Της Γριάς τα Τυριά στο «φάλι» της Κρήτης έγιναν… πέτρινα χάμπουργκερ – του Γ. Λεκάκη

Κοντά στην Αγία Βαρβάρα(*) Ηρακλείου Κρήτης, σε απόσταση μόνο 1,5 χλμ. χωματόδρομο, στην τοποθεσία Πλακωτά Χαράκια, συναντάμε μερικούς πολύ ιδιαίτερους βραχώδεις σχηματισμούς από ψαμμίτη, που από μακριά θυμίζουν… στρογγυλές πίττες. με διάμετρο έως και 20 μ. Οι εντόπιοι τις ονομάζουν «Της Γριάς οι Πίττες» ή «Της Γριάς τα Τυριά»[1].

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των βράχων αυτών είναι μια αυλακιά που συνήθως διατρέχει την περίμετρό τους και δίνει σε όλον τον σχηματισμό την εικόνα ενός… χάμπουργκερ…

Οι βράχοι αρχικώς ευρίσκονταν σε υψηλότερα υψόμετρα κοντά, στην Πατέλα του Πρινιά, και αποκόπηκαν από τα πρανή της. Με τον καιρό σύρθηκαν στην ρεματιά, που σχηματίζει ο ποταμός. Με την επίδραση του νερού και του αέρα απέκτησαν τα στρογγυλά σχήματα που βλέπουμε σήμερα.

Παραδίπλα υπάρχει κι ένας πολύ μεγάλος κατακόρυφος βράχος, ο Χάρακας ή Βότυρος (παραπάνω φωτ.), στην κορυφή του οποίου ευρίσκεται μια πυροσιά (παραστιά) και έχει τοποθετηθεί μια ελληνική σημαία. Ο βράχος αυτός είναι απρόσιτος και μόνο απ’ το δυτικό μέρος μπορεί κανείς ν’ ανεβεί στην κορυφή του. Η φαντασία των εντόπιων έπλασε μια όμορφη ιστορία σχετικά με τη δημιουργία των περίεργων αυτών βράχων:

Όπως αναφέρει η παράδοση, στο μέρος αυτό μια γριά έβοσκε το κοπάδι της και στην κορυφή του βράχου έστηνε το καζάνι της και τυροκομούσε. Μια χρονιά, τον μήνα Φλεβάρη, η γριά είχε απαυδήσει, γιατί έκανε όλες τις μέρες τρομερή κακοκαιρία. Έτσι, στις 28 του Φλεβάρη είπε: «Μας φεύγεις, Κουτσοφλέβαρε και θα γλιτώσουμε για το κακό που μας κάνεις». Αλλά ο Φλεβάρης θύμωσε με τα λόγια της γριάς και ζήτησε να του δοθεί μια επί πλέον ημέρα. Πράγματι η ημέρα δόθηκε κι έκανε τόση κακοκαιρία, που για να γλιτώσει η γριά μπήκε κάτω από τον μεγάλο βράχο, όπου και πέθανε. – Παράδοση για τον μήνα Φεβρουάριο, που λέγεται και αλλαχούμε μικροπαραλλαγές – ΔΙΑΒΑΣΤΕ και ΕΔΩ. Τα πρόβατά της έμειναν έρημα, ενώ τα τυριά της πέτρωσαν και έγιναν βράχοι σκορπισμένοι τριγύρω. Πολλοί απ’ αυτούς τους βράχους, άλλοι μικροί κι άλλοι μεγάλοι, έχουν σχήμα τυριού και γι’ αυτό η τοποθεσία ονομάζεται «Της γριάς το τυρί» ή «πίτες της γριάς» και ο μεγάλος βράχος «Βότυρος».

ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη:

• Άντε να δούμε πότε θα τα αξιοποιήσουμε τουριστικά όλα αυτά, με αερόστατα να ίπτανται από πάνω τους, διαδρομές πεζοπορικές, ποδηλατικές, κλπ.

ΠΗΓΗ: ekriti . Γ. Λεκάκης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 18.9.2025.

• Φωτογραφίες: Λ. Χαψής.

(*) Η κωμόπολις Αγία Βαρβάρα (επαρχίας Μονοφατσίου) ανήκει στον Δήμο Γόρτυνος Ηρακλείου Κρήτης στον 35^ο παράλληλο [35°9′N 25°3′E]. Στο σταυροδρόμι για την πεδιάδα της Μεσαράς και Ψηλορείτη.

Το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία θεωρείται το… «φάλι της Κρήτης», δηλαδή ομφάλι / ομφαλός / αφαλός = το μέσον της Κρήτης: Κατά την λαϊκή παράδοση, δυο παπάδες εξεκινήσανε ο ένας από την Σητεία και ο άλλος από τα Χανιά για να μοιράσουνε την Κρήτη. Συναντήθηκαν στην Αγ. Βαρβάρα. Κουρασμένοι και ιδρωμένοι από την πεζοπορία κάθισαν να ξεκουραστούν. Τότε έβγαλε ο ένας παπάς το καλυμμαύχι του το πέταξε κατά γης και είπε «επαέ είναι το κέντρο της Κρήτης, επαέ είναι το φάλι της Κρήτης, επαέ βάνω κι εγώ το σύνορο». Και το καλυμμαύχι του παπά έγινε βράχος μεγάλος, σύνορο σταθερό στην είσοδο του χωριού και ορίζει το κέντρο της Κρήτης. Επάνω σε αυτό κτίστηκε το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία, από τον Αλ. Σακλαμπάνη το 1933, για να μην μπορέσει κανείς να χαλάσει αυτό το σύνορο.

Το χωριό κατοικείται ίσως και από την μινωική εποχή. Γραπτά στοιχεία για την ύπαρξη του χωριού υπάρχουν από το 1577 από τον Fr. Barozzi. Το 1583 αναφέρεται από τον Καστροφύλακα ως SANTA BARBARA. Έπειτα από την Άλωση της Κρήτης από τους Τούρκους, το 1671, το χωριό παραχωρείται ως δώρο στον Κιουπρουλή Αχμέτ Πασά, που το παραχωρεί με την σειρά του στο Βεζίρ Τζαμί, νυν Άγιο Τίτο Χάνδακα. Το 1823 στρατοπέδευσε εδώ ο Χουσείν Μπέης με 12.000 στρατιώτες, για να καταπνίξει την επανάσταση στην περιοχή. Οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό. Στις 20 Αυγούστου ξεκίνησαν μάχες από την Αγία Βαρβάρα και εξελίχθηκαν σε σφοδρή μάχη στις Αμμουργέλες, στους πρόποδες του Κουδουνιού με ήττα των χριστιανών. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834, είχε 40 οικογένειες.

Το 1866 οι Τούρκοι κατέστρεψαν το χωριό. Το 1881 η Αγ. Βαρβάρα αναφέρεται στον Δήμο Μεγάλης Βρύσης, με 450 κατοίκους.

Από το 1920 αναφέρεται ως αυτόνομη Κοινότητα.

Είναι η πατρίδα που γεννήθηκε ο χαΐνης (= αντάρτης) αγωνιστής Μαθιός Καμπιτάκης / Καμπιτομαθιός, που βρήκε τον θάνατο μαζί με τον Γ. Καραϊσκάκη στο Φάληρο, το 1827. Ο γιος του Καμπιτονικολής, συνελήφθη αιχμάλωτος στην Μάχη της Σφακτηρίας, στην Μεσσηνία, το 1825 και πέθανε στις φυλακές της Αιγύπτου. Ο οπλαρχηγός Καμπιτογιάννης, επίσης απόγονος του Καμπιτομαθιού, ήταν συνεργάτη τους καπετάν Μιχάλη Κόρακα.

Πολλοί Αγιοβαρβαρίτες σκοτώθηκαν στα πεδία των εθνικών μαχών, στην Μικρά Ασία και στο Αλβανικό Μέτωπο. Επί Γερμανικής Κατοχής, στην Αγ. Βαρβάρα παρέμεινε για ενάμιση χρόνο μονάδα πεζικού του γερμανικού στρατού. Και λειτούργησε η μεγαλύτερη νοσοκομειακή μονάδα των Βαλκανίων, για την περίθαλψη των Γερμανών τραυματιών. Για την μεταφορά των τραυματιών κατασκευάσθηκε στην θέση Ρουσά, αεροδρόμιο για μικρά αεροσκάφη! Οι Αγιοβαρβαρίτες πλήρωσαν με την ζωή τους, την συγκρότηση ομάδας αντίστασης…

Στο ηρώον της διαβάζουμε:

Ανωγειανάκης Δημήτριος

Ανωγειανάκης Ιωάννης

Ανωγειανάκης Νικόλαος

Ανωγειανάκης Σταύρος, πρόεδρος της κοινότητας. Τον εκτέλεσαν στις φυλακές της Αγιάς.

Αποστολάκης Εμμανουήλ

Καρακωνσταντάκης Κων/νος

Κουτουβάκης Ζαχαρίας

Πατεράκης Γεώργιος

Πατεράκης Μενέλαος

Πελεκανάκης Ιωάννης, εκτελέστηκε στον συνοικισμό Πορτί

Σηφάκης Ευάγγελος, δάσκαλος

Σηφάκης Μιχαήλ, δάσκαλος

Σηφάκης Νικόλαος

Σηφάκης παπά Γιώργης, ιερέας και δάσκαλος.

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

Οι βυζαντινές εκκλησίες του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Ιωάννη του Αγίου Γεωργίου του Χωστού, και το παλαιό μοναστήρι της Αγίας Πελαγίας (στο κοιμητήριο του οικισμού) και του Αγίου Πνεύματος στο Αξέντι.

Τα βελανιδοδασάκια στα Καμπιθιανά και τα Πειρουνιανά.

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ

Οι κάτοικοι ασχολούνται με την ελαιοκομία, αμπελουργία, και είναι ονομαστά τα λάχανα και τα λαχανικά της.

Εκδηλώσεις και πανηγύρια διοργανώνονται συνέχεια. Κυριώτερα:

• στις 4 Δεκεμβρίου, της πολιούχου αγίας Βαρβάρας.
• Τις Απόκριες καρναβάλι και γάμο παρωδία.
• Στις αρχές Ιουλίου, Γιορτή Τσικουδιάς, με κρητική μουσική στην πλατεία του χωριού.
• Ο Δρόμος Θυσίας πεσόντων στην Μάχη της Κρήτης.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις».

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:

[1] Παρόμοια τοπωνύμια έχουμε και σε πολλά άλλα μέρη της Ελλάδος (στην Ίμβρο, κ.α.), όπου ο λαός μας βλέπει τους βραχοσχηματισμούς σαν… πετρωμένα τυριά.

Της Γριας τα Τυρια φαλι της Κρητης πετρινα χαμπουργκερ Λεκακης παλιο Καφενειο χανι χωριου, 1919, Μπουασονα γρια τυρι Κρητη πετρινο αγια Βαρβαρα Ηρακλειου κρητης χωματοδρομος μονοπατι, μονοπατια Πλακωτα Χαρακια, βραχωδης σχηματισμος βραχοσχηματισμος ψαμμιτη, πιττα διαμετρος πιτας Πιττες πιτες βραχος αυλακια βραχοι Πατελα Πρινια Πρινιας αποκοπη πρανη ρεματια ποταμος νερο αερας στρογγυλο σχημα μεγαλος κατακορυφος βραχος, Χαρακας Βοτυρος, πυροσια παραστια ελληνικη σημαια απροσιτος παραδοση, βοσκος κοπαδι καζανι τυροκομηση μηνας Φλεβαρης, κακοκαιρια 28 Φλεβαρη Κουτσοφλεβαρος κακο θυμος λογια ημερα Φεβρουαριος, προβατο πετρωμα απολιθωση βραχοι βουτυρος Χαψης κωμοπολη επαρχια Μονοφατσιου Δημος Γορτυνος Γορτυνας Γορτυνα Γορτυς Ηρακλειο Κρητη 35^ος παραλληλος πεδιαδα Μεσαρας Μεσαρα Ψηλορειτης Ιδη εκκλησακι ιν Προφητη Ηλια ομφαλι / ομφαλος / αφαλος μεσο μεσον λαικη παραδοσεις παπας Σητεια λασιθιου Χανια χανιων μοιρασια πεζοπορια καλυμμαυχι επαε κεντρο συνορο καλυμαυχι παππας ξωκκλησι Προφητης Ηλιας, Σακλαμπανης 1933, 20ος αιωνας μΧ χωριο αρχαια μινωικη εποχη 16ος 1577 Καστροφυλακας SANTA BARBARA αλωση της Κρητης Τουρκοι δωρο Κιουπρουλη Αχμετ Πασας παραχωρηση Βεζιρ Τζαμι αγιος Τιτος Χανδακα Κιουπρουλι Αχμετπασας Βεζυρ Χανδακας Κιουπρουλης στρατοπεδο Χουσειν Μπεης στρατιωτες, επανασταση κατοικοι εγκαταλειψη μαχη Αμμουργελες, ορος βουνο Κουδουνι ηττα χριστιανοι αιγυπτιακη απογραφη 19ος καταστροφη Δημος Μεγαλης Βρυσης, Μεγαλη Βρυση αυτονομη Κοινοτητα πατριδα χαινης ανταρτης αγωνιστης Μαθιος Καμπιτακης / Καμπιτομαθιος, Καραισκακης Φαληρο, Καμπιτονικολης, συλληψη αιχμαλωτος Μαχη της Σφακτηριας, Σφακτηρια μεσσηνιας Μεσσηνια, φυλακες Αιγυπτου οπλαρχηγος Καμπιτογιαννης, καπεταν Μιχαλης Κορακας Αγιοβαρβαριτες Μικρα Ασια αλβανικο Μετωπο γερμανικη Κατοχη μοναδα πεζικο γερμανικος στρατος μεγαλυτερη νοσοκομειακη μοναδα Βαλκανιων, Βαλκανια περιθαλψη Γερμανοι τραυματιες μεταφορα τραυματιας κατασκευη Ρουσα αεροδρομιο αεροσκαφος ομαδα αντισταση ηρωον ηρωο ανωγειανακης προεδρος εκτελεση Αγιας αγυια αποστολακης καρακωνσταντακης κουτουβακης πατερακης πελεκανακης εκτελεση συνοικισμος Πορτι σηφακης δασκαλος διδασκαλος παπα Γιωργης, παπαΓιωργης, ιερεας ΑΞΙΟΘΕΑΤΟ βυζαντινη εκκλησια Ιωαννη Γεωργιου γεωργιος αη γιωργης Χωστος παλαιο μοναστηρι Πελαγια κοιμητηριο οικισμος αγιο Πνευμα αξεντι βελανιδοδασακι βελανιδοδασος βελανιδια δρυς Καμπιθιανα Πειρουνιανα ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ασχολια ελαιοκομια, λαδι ελια αμπελουργια, αμπελι λαχανο λαχανικα πανηγυρια πανηγυρι δρωμενα εθιμα γιορτη ειροτη 4 Δεκεμβριου, Δεκεμβριος πολιουχος αποκριες αποκρια καρναβαλι γαμος παρωδια Ιουλιου, Ιουλιος Γιορτη Τσικουδιας, Τσικουδια κρητικη μουσικη δρομος Θυσιας πεσοντων θυσια πεσοντες Μαχη της Κρητης τοπωνυμιο Ελλαδας ιμβρος βραχοσχηματισμοι