Παλιά χωριά της Επαρχίας Κισσάμου Χανίων – από ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΑ

Του Ιωάννη Φαντάκη

Ωρισμένοι από τους οικισμούς της επαρχίας Κισσάμου, είναι βέβαιον ότι υπήρχαν κατά την βυζαντινή περίοδο, γιατί συναντώνται:

• είτε στα έγγραφα για τα «12 Αρχοντόπουλα»
• στο χρυσόβουλλο του Αλεξίου Β’ Κομνηνού,
• είτε στο «Δίπλωμα των Σκορδίληδων»,
• είτε στην Διαθήκη και τον βίο του Αγιου Ιωάννου του Ξένου,
• είτε συμπεραίνεται από την ετυμολογία των τοπωνυμιών, ότι πρόκειται για εγκαταστάσεις σλάβων, Βουλγάρων ή Αρμενίων στρατιωτών του Νικηφόρου Φωκά.
• Ακόμα και σε ορισμένα έγγραφα της μονής Πάτμου, αναφέρονται ορισμένα τοπωνύμια της Δ. Κρήτης.

Οι βενετσιάνικες πηγές του 13^ου αιώνα, σπανίζουν για την Δυτική Κρήτη. Γι’ αυτό σημαντική βοήθεια προσφέρουν οι απογραφές των:

• Barozzi του 1577,
• Π. Καστροφύλακα του 1583 και
• F. Basilicata του 1630.

Οι δυο πρώτες χρησιμοποιήθηκαν έμμεσα, διότι η άμεση πρόσβαση σε αυτές δεν ήταν δυνατή. Βεβαιως οι εποχές στις οποίες αυτές αναφέρονται απέχουν σημαντικά απ’ τον 12^ο αιώνα. Εάν όμως ληφθεί υπ’ όψιν η συνέχεια που χαρακτηρίζει τα κρητικά τοπωνύμια, όπως προαναφέρθηκε, τότε υπάρχουν αρκετές πιθανότητες η αρχή τους να βρίσκεται ακόμα και πολύ πιο πίσω από τον 12^ο αιώνα, τουλάχιστον για ένα τμήμα από αυτά.

Οι απογραφές αυτές του 16^ου αιώνα προσφέρουν περίπου 1.000 – 1.200 χωριά. Δεν θα ήταν, λοιπόν, τελείως άτοπο να υποθέσει κανείς ότι κατά τον 12ο αιώνα τουλάχιστον, θα υπήρχαν στην Κρήτη 800 – 1.000 οικισμοί.

Για την εύρεση οικισμών σημαντικότατη βοήθεια προσέφεραν:

• το άρθρο του Δ. Τσουγκαράκη, όπου έχει συγκεντρώσει ένα σημαντικό αριθμό τοπωνυμιων, που, ενδέχεται, με μεγάλη πιθανότητα, να πρόκειται για βυζαντινές εγκαταστάσεις.
• Πολύτιμο επίσης αποδείχθηκε και το άρθρο του Χ. Γάσπρη, όπου καταγράφονται οι οικισμοί που αναφέρονται στα κατάστιχα φεούδων των τουρμών[10] και των σεξτερτίων του 13^ου – 14^ου αιώνα.
• Για την ύστερη αρχαιότητα εξαιρετικά χρήσιμο αποδείχθηκε το βιβλίο του I. F. Sanders, όπου καταγράφονται όλες οι θέσεις της ύστερης αρχαιότητας.
• Το έργο τέλος του Στ. Σπανάκη προσέφερε σημαντικότατη βοήθεια, κυρίως διότι έχει συγκεντρωμένους όλους τους οικισμούς ενώ παράλληλα αναφέρει τις πηγές στις οποίες πρωτοσυναντώνται.[1]

• Αγια Βαρβάρα: Πρώτη μνεία του οικισμού αυτού έχουμε το 1299.
• Αρμενοχωριό: Πρώτη μνεία του οικισμού σε έγγραφο του νοταρίου P. Scardon του Χάνδακα το 1271. [σ.σ.: προφανώς με κατοίκηση Αρμενίων, του Νικηφ. Φωκά].
• Άστρικας: Πρώτη μνεία του οικισμού έχουμε στο κατάστιχο των Φεούδων της τούρμας Κισσάμου τον 14ο αιώνα.
• Βαθη, από το 1284.
• [σ.σ.: Βαρσαμακια: Μετά τον Πλάτανο. Δεν ήταν χωριό. Ίσως φέουδο του 1250].[2]
• Βουκολιές: Πρώτη φορά αναφέρεται σε νοταριακό έγγραφο του 1256. [σ.σ.: βουκολίς, η = η επιτήδεια εις νομήν βοών γη, κατάλληλη για να τρέφονται βόδια  («βουκολὶς γῆ», «βουκολὶς πόα»).- ΠΗΓΗ: Διον. Ἁλ. 1.37, 39. > βουκόλος, κλπ.].
• Βουλγάρω: Πιθανόν να κατοικήθηκε από Βούλγαρους στρατιώτες που έφερε μαζί του ο Νικηφόρος Φωκάς το 961 μ.Χ.
• Βρύσες: Πρόκειται για οικισμό στην περιοχή των Μεσογείων συναντάται, απ’ το 1299 στην συνθήκη των Βενετών με τον Καλλέργη.
• Γαβαλομούρι: Ο οικισμός αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του Barozzi το 1577, του Καστροφύλακα το 1583 και του Basilicata το 1630. [σ.σ.: γαβαλάς = κεφαλή,  εγκέφαλος > γάβενα, τα ὀξυβάφια τρύβλια / πινάκια, κουπες, ποτήρια > ιδ. γαβεργόρ (= γαϝεργός) – ΠΗΓΗ: Ησύχ.].
• Δρακόνα: Αναφέρεται σε βενετσιάνικες απογραφές στον Trivan του 1644.
• Δραπανιάς: Αναφέρεται για πρώτη φορά στις απογραφές των Barozzi 1577, Καστροφύλακα 1583 καθώς και του Basilicata το 1630.
• Έλος: Χωριό που αναφέρεται για πρώτη φορά τον 14ο αιώνα στο Κατάστιχο Φεούδων της τούρμας Κισσαμου.
• [σ.σ.: Επισκοπή στην Ροτόντα: Του 6^ου αιώνα.Φτιάχτηκε μετά και τις καταστροφές των βασιλικών εκκλησιών από τους σαρακηνούς στην πόλη της Κισσάμου].[3]
• Ζαχαριανά: Υπήρχε τον 10^ο – 11^ο αι.
• Ζυμπραγού: Για πρώτη φορά αναφέρεται σε νοταριακό έγγραφο του 1256.
• Καβούσι: Οικισμός στην περιοχή Μεσογείων αναφέρεται το 1332.
• Καλάθενες: Για πρώτη φορά συναντάται σε νοταριακό έγγραφο του 1256.[4]
• [σ.σ.: Καράνου: Στον τ. Δήμο Μουσούρων, νυν Πλατανιά. Παλαιότερη μνεία στο χωριό γίνεται σε έγγραφο του 1388, όπου αναφέρεται ως φέουδο του Danielis με την ονομασία Acaranu. Η ετυμολογία του από την αρχαία λέξη κάρανος ( = ανώτατος άρχοντας).[5] Το χωριό αναφέρεται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 ως Gauranu, στην επαρχία Κυδωνίας. Στην ενετική απογραφή του 1583 από τον Καστροφύλακα αναφέρεται ως Acaranu με 178 κατοίκους, και 31 οφειλόμενες αγγαρίες. Kαι ο Φρ. Μπαζιλικάτα το 1630 αναφέρει το χωριό ως Gauranu. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται ως Kharanos μαζί με άλλα χωριά της περιοχής των Λάκκων].
• Κίσσαμος – Καστέλι: Πρωτοσυναντάται το 342 μ.Χ. στην Σύνοδο της Σαρδικής.
• Κούνενι: Υπήρχε απ’ την βυζαντινή περίοδο, βρέθηκε επιγραφή στον ναό του Αγίου Γεωργίου, με χρονολογία 1284.
• Μαλάθυρος: Συναντάται για πρώτη φορά σε έγγραφο του νοταρίου του Χάνδακα B. de Brixano, όπου αναφέρεται ως Malachire, το 1301.
• Μάκρωνας: Οικισμός και κοινότητα Βουλγάρω. Αναφέρεται στον νοτάριο του Χάνδακα με το όνομα Macrena, σε έγγραφο του 1304, αναφέρεται στην απογραφή του Barozzi (1577) και Καστροφύλακα (1583).
• Μαραθοκεφάλα: Στην θέση αυτή ο P. Faure έχει ταυτίσει ευρήματα της βυζαντινής περιόδου. Πάντως η πρώτη αναφορά που συναντάται ο οικισμός είναι στις τρεις ενετικές απογραφές του Barozzi (1577), του Καστροφύλακα (1583) και του Basilicata (1630).
• Μεσόγεια: Χωριό και περιοχή στην δυτική πλευρά της επαρχίας. Συναντάται το 1299 στην συνθήκη των Βενετών με τον Καλλέργη.
• [σ.σ.: Μονοπλάτανος: Οικισμός στους πρόποδες του βουνου Προφήτης Ηλίας, μεταξύ Βρυσών και Σφηναρίου. Καταγεγραμμένος μετά το 1800… Ενδεχομένως ο πρώτος οικισμός στην περιοχή να ήταν το Καμισάδω, αλλά δεν υπάρχουν καταγραφές. Τα περισσότερα σπίτια είναι τώρα ένα με το χώμα].[6]
• Νωπήγια: Παραθαλάσσιος οικισμός. Πρώτη μνεία γίνεται το 1314. [σ.σ.: Νωπήγια < Ναυπηγεία].
• Νοχιά: Χωριό που αναφέρεται στις απογραφές των Βενετών 1577, 1583, 1630.
• Παλιόκαστρο Άνω – Πολυρρήνια: Χωριό που βρίσκεται στην θέση της σημαντικής αρχαίας πόλης της Δυτικής Κρήτης Πολυρρήνειας, που ήκμασε κατά τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια. Η θέση αυτή συνέχισε να υπάρχει και τα βυζαντινά χρόνια. Για την πρώτη βυζαντινή περίοδο είχαν βρεθεί πρωτοχριστιανικές ταφές με επιτύμβιες επιγραφές του 5^ου – 6^ου αιώνα μ.Χ. Για την βυζαντινή περίοδο που μας αφορά, η πρώτη μνεία βρίσκεται σε νοταριακό έγγραφο του Χάνδακα το 1256.
• Πανέθημος / Πανεύφημος: Συναντάται για πρώτη φορά σε νοταριακό έγγραφο του Χάνδακα το 1256 και τον 14^ο αιώνα στο Κατάστιχο Φεούδων της τούρμας Κισσάμου.
• Πλάτανος: Συναντάται στο Κατάστιχο Φεούδων της τούρμας Κισσάμου τον 14ο αιώνα.
• Πολεμάρχι: Ο οικισμός αναφέρεται κατά την περίοδο της ενετοκρατίας στις απογραφές του 1577, 1583, 1630.
• Ροδωπού: Αναφέρεται στις τρεις ενετικές απογραφές.
• Ρούματα (Παλιά): Αναφέρεται στις τρεις ενετικές απογραφές, ενώ στο χωριό αυτό υπάρχει και βενετσιάνικη βίλα, η Villa Renier.
• Σηρικάρι: Ο οικισμός αναφέρεται σε τρεις ενετικές απογραφές. Σώζεται όμως η χρονολογία από κτητορική επιγραφή στην εκκλησία των Αγ. Αποστόλων: 6936 (= 1427).
• Σφακοπηγάδι: Πρώτη μνεία του χωριού γίνεται το 1304 σε νοταριακό έγγραφο του Χάνδακα.
• Σφηνάρι[7]: Ο οικισμός της Αγιας Βαρβάρας μνεία του οποίου με βεβαιότητα συναντάται το 1299.
• Ταυρωνίτης: Πρώτη φορά αναφέρεται το 1322 στο Κατάστιχο Φεούδων της τούρμας Κισσάμου.
• Τοπόλια: Αναφέρεται για πρώτη φορά σε νοταριακό έγγραφο του Χάνδακα το 1256 με το όνομα Βopolia. [σ.σ.: Συνηθέστατο τοπωνυμιο στην Ελλάδα < τοπος + λας = πετρότοπος, τοπολιτσα, κλπ.].
• Τριαλώνια: Δεν υπάρχουν αναφορές από την βυζαντινή περίοδο. Μια καταγραφή όμως στο Κατάστιχο Φεούδων της τούρμας Κισσάμου με το όνομα Caymena Alonia[8], ίσως να αναφερόταν σε αυτό το χωριό.

Τέλος, θεωρείται χρήσιμο να αναφερθούν οι οικισμοί οι οποίοι καταγράφονται στο Κατάστιχο Φεούδων της τούρμας Κισσάμου τον 14ο αιώνα και που σήμερα παραμένουν άγνωστοι: Abendite, Anemolea[9], Armenocambo, Camena Alonia[8], Covuni, Lidea, Lutra, Murmuti, Parthena, Petriza, Pliticho, Psathi, Scinochefali, Stimboli.

ΠΗΓΗ: Ι. Παπαδάκης, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 27.9.2025. Σχόλια Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Θα πρέπει να αναφερθεί ότι και αναφορές σε άρθρα ή δημοσιεύσεις για ύπαρξη αρχαιολογικών ευρημάτων που κατά κάποιο τρόπο τεκμηριώνουν το βυζαντινό παρελθόν ενός χώρου χρησιμεύουν. Προ παντός εκκλησίες, ακόμα και αν κτίστηκαν στην αρχή της ενετοκρατίας, προσφέρουν σημαντικά ερείσματα ώστε να υποθέσει κανείς ότι πρόκειται για βυζαντινή εγκατάσταση.

[2] ΠΗΓΗ: Ι. Παπαδάκης, Γ. Τσιχλακης.

[3] ΠΗΓΗ: ΙΜΚΣ, ΥΠΠΟΑ.

[4] Με «ροτόντα» του 16^ου αι.

[5] Ο Τωμαδάκης το ετυμολογεί από το παλαιοσλαβικό karan, το οποίο εντάχθηκε στα ελληνικά κατά τον Μεσαίωνα με την έννοια του μετανοώντος μοναχού. Ο Στ. Σπανάκης επισημαίνει ότι ένας τέτοιος μοναχός μπορεί να ήταν ο πρώτος οικιστής του χωριού – ΠΗΓΗ: Αντ. Φραγκεδάκης.

σ.σ.: Οι Τωμαδάκης και Σπανάκης σφάλλουν: Ο κάρανος (< αρχ. ελλ. κάρα) ήταν ο ἄρχων, ο κύριος – ΠΗΓΗ: Ξεν. Ἑλλ. 1.4,3. Ἀνακρεόντ. 15.3.

[6] ΠΗΓΗ: Ι. Παπαδάκης, Γ. Θεοδωράκης.

[7] Πολυ ενδιαφέρον χωριό εδώ, είναι η εγκαταλελειμμένη Κάτω Βρύση, με μόνο ένα κατοικήσιμο σπίτι και μια εκκλησία… Παντού μόνον τοίχοι. Δυτικά του Πλατάνου. Πάει αυτοκίνητο, αριστερά στα 2 χλμ. προς Σφηνάρι.

[8] Στην διακλάδωση του δρόμου προς τις Κάτω Βρύσες, η τοποθεσία λέγεται Καϋμένα / Καμένα Αλώνια.

[9] Ανεμολιά: τοποθεσία στην Τζιτζιφιά. Ίσως ο άγνωστος καταγεγραμμένος οικισμός Anemolea. – ΠΗΓΗ: Λ. Μαρμαρακης.

[10] τούρμα, η = μέρος, διοικητική υποδιαίρεση του θέματος, κάτι σαν νομός με την σημερινή έννοια του όρου > τουρμάρχης, ο = μεράρχης, ο διοικητής τούρμας. – ΠΗΓΗ: Θεοφ. 490. Λεόντ. Τακτ. 4.43. Γενέσ. 12.

Παλια χωρια επαρχια Κισσαμου Χανιων παλαια ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΑ Παλο εγκαταλελειμμενο εγκαταλειμμενο χωριο Κισσαμος Χανια κρητης κρητη τουρμα, μερος, διοικητικη υποδιαιρεση θεμα νομος τουρμαρχης, μεραρχης, διοικητης αγνωστοι οικισμοι καταστιχο Φεουδων τουρμας Κισσαμου 14ος αιωνας μχ εγκαταλελειμμενα εγκαταλειμμενα αγνωστα χωρια της κρητης των χανιων αταυτιστα αμπεντιτης Abendite, ανεμολεα Anemolea αρμενοκαμπος Armenocambo, Camena Alonia, κοβουνι Covuni, λιδεα λιντεα Lidea, λουτρα Lutra, μουρμουτι Murmuti, παρθενα Parthena, πετριτσα Petriza, πλιτιχο πλιτοιχο πλιτειχο Pliticho, ψαθι Psathi, σκινοκεφαλι σκοινοκεφαλι σχινοκεφαλι σχοινοκεφαλι σκινοκεφαλη σκοινοκεφαλη σχινοκεφαλη σχοινοκεφαλη Scinochefali, στιμπολι στιμπολη Stimboli Τωμαδακης Σπανακης καρανος αρχαια ελληνικη λεξη καρα αρχων, κυριος Ξενοφων ανακρεων κισαμου Φαντακης οικισμος βυζαντιο εγγραφα δωδεκα 12 αρχοντοπουλα αρχοντοπουλο χρυσοβουλλο χρυσοβουλο Αλεξιος Β Κομνηνος διπλωμα των Σκορδιληδων, Σκορδιλιδων Σκορδιληδες Σκορδιλης διαθηκη βιος αγιος Ιωαννης Ξενος Ιωαννου ιωαννη Ξενου, ετυμολογια τοπωνυμιο εγκατασταση σλαβοι Βουλγαροι αρμενιοι στρατιωτες Φωκας εγγραφο ιερα μονη ιμ Πατμου, πατμος δωδεκανησα δωδεκανησων τοπωνυμια δυτικη Κρητης βενετσιανικες πηγες βενετια 13^ος απογραφη μπαροζι Barozzi 16ος 1577, Καστροφυλακας 1583 Basilicata 17ος 1630 12^ος κρητικα απογραφες οικισμοι Τσουγκαρακης, βυζαντινο Γασπρης, καταστιχα φεουδο τουρμα σεξτερτιο 13^{ος υ}στερη αρχαιοτητα βιβλιο σαντερς Sanders, καταγραφη αγια Βαρβαρα Πρωτη μνεια αρμενοχωριο νοταριος σκαρντον Scardon Χανδακας αστρικας φεουδα Κισαμος βαρσαμακια Πλατανος βουκολιες φορα νοταριακο βουκολις, επιτηδεια εις νομη βοων γη, καταλληλη τροφη βοδια βους βοες ποα Διονυσιος Αλικαρνασσευς βουκολος, βουλγαρω κατοικηση Βουλγαρια στρατος 10ος 961 βρυσες Μεσογειων συνθηκη των Βενετων Καλλεργης γαβαλομουρι δρακονα δρακωνα βενετσιανικη τριβιαν Trivan γαβαλας κεφαλη  εγκεφαλος > γαβενο, οξυβαφιο τρυβλιο γαβεργορ γαϝεργος Ησυχιος πινακιο, κουπα, ποτηρι δραπανιας ελος επισκοπη Ροτοντα 6^ος καταστροφη βασιλικη εκκλησια σαρακηνοι πολη ζαχαριανα 11^ος ζυμπραγου ζυμβραγου καβουσι Μεσογεια καλαθενες καρανου Δημος Μουσουρων, μουσουροι Πλατανιας παλαιοτερη ντανιελις Danielis ακαρανου Acaranu λεξις ανωτατος αρχοντας Μπαροτσι γκαουρανου Gauranu, Κυδωνια ενετοι κατοικοι αγγαρια Μπαζιλικατα αιγυπτιακη αιγυπτος Λακκοι καστελι 4ος 342 Συνοδος της Σαρδικης Σαρδικη κουνενι κουνενα επιγραφη ιερος ναος ιν Αγιου Γεωργιου, Γεωργιος μαλαθυρος Χανδακα μπριξανο Brixano, μαλαχιρε μαλασιρε μαλαχιρι μαλασιρι Malachire, μακρωνας μακρενα Macrena, μακραινα μαραθοκεφαλα φωρ Faure ευρημα Βενετια μονοπλατανος βουνο ορος Προφητης Ηλιας, Σφηναρι Καμισαδω, Καμισαδο Καμισαδος νωπηγια παραθαλασσιος ναυπηγεια νοχια παλιοκαστρο ανω – Πολυρρηνια αρχαια Πολυρρηνεια ελληνιστικα ρωμαικα χρονια πρωτοβυζαντινη πρωτοχριστιανικη ταφη επιτυμβια 5^ος – 6^ος Πανεθημος Πανευφημος πολεμαρχι ενετοκρατια χερσονησος ροδωπου ροδωπος ρουματα παλια βενετσιανικη βιλα, βιλλα επαυλις επαυλη ρενιερ Villa Renier σηρικαρι χρονολογια κτητορικη εκκλησιες Αγιων Αποστολων επιγραφη Αγιοι Αποστολοι σφακοπηγαδι σφηναρι ταυρωνιτης τοπολια μποπολια Βopolia τριαλωνια τρια αλωνια Caymena Alonia τριαλωνα αρχαιολογικα ευρηματα μετανοημενος μοναχος πρωτος οικιστης εγκαταλελειμμενη Κατω Βρυση, Καυμενα καμμενα καμενα Αλωνια ανεμολια τζιτζιφια αγνωστος