Του Γιώργου Λεκάκη
Οι ανασκαφές (μέχρι το 1963) στο Uluzzi Απουλίας Μεγάλης Ελλάδος / Κάτω Ιταλίας του Σαλέντο (Σαλεντιανή Ελλάδα) του A. Palma di Cesnola στην Grotta del Cavallo («Σπηλιά του Αλόγου») αποκάλυψαν τα πρώτα λείψανα ενός πολιτισμού, που αργότερα θα ονομαστεί «Uluzzian»…
Από αυτά τα λείψανα, τα μόνα ανθρώπινα ήταν δύο νεογιλά δόντια («Cavallo B» και «Cavallo C») από την Σπηλιά του Αλόγου, που χρονολογούνται στα 45.000 – 43.000 χρόνια πριν από σήμερα, και είναι τα αρχαιότερα γνωστά έως σήμερα λείψανα σύγχρονων ανθρώπων / Homo sapiens στην Ευρώπη, μαζί με τα ευρεθέντα απολιθώματα από το σπήλαιο του «Κυρίου Βάκχου» της αρχαίας Θράκης (νυν στην έκταση της Βουλγαρίας)![1] – ΔΙΑΒΑΣΤΕ περισσοτερα ΕΔΩ.
Ο «Πολιτισμός του Ουλούτσιου», όπως ονομάσθηκε είναι ένας μεταβατικός αρχαιολογικός πολιτισμός, μεταξύ της Μέσης Παλαιολιθικής και της Άνω Παλαιολιθικής. Βρέθηκε στην Ιταλία και την Ελλάδα[2]. Μια ομάδα με επί κεφαλής την αρχαιολόγο Κ. Δούκα, χρονολόγησε το ηφαίστειο του Ουλούτσιου, από λίγο πριν από τα 45.000 έως περίπου 39.500 χρόνια πριν από σήμερα, σε παρόμοια χρονολογία ή λίγο ενωρίτερα από την έκρηξη του Ιγνιμβρίτη της Καμπανίας. Η γεωγραφική έκταση αυτού του πολιτισμού εκτείνεται:
- στην Ιταλία (Απουλία – Σπηλιά του Καβάλο, σπήλαιο του Ουλούτσο, Οινωτρία / Βασιλικάτα, Καμπανία, Καλαβρία, Τοσκάνη και Φουμάνε – το βορειότερο σημείο) και
- στην Αργολίδα (Σπήλαιο της Κλεισούρας).
Οι καινοτομίες που τον διακρίνουν από τον Μουστεριανό Πολιτισμό, είναι:
- οι «νέες» τυπολογίες λίθινων αντικειμένων, κυρίως με οπίσθιο υπόστρωμα, δηλαδή μακριούς και καμπυλωτούς μικρόλιθους με την μία πλευρά κανονικοποιημένη (πλάτη) μέσω επεξεργασίας / ρετούς,
- η αύξηση των αποσπασμένων κομματιών, σημάδι ταχείας και χρηστικής παραγωγής, όχι πολύ τυποποιημένης, και
- για πρώτη φορά (στην Ιταλία) προσωπικά στολίδια, δηλ. συμβολικός πολιτισμός, τα οποία στην συνέχεια θα βρουν ευρεία διάδοση κατά την Άνω Παλαιολιθική. Αυτά τα στολίδια αποτελούνται αποκλειστικώς από όστρακα με μια σκόπιμη οπή για ανάρτηση. Κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν χάντρες από κελύφη θαλάσσιων μαλακίων όπως σκαφόποδα, σαλιγκάρια (Columbella rustica, Cyclope neritea) κ.ά.
Έρευνα σε οστά ζώων που βρέθηκαν στα ιζήματα της Uluzzi σε τρεις διαφορετικές ιταλικές τοποθεσίες (Riparo di Uluzzo C, Grotta di Roccia San Sebastiano και Riparo del Broion), διαπίστωσε ότι το ζώο που θηρεύτηκε συχνότερα ήταν το ελάφι Cervus elaphus.
Η ullizziano / Ουλουζιανή Εποχή είναι ένας από τους πολιτισμούς, που σηματοδοτούν την μετάβαση από την Μέση Παλαιολιθική στην Άνω Παλαιολιθική στην Ευρώπη, όπως:
- η Καστελπεριονιανή / Castelperioniano εποχή στην Γαλλία,
- η Εποχή του Βάκχου / Bachokiriana εποχή στην Βουλγαρία,
- η Εποχή του Βάκχου / Bohuniciana εποχή στην Βοημία και
- η Πρωτο-αουρινιαζιάνο ωρινακια / proto-aurignaziano εποχή.
Το ΣΠΗΛΑΙΟ του ΑΛΟΓΟΥ
Φυσικό παράκτιο ασβεστολιθικό σπήλαιο, σημαντικός αρχαιολογικός χώρος στον δήμο Νάρντο, στις ακτές του Σαλέντο της Απουλίας Μεγάλης Ελλάδος / Κατω Ιταλίας στο Ιώνιο Πέλαγος. Μέρος ενός μεγαλύτερου σπηλαιοσυστήματος φυσικών σπηλαίων, που βρίσκονται στον κόλπο του Ουλούτσο, εντός του πάρκου Πόρτο Σελβάτζιο. Το όνομα του σπηλαίου προέρχεται από τα πολυάριθμα ευρήματα λειψάνων εντοπίων γαϊδουριών. Το «ευρωπαϊκό γαϊδούρι» (Equus hydruntinus) είναι ένα πλέον εξαφανισμένο ιπποειδές, που εξαπλώθηκε σε όλην την Ευρασία κατά την διάρκεια του Μέσου και Ύστερου Πλειστοκαίνου. Το επίθετο «hydruntinus» σημαίνει «από τον (αρχαίο ελληνικό) Υδρούντα – νυν Οτράντο» και δικαιολογείται από τα πολυάριθμα ευρήματα απολιθωμάτων σε όλην την Απουλία, ιδιαίτερα σε σημαντικούς αρχαιολογικούς και παλαιοντολογικούς χώρους στην επαρχία του Λυκέιου – Λέτσε, όπως η Γκρότα Ρομανέλι.
Το σπήλαιο ευρίσκεται 15 μ. επάνω από την σημερινή στάθμη της θάλασσας. Η είσοδος είναι στρογγυλή, έχει πλάτος 5 μ. και ύψος 2,5 μ. και βλέπει στην θάλασσα. Οι μέτριες διαστάσεις του οφείλονται στον σχηματισμό υπόγειων υδάτινων ρεμάτων. Το σπήλαιο είναι γνωστό για την ανακάλυψη αρχαιολογικών ευρημάτων που χρονολογούνται από την Άνω Παλαιολιθική Εποχή, μεταξύ αυτών και των αρχαιότερων υπολειμμάτων του Homo sapiens στην Ευρώπη. Οι ανασκαφές κατά μήκος της ακτής του Σαλέντο ξεκίνησαν το 1961 από τον A. Palma di Cesnola (του Πανεπιστημίου της Σιένα) και τον Ed. Borzatti von Löwenstern (του Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας).
Το 1964 ευρέθησαν δύο νεογιλοί γομφίοι σε μια στρωματογραφική σειρά 7 μ. με διάφορα επίπεδα παλαιολιθικής εποχής. Τα ερείπια αποδίδονται σε έναν πολιτισμό παρόμοιο με τον Castelperronian και ονομάσθηκε Uluzzian, από το τοπωνύμιο της περιοχής της ανακάλυψης, που είναι ευρέως διαδεδομένος σε μεγάλο μέρος της ιταλικής χερσονήσου και κυρίως στην Απουλία. Τα λείψανα, που αναλύθηκαν το 1967, αρχικώς αποδόθηκαν σε έναν άνθρωπο του Νεάντερταλ. Η θέση αυτή υποστηρίχθηκε από την ανακάλυψη λίθινων εργαλείων και στολιδιών κατασκευασμένων με όστρακα, τυπικά των πολιτισμών των Νεάντερταλ, σε τέτοιο βαθμό, που ο πολιτισμός του Ουλούτσι θεωρήθηκε μια από τις τελευταίες εκφράσεις του Homo neanderthalensis. Οι ανασκαφές σταμάτησαν για περίπου δέκα ετη και το σπήλαιο έγινε αντικείμενο βανδαλισμών και λαθρανασκαφών… Συνεχίστηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1970, όταν ο καθηγητής ντι Τσεσνόλα επανεκκίνησε τις συστηματικές έρευνες, οι οποίες βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη, σε συνεργασία με την τοπική Εποπτεία Αρχαιολογικής Κληρονομιάς. Το 2011, μια ομάδα ερευνητών με επί κεφαλής τον St. Benazzi (Τμήμα Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Βιέννης) εδημοσίευσε ένα άρθρο στο περιοδικό «Nature», στο οποίο ισχυρίστηκε ότι τα δόντια που βρέθηκαν στο σπήλαιο Cavallo δεν ανήκαν σε Homo neanderthalensis, αλλά σε ένα από τα πρώτα δείγματα Homo sapiens που έζησε πριν από 43.000 – 41.000 χρόνια. Άρα ο πολιτισμός του Uluzzi πρέπει να αποδοθεί στους σύγχρονους ανθρώπους.
Το σπήλαιο Roccia San Sebastiano
Είναι μια κοιλότητα (παρακάτω φωτ.) που ανακαλύφθηκε τον Δεκέμβριο του 1999 στην περιοχή Incaldana του Mondragone Καμπανίας Μεγάλης Ελλάδος. Οι έρευνες έχουν παράσχει πληροφορίες από την Ωρινάκια εποχή και συνεχίζοντας σε όλην την Άνω Παλαιολιθική περίοδο, στην Νεολιθική έως την Εποχή του Σιδήρου, δίνοντας εντυπωσιακά λείψανα!
Κάποιοι το λένε και «Ξεχασμένο Σπήλαιο»… Ευρίσκεται στους πρόποδες του όρους Monte Crestagallo, στην οροσειρά Monte Massico, ακριβώς στο San Sebastiano… Επηρεάσθηκε από έντονες δραστηριότητες από ένα λατομείο ασβεστόλιθου (που τώρα είναι εκτός λειτουργίας)… Ίσως ήταν ένα αρχαίο θαλασσοσπήλαιο…
Οι ανασκαφές του 2001 και του 2002 επέτρεψαν να επεκταθούν οι ανακαλύψεις της δεκαετίας του 1990, όταν είχαν εντοπισθεί παλαιοντολογικά ευρηματα 13.500 χρόνων, εποχή που μάλλον εγκαταλείφθηκε, προς το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου της Γης.
Βρεθηκε μια τεράστια ποσότητα υπολειμμάτων πανιδος και λίθινα αντικειμένα από πυριτόλιθο. Το σπήλαιο εκτείνεται με αρκετές σήραγγες σε πλάτος που είναι ακόμη δύσκολο να εκτιμηθεί σήμερα.
Από το 2004, έχουν διεξαχθεί πέντε ακόμη ανασκαφικές εκστρατείες που οδήγησαν στα προϊστορικά ευρήματα ενός ανθρώπινου γομφίου, στην ταφή ενός παιδιού και στην χρονολόγηση του άνω τμήματος του κοίτασματος της Γκραβετιανης περιόδου, περίπου 23.000 χρόνων…
Από την έρευνα στην Grotta di Roccia San Sebastiano και στις πολυάριθμες θέσεις που εντοπίστηκαν στην γύρω περιοχή, έχουν προκύψει κ.ά. στοιχεία, που μπορούν να χρονολογηθούν μεταξύ του τέλους της Νεολιθικής και της αρχής της Ενεολιθικής:
- Στις τοποθεσίες Bagni Solfurei και Sant’Eufemia (πρώιμης και μέσης Εποχής του Χαλκού) η περίοδος εκτείνεται μεταξύ της Άνω Παλαιολιθικής, της Νεολιθικής, της Ενεολιθικής, μέχρι την Εποχή του Σιδήρου
- στην θέση Arivito
- στην Masseria Boccaglia,
- στην Incaldana και
- το San Pietro, με αρχαιολογικά ευρήματα της Άνω Παλαιολιθικής και της Νεολιθικής.
Στην κορυφή του όρους Πέτρινο, υπήρχε το οχυρωμένο χωριο Δρακοχώρι / «Rocca Montis Dragonis», με σημαντικά ευρήματα ως αρχαία αποικία της Σινουέσσης των Αυσόνων Ελλήνων, του Οδυσσέα, βασιλιά της Ιθάκης, κατά μήκος ολόκληρης της Αππίας Οδού, κατά μήκος της ακτής μεταξύ Μοντραγκόνης και Σκαουρίου – Μιντούρνα και στις πλαγιές του ίδιου του όρους Πέτρινο.
Όλα τα ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Δημοτικο Αρχαιολογικο Μουσείο “Biagio Greco” στο Mondragone.
Το σπήλαιο Riparo Broion
Ευρίσκεται στην Βιτσέντζα, στους λόφους Berici, στην περιοχή Veneto της ΒΑ. Ιταλίας. Διατηρεί μια στρωματογραφική ακολουθία που τεκμηριώνει την μετάβαση από την Μέση στην Άνω Παλαιολιθική, ιδίως τους τελικούς πολιτισμούς της Μουστερίας και του Ουλουζίου πολιτισμού. Το 2018, ανακτήθηκε ένα ανθρώπινο δόντι από ένα ύστερο μουστεριανό επίπεδο. Το νεογιλό δόντι είναι ένας απολεπισμένος κυνόδοντας (παραπάνω φωτ.) του δεξιού άνω οστού, και η γενική μορφολογία και η κατανομή του πάχους του σμάλτου υποστηρίζουν την απόδοσή τους σε ένα παιδί Νεάντερταλ. Ανήκε σε ένα παιδί ηλικίας 11 – 12 ετών. Αντίστοιχα, η αλληλουχία μιτοχονδριακού DNA από το Riparo Broion 1 εμπίπτει στην γνωστή γενετική ποικιλομορφία των Νεάντερταλ του Ύστερου Πλειστοκαίνου (χρονολογία με ραδιοάνθρακα 48.000 χρόνων ως την πιο πιθανή ελάχιστη ηλικία). – ΠΗΓΗ: “48,000 Year-Old Baby Tooth Found – Belonged to One of the Last Neanderthals in Northern Italy”, SciTech, 2.10.2020.
Άλλα σπήλαια:
- Η Grotta Romanelli (ένα από τα παράκτια στο Καστρο Απουλίας), έχουν βρεθεί ίχνη κατοίκησης από την μεσοπαγετωνική περίοδο Riss-Würm (περίπου 120.000 – 80.000 χρόνια πριν). Γνωστό από το 1900 – 1903. Το σπήλαιο έχει μήκος μόλις 35 μ. Ήταν καταφύγιο για τον παλαιολιθικό άνθρωπο. Αποτελείται από έναν ενιαίο, μεγάλο, ανοιχτό θάλαμο. Σήμερα η πρόσβαση σε αυτόν είναι ευκολότερη από την θάλασσα. Κατά την στιγμή της ανακάλυψής του, το σπήλαιο δεν ήταν ορατό! Οι ανακαλυψεις σε αυτό επιβεβαίωσαν οριστικως την παρουσία ανθρώπων στην Άνω Παλαιολιθική στην Ιταλία (κάτι που αρνούνταν επί μακρόν μελετητές όπως ο Πιγκορίνι!). Σήμερα γνωρίζουμε ότι η θέση αυτή κατοικείται εδώ και 350.000 χρόνια, δηλ. πριν από την εμφάνιση των Νεάντερταλ! Το Σπήλαιο Ρωμανέλι έχει αποκαλύψει πέτρες χαραγμένες με μεγάλη ποικιλία μοτίβων, που ονομάσθηκαν «Ρωμανελλιανή βιομηχανία»! Πρόκειται κυρίως για γραμμικές και γεωμετρικές συνθέσεις, με κορδελλες, φουντες, θηλιές, βοοειδή κ.ά. ζωικά θέματα (σπανιότερα, συχνά με σώματα γεμάτα γραμμές), χτενοειδή σύμβολα, μορφές ατρακτοειδείς ή οβάλ και δέσμες από κάθετες και λοξές γραμμές.
- Η Grotta delle Veneri στην αρχαία ελληνική Παραβάτα – νυν Παραβίτα / Parabita του Λέτσε στην Απουλία, στην Σαλεντιανη Ελλαδα, Α. της Καλλίπολης, επίσης με κατοικηση κατά την Παλαιολιθική Εποχή. Η περιοχή – όπως και όλες οι περιοχές του κάτω Σαλέντο – έχει παρουσία ανθρώπων πριν από 80.000 χρόνια! Πρόκειται πιθανότατα για είδος Homo Neanderthalensis – επιβεβαιώνεται από την ανακάλυψη εργαλείων πυριτόλιθων σε αρκετές σπηλιές της περιοχής.
Οι ανακαλύψεις που έγιναν κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα, είναι ορισμένα θραύσματα οστών και τα δύο ειδώλια (οι «Αφροδίτες της Parabita») κατασκευασμένα από κόκκαλο βοδιού ή αλόγου, που απεικονίζουν έγκυες γυναίκες και χρονολογούνται μεταξύ 14.000 – 12.000 χρονων. Φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Τάραντα. Αποδίδονται στον Homo sapiens sapiens. Το μεγαλύτερο αγαλματίδιο έχει ύψος 9 εκατ., πλάτος 2,1 εκατ. και μέγιστο πάχος 2,2 εκατ. Το μικρότερο είναι 6,1 Χ 1,5 Χ 1,2 εκατ. αντιστοίχως. Παρόμοια δείγματα ευρέθηκαν στο Kostienki, στην Λεκάνη του Τανάιδος ποταμού (νυν παραφρασμένα Ντον) στην Ρωσία και στο Avdejevo της Ουκρανίας!
Και
- Η Grotta dei Cervi / Γκρότα ντεϊ Τσέρβι / Σπήλαιο των Ελαφιών, στο Πόρτο Μπαντίσκο / Porto Badisco με αξιοσημείωτη και μοναδική απόδειξη της μεταπαλαιολιθικής βραχογραφίας. Φυσικό παράκτιο σπήλαιο, κατά μήκος της ακτής του Σαλέντο, στο Πόρτο Μπαντίσκο στον δήμο του Υδρούντος – νυν Οτράντο Λέτσε Απουλίας. Ανακαλύφθηκε την 1η Φεβρουαρίου 1970 από μέλη της «Gruppo Speleologico Salentino Pasquale de Lorentiis» του Maglie. Είναι το πιο εντυπωσιακό νεολιθικό εικονογραφημένο συγκρότημα στην Ευρώπη! Αρχικώς ονομάσθηκε «Σπηλιά του Αινεία», επειδή, λεν, ο Αινείας πρωτοαποβιβάσθηκε στην Ιταλία στο Κρυφό Λιμανάκι / Πόρτο Μπαντίσκο. Οι εικονες είναι φιλοτεχνημένες από γκουανό νυχτερίδας και κόκκινη ώχρα. Απεικονίζουν γεωμετρικά, ανθρώπινα και ζωικά σχήματα, από την Νεολιθική περίοδο (6.000 – 4.000 χρόνων). Οι φιγούρες αναπαριστούν κυνηγούς, ζώα (σκύλους, άλογα, ελάφια), αντικείμενα, μαγικά σύμβολα, αφηρημένα γεωμετρικα και πολλές σκηνές κυνηγιού ελαφιών (εξ ου και το όνομα του σπηλαίου).
Ένα από τα πιο διάσημα εικονογράμματα στον κόσμο είναι ο λεγόμενος «Χορευτής Θεός», (παραπάνω φωτ.) που απεικονίζει έναν ιερέα / σαμάνο που χορεύει. Στην ίδια περιοχή, προς την κατεύθυνση της Santa Cesarea – Castro – Leuca, θα βρείτε επίσης την λεγόμενη “Grotta delle Striare” / Σπηλιά των Μαγισσών, της οποίας η είσοδός διασχίζεται διαγώνια από μια λωρίδα βράχου.
Τα σπήλαια δεν είναι προσβάσιμα στο κοινό.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλάδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.1.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Borgia V., κ.ά. «Grotta del Cavallo (LE): strumento in osso inedito dell’Uluzziano antico», στο XLVII Riunione Scientifica Preistoria e Protostoria della Puglia in memoria di Santo Tinè, Museo di Civiltà preclassiche della Murgia meridionale, Οστούνη / Ostuni 2012.
- Boscato P., κ.ά. «Middle–Upper Palaeolithic transition in Southern Italy: Uluzzian macromammals from Grotta del Cavallo (Apulia)», στο Quaternary International, vol. 252, 27.2.2012, pp. 90-98, DOI:10.1016/j.quaint.2011.03.028.
- Collina C., κ.ά. «Il Gravettiano di Roccia San Sebastiano (Mondragone, Caserta)», στο M. Mussi «Il Tardiglaciale in Italia: lavori in corso», Oxford, Archaeopress, 2008.
- Douka K., κ.ά. «On the chronology of the Uluzzian», στο Journal of Human Evolution, vol. 68, 2014, pp. 1-13, DOI:10.1016/j.jhevol.2013.12.007.
- Fabbri P. Fr. κ.ά. «Grotta Romanelli nel centenario della sua scoperta: 1900 – 2000, atti del convegno», Castro, 6-7.10.2000, εκδ. Congedo, Galatina, 2003.
- Katsuhiro Sano, κ.ά. «The earliest evidence for mechanically delivered projectile weapons in Europe», στο Nature Ecology & Evolution, τ. 3, 2019.
- Koumouzelis M., κ.ά. «The Early Upper Palaeolithic in Greece: The Excavations in Klisoura Cave», στο Journal of Archaeological Science,, vol. 28, 2001, pp. 515-539, DOI:10.1006/jasc.2000.0599.
- Lavino D. «La Preistoria del territorio di Mondragone», 2003.
- Piperno M. «La Preistoria di Mondragone. I cacciatori di cavalli di Roccia San Sebastiano, Mondragone», 2006.
- Silvestrini S., κ.ά. «Hunting game: New data on the subsistence strategies during the Uluzzian in Italy», στο Journal of Archaeological Science: Reports, vol. 57, 1.9.2024, DOI:10.1016/j.jasrep.2024.104575.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. Benazzi κ.ά., 2011.
[2] Ίσως και στο Μαυροβούνιο.
ιδιαιτερος αρχαιος πολιτισμος ακμη αρχαια Ελλαδα Ιταλια, πριν 50.000 χοόνια Ουλουζιανος Λεκακης ανασκαφη ουλουτσι Uluzzi Απουλιας απουλια Μεγαλη Ελλαδα Κατω Ιταλια Σαλεντο Σαλεντιανη Ελλαδα Σπηλια του Αλογου λειψανα Uluzzian ανθρωπινα νεογιλο δοντι αλογο 45.000 – 43.000 40.000 χρονων χρονια πριν αρχαιοτερα γνωστα συγχρονων ανθρωπων Homo sapiens Ευρωπη, απολιθωμα σπηλαιο Κυριου Βακχου αρχαια Θρακη Βουλγαρια αρχαιοτερο γνωστο συγχρονου ανθρωπου αρχαιοτερος γνωστος συγχρονος ανθρωπος πολιτισμος Ουλουτσιου μεταβατικος αρχαιολογικος αρχαιολογια Μεση Παλαιολιθικη ανω Παλαιολιθικος αρχαιολογος Δουκα, χρονολογηση ηφαιστειο 39.500 εκρηξη ιγνιμβριτη Καμπανια Καβαλο, Οινωτρια / Βασιλικατα, μπασιλικατα Καμπανιας, Καλαβρια, Τοσκανη Φουμανε Αργολιδα Σπηλαιο της Κλεισουρας Κλεισουρα καινοτομια μουστεριανος νεα τυπολογια λιθινα αντικειμενα οπισθιο υποστρωμα, μακρυς καμπυλωτος μικρολιθος κανονικοποιηση επεξεργασια λειανση ρετους, χρηστικη παραγωγη μη τυποποιημενη πρωτη φορα προσωπικο στολιδι συμβολικος πολιτισμος, στολιδια οστρακο σκοπιμη οπη αναρτηση κατασκευη χρηση χαντρα κελυφος θαλασσιο μαλακιο σκαφοποδα, σαλιγκαρι κολουμπελλα κολουμπελα Columbella rustica, Cyclope neritea κυκλωψ κυκλωπας θαλασσια μαλακια σκαφοποδο οστα ζωων ιζημα ιταλικη ριπαρο ντι Riparo di Uluzzo C, γκροτα γκροττα ντι ροκια αγιος σεβαστιανος Grotta di Roccia San Sebastiano Riparo del Broion ζωο θηρα κυνηγι ελαφι Cervus elaphus Ουλουζιανη Εποχη μεταβαση Καστελπεριονιανη Καστελπεριονιανο Castelperioniano Γαλλια, Εποχη του Βακχου Βακχοκιριανα Βακχοκιριανη Bachokiriana βακχος μποχουνικιανα μποχουνικιανη βοχουνικιανα βοχουνικιανη Bohuniciana Βοημια πρωτοαουρινιαζιανο ωρινακια πρωτωρινακια protoaurignaziano αουρινιαζιανο φυσικο παρακτιο ασβεστολιθικο αρχαιολογικος χωρος δημος Ναρντο, ακτη ιονιο Ιωνιο Πελαγος σπηλαιοσυστημα φυσικα σπηλαια κολπος του Ουλουτσο, παρκο Πορτο Σελβατζιο γαιδουρι ονος ευρωπαικο Equus hydruntinus εξαφανισμενο ιπποειδες ιππος ειδος Ευρασια Μεσο υστερο Πλειστοκαινο hydruntinus αρχαιος ελληνικος υδρους Υδρουντας Οτραντο ευρηματα απολιθωματα παλαιοντολογια Λυκειο – Λετσε, Ρομανελι θαλασσα υπογεια υδατινα ρευματα αρχαιολογικα ευρημα Homo sapiens ανασκαφη Πανεπιστημιο της Σιενα Φλωρεντια νεογιλα δοντια γομφιος στρωματογραφια ερειπια τοπωνυμιο ιταλικη χερσονησος ανθρωπος Νεαντερταλ λιθινο εργαλειο οστρακα, εκφραση Homo neanderthalensis βανδαλισμος λαθρανασκαφη Τσεσνολα ερευνα Βιεννη 43.000 – 41.000 κοιλοτητα ινκαλντανα Incaldana μονταγκονε Mondragone Καμπανιας Μεγαλης Ελλαδος νεολιθικη Σιδηρου, Ξεχασμενο Σπηλαιο ορος Monte κρεσταγκαλο κρεσταγκαλλο Crestagallo, οροσειρα Monte Μασικο Massico, San Sebastiano λατομειο ασβεστολιθος αρχαιο θαλασσοσπηλαιο παλαιοντολογικα ευρηματα 13.500 παγετωδης περιοδος πανιδα πυριτολιθος σηραγγα προιστορια ανθρωπινο ταφη παιδιου παιδι κοιτασμα Γκραβετιανη Γραβετιανη 23.000 Ενεολιθικη μπανιι μπανια σολφουρει Bagni Solfurei αγια ευφημια Sant Eufemia πρωιμη μεση Χαλκου αριβιτο Arivito μασερια μποκαλια Masseria Boccaglia, Incaldana σαν πιετρο San Pietro, Πετρινο, οχυρο οχυρωμενο χωριο Δρακοχωρι Rocca Montis Dragonis ντραγκονις αρχαια αποικια Σινουεσση Αυσονες αρχαιοι Ελληνες Οδυσσεας, βασιλιας Ιθακης, ιθακη αππίια Οδος Μοντραγκονη Σκαουριο – Μιντουρνα Δημοτικο Αρχαιολογικο Μουσείο γκρεκο Greco
