίτι ψηλά».

Το τρίγωνο είναι η ανθρώπινη επιθυμία να ανυψωθεί προς το θείο. Να ζητήσει ευλογία, να ανοίξει δρόμους φωτός. Είναι το σημείο όπου η ύλη (βάση) συναντά το πνεύμα (κορυφή).

Ποια είναι λοιπον η  Ιερή Αρχιτεκτονική του Τραπεζιού;

Στην ελληνική σκέψη, το τραπέζι είναι ναός. Ο κύκλος, το τετράγωνο, ο ρόμβος και το τρίγωνο δεν είναι απλές επιλογές μαγειρικής· είναι γεωμετρικά «σημάδια» που τοποθετούνται επίτηδες στο χώρο, ώστε να φέρουν ισορροπία, ευλογία και μνήμη.

Κάθε τελετουργία έχει το σχήμα της

• Βάπτιση → κύκλος και τρίγωνο (προστασία, αρχή, φώτιση)
• Γάμος → κύκλος και ρόμβος (ένωση, τύχη, αδιάσπαστο δέσιμο)
• Γιορτή σπιτιού → τετράγωνο (σταθερότητα, οικογενειακή ρίζα)
• Μνημόσυνο → ρόμβος (μετάβαση, μύηση της ψυχής).

Μια φιλοσοφία χωρίς λόγια. Πριν υπάρξουν γράμματα, υπήρξαν σχήματα. Και πριν υπάρξουν θεωρίες, υπήρχε το τραπέζι. Ο λαός μας, χωρίς να το διατυπώσει ποτέ ρητά, εξύφανε μια ολόκληρη κοσμοθεωρία πάνω σε μορφές που τρώγονται – μορφές που μπορούν να περάσουν από χέρι σε χέρι, από στόμα σε στόμα, από γενιά σε γενιά.

Γιατί στα φαγητά; Γιατί η τροφή είναι ο πιο άμεσος τρόπος να εισέλθει ένα σύμβολο μέσα στον άνθρωπο. Το να καταναλώνεις ένα σχήμα είναι σαν να καταναλώνεις την ενέργειά του, την ευχή του. Το φαγητό γίνεται «μαγικό γράμμα» που γράφεται μέσα στο σώμα.

Για το επιλογικό μέρος θα λέγαμε ότι η τροφή μπορεί να θεωρηθεί ως χαρτογράφηση του ανθρώπινου πεπρωμένου. Κάθε σχήμα φαγητού αποτελεί μια υπενθύμιση:

• ότι η ζωή έχει κύκλους

• ότι χρειάζεται θεμέλια

• ότι περνά από μεταβάσεις

• ότι αναζητά φως και νόημα

Η ιερή γεωμετρία της τροφής είναι, τελικά, η μυστική διδασκαλία του λαού για το πώς να ζει κανείς: Με κύκλο για ενότητα. Με τετράγωνο για σταθερότητα. Με ρόμβο για δρόμους ανοιχτούς. Με τρίγωνο για προστασία και φώτιση. Ίσως λοιπόν το τραπέζι να είναι ο παλαιότερος ναός μας. Και τα φαγητά, οι παλαιότερες προσευχές μας.

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 18.11.2025.

ιερα Ιερη Γεωμετρια φαγητα μυστικη αρχιτεκτονικη τροφη παστελι αμοργου αμοργος κυκλαδες φαγητο Κατσογριδακη, διαιτα ελληνικη παραδοση, φορεας μνημης, ταυτοτητα, ευχη μεταβαση γιορτη τελετη γαμος βαπτιση, φαι τελεση χωμα, αγροτια κυκλος του χρονου παλαια μαγικοθρησκευτικη μαγικη θρησκεια αντιληψη λαος μαγεια ιερουργικη λογικη σχημα φαγητων μαιανδρικος τροπος μαιανδρος μεταδοση παραδοσεις μορφη κυκλικη τετραγωνο, ρομβος, τριγωνο αισθητικη επιλογη ζωη αρρητο αλφαβητο ανθρωπος επικοινωνια δυναμεις φυσης, φυση κοινοτητα, θειο μελλον αποσυμβολισμος μορφες γαμοι βαφτιση γιορτες τελετουργι Ελλαδα αεναη Ροη Μητρικη Αγκαλια του Κοσμου πρωταρχικη μορφη λαικη αρτος, κουλουρα, βασιλοπιτα, βασιλοπιττα πασχαλινη πασχα κουλουρες, γαμηλιο ψωμι επικληση συμβολισμος συνεχεια αναρχια αρχη τελος συνεχιζεται, διαρκεια παιδι προστασια ανοιγμα ματι, ματιασμα βασκανια στεφανι, χορος κυκλικος φυλαχτο φυλακτο ενοτητα αδελφοσυνη μοιρασμα μοιρασια κομματι ιδιο στρογγυλο ενεργειακο κεντρο λαογραφια χωριο ηπειρωτικη Ελλαδα γυριστο πλεξουδωτο, πλεξουδα σπασει ευτυχια γυρισει καλο το ριζικο φιλοσοφια μητερα αρχεγονο ενας ενα εν ολα ολο ολον κοσμογονια ψυχολογια συμβολο ψυχη γωνια κοσμος αποφαση μεγελη αρχη γεννα γεννηση, τετραγωνικο γειωση, ταξη εστια πιτα πιττα στρωτη γαμηλια γλυκια πλακα σταθεροτητα τεσσερα 4 θεμελια του σπιτιου σπιτι θεμελιο τετραθεμελα γη υλη ταξις αρμονια οικογενειακη σταθεροτητα: τελετουργικα παιδια πατημα γιαγια τετραγωνα κομματια τεσσερις χαρες σοφια, υγεια, τυχη, σεμνοτητα τετραγωνη Ηπειρος νεο γωνιες πρωτο βημα χαος ανθρωπινη προσπαθεια αγνωστο εννοια στησιμο μυηση ανοιγμα βαθυτερο μυστηριακο ελληνικη παραδοσιακη κουζινα γαστρονομια μαγειρικη κολλητο γλυκο χαλβαδακια χαλβας λουκουμι μοτιβο αλλαγη περασμα κατασταση δρομος τριγωνα ενωση δυναμη συγκλιση αντιθετων ανδρας γυναικα, ουρανος γη, ψυχη υλη καρδια υφαντο ταπητας Πινδος γεννητικη γλυκα Ρουμελη κοψιμο συναντηση χωρισμος μνημοσυνο αλλο επιπεδο κοινωνια ψυχικη γεφυρα μεταβολη ανθρωπος επιλογες Θεικη Προστασια ανοδος αρχεγονη λειτουργια κουλτουρα χριστιανικη λαικη επικληση θειο θεικη τριαδα τριας παραδοσεις ανυψωση κορυφη ανω φυλαχτα υφαντικη ισορροπια αντιθετο νερο αερας, παρελθον παρον μελλον τριγωνικα γλυκισμα μυαλο κοφτερο λαος Θρακη λαδοψωμο κακο ματι ψηλα ανθρωπινη επιθυμια ευλογια, δρομοι φωτος φως σημειο βαση πνευμα Τραπεζι σκεψη, ναος γεωμετρικο σημαδι χωρος, φωτιση αδιασπαστο δεσιμο εορτη ριζα χωρις λογια αλφαβητικα γραμματα, αλφαβητικο γραμμα αλφαβητος αλφαβητα σχηματα θεωρια τραπεζα κοσμοθεωρια απο χερι σε χερι, στομα σε στομα, γενια αμεσος καταναλωση ενεργεια μαγικο σωμα χαρτογραφηση ανθρωπινο πεπρωμενο υπενθυμιση κυκλοι νοημα διδασκαλια ενοτητα παλαιοτερος αρχαιοτερος ναος παλαιοτερη αρχαιοτερη προσευχη