ΚΕΙΜΕΝΟ-ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ από Μουσειο Ακροπολεως: Της Ελευθερίας Ανδρειωμένου
Κάποτε ρώτησαν τον Πραξιτέλη, ποια γλυπτά του θεωρεί τα καλύτερα; Κι εκείνος απάντησε: «αυτά που έχει επιζωγραφίσει ο Νικίας[1]»….
Τα εκατοντάδες χρόνια που πέρασαν, σχεδόν εξαφάνισαν τα χρώματα από τα έργα τέχνης των Ελλήνων και μόνον ίχνη άφησαν. Με αφορμή τα ίχνη αυτά και χρησιμοποιώντας μη καταστροφικές τεχνικές, όπως την πολυφασματική απεικόνιση και την στοιχειακή ανάλυση με φθορισμό ακτίνων Χ, την φασματοσκοπία UV-Visible, είμαστε σήμερα σε θέση να κατανοήσουμε σε μεγάλο βαθμό την αρχική πολύχρωμη εικόνα των αρχαίων αγαλμάτων και άλλων έργων Τέχνης.
«Το χρώμα δεν αποτελούσε στοιχείο απλής διακόσμησης, αλλά προσέθετε αισθητική ποιότητα στο γλυπτό», θα μάς πει ο αείμνηστος διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, καθηγητής Δ. Παντερμαλής και ο ίδιος συνεχίζει: «τα χρώματα για τους αρχαίους Έλληνες και την κοινωνία τους, αποτελούσαν ένα μέσον χαρακτηρισμού. Οι θεοί είχαν ξανθή κόμη που ακτινοβολούσε την δύναμή τους, οι πολεμιστές και αθλητές φαιόχρωμη επιδερμίδα ως ένδειξη αρετής και ανδρείας, οι κόρες λευκό δέρμα που δήλωνε την χάρη και λάμψη της νεότητας. Τα ξεκάθαρα, κορεσμένα χρώματα των αγαλμάτων πάνω στα φωτεινά ενδύματα και τα τρυφερά σώματα, σε συνδυασμό με τα πλούσια κοσμήματα, συχνά από μέταλλο και τους περίτεχνους βοστρύχους της κόμης, δημιουργούσαν μία ιδιαίτερη αισθητική χαρά κάνοντας τα αρχαϊκά αγάλματα να είναι για τους ανθρώπους τής εποχής θαύμα ιδέσθαι»….
Ας δούμε όμως τις κατακτήσεις της αρχαίας τεχνολογίας, πώς επέλεγαν την πρώτη ύλη, από πού αυτή προερχόταν, τι χρώματα χρησιμοποιούσαν, τι προσμίξεις έκαναν.
Οι Κυκλαδίτες καλλιτέχνες χρησιμοποιούσαν ορυκτά χρώματα, δηλαδή, τα εξόρυσσαν από την γη, για να ζωγραφίσουν τα μάτια, το στόμα, τις παρυφές των ενδυμάτων και άλλες λεπτομέρειες. Άλεθαν το ορυκτό ανάμεσα σε δύο λείες πέτρες ώστε να γίνει λεπτή σκόνη, και κατόπιν το ανεμείγνυαν με λάδι ή νερό, πιθανώς και με αυγό, για να σταθεροποιηθεί. Στην συνέχεια χρωμάτιζαν την δημιουργία τους.
Το λευκό, το κόκκινο, το μαύρο, και η ώχρα ήταν τα λεγόμενα βασικά χρώματα των αρχαίων, τα οποία μάλιστα είχαν θεωρηθεί από τους Πυθαγορείους ότι σχετίζονται με την Κοσμογονία και τα τέσσερα στοιχεία της φύσης:
- τον αέρα, το νερό, την φωτιά και την γη.
Με τα χρόνια ο αριθμός των χρωμάτων αυξήθηκε, καθώς και η ποικιλία και οι προσμίξεις τους.
Από την μελέτη των έργων των κλασσικών συγγραφέων, Θεόφραστου, Βιτρούβιου και Πλίνιουέχουν εξαχθεί ουσιαστικά συμπεράσματα, σχετικά με την προέλευση και χρήση χρωστικών στην αρχαία Τέχνη.
Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος (Gaius Plinius Secundus, 23 -79 μ.κ.χ.), αναφέρει στο έργο του, Naturalis Historia Liber XXXV. 30, οι Έλληνες έκαναν χρήση χρωμάτων από μίνιο, αρμένιον (πλούσιο μπλε), κιννάβαρι, χρυσόκολλα, ινδικό και μελιτζανί. (minium, armenium, cinnabaris, chrysocolla, Indicum, purpurissum). Επίσης από σινώπια, προερχόμενη από την Λήμνο, ρούμπρικα (κόκκινο), παραετόνιο, μελίνο, ερέτρια και χρυσή χρωστική (sinopis, rubrica, paraetonium, melinum, eretria, auripigmentum)· Ακόμη, ώχρα, φρυγμένο λευκό μόλυβδο, σανδαράχ, σάνδυκα (μείγμα κερουσίτη με κόκκινη ώχρα), syricum (μείγμα σινώπιας & σάνδυκος) και μελάνι. (ochra, cerussa usta, sandaraca, sandyx, syricum, atramentum).
Εδώ να σημειώσουμε ότι ο ζωγράφος, Απελλής, έφτιαξε το μελάνι atramentum elephantinum καίγοντας ελεφαντόδοντο, όπως σχολιάζει ο ανωτέρω Ρωμαίος συγγραφέας.
ΤΑ ΧΡΩΜΑΤΑ, ΤΑ ΥΛΙΚΑ και ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΕΞΟΡΥΞΗΣ ΤΟΥΣ
- Βαθύ γαλάζιο, Αζουρίτης (Azurite), αργυρωρυχεία αρχαίας Μαρώνειας Λαυρεωτικής. Την αναφέρει ο Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία», 22. 7. Είναι ορυκτό του χαλκού με βαθύ γαλάζιο χρώμα. 2CuCO3 . Cu(OH)2,
- Ερυθρά ώχρα, αιματίτης (Hematite). Ο αιματίτης, συνήθως με μεταλλικό γκρι χρώμα. Μαζί με ορυκτά αργίλου και πυριτικά, αποτελούν την ερυθρά ώχρα ή μίλτο. Fe2O3.
- Πράσινο της Ελλάδος, Ιός του χαλκού (Verdigris) / Green of Greece, τεχνητή χρωστική [Cu(CH3COO)2]2 Cu(OH)2 5H2O.
- Ζωηρό ερυθρό έως καστανέρυθρο, κιννάβαρις (cinnabar), ορυκτό του υδραργύρου. Όρος Αμιέτα, Γροσσέτο, Τοσκάνη, Ιταλίας. θειούχος υδράργυρος. (δηλητηριώδες). HgS.
- Γαλαζοπράσινο, σμαραγδί. Κονιχαλκίτης (Conichalcite) αργυρωρυχεία Αρχαίας Μαρώνειας Λαυρεωτικής (Cu +2Ca (AsO4)(OH.
- Κύανος ο Αιγύπτιος, Κυπροριβαΐτης. Αιγυπτιακό μπλε – Egyptian blue. Τεχνητή χρωστική. Θεωρείται η παλαιότερη σύνθετη τεχνική εφηρμοσμένης χημείας. CaCu[Si4 O10].
- Κυανος ο Σκύθης, Λάπις Λάζουλι (Lapis Lazuli) είναι πέτρωμα που αποτελείται από πολλά ορυκτά με κυρίαρχο τον λαζουρίτη. Χρώμα, bleu azur. Σαρ-α-Σανγκ, επαρχία Μπαντακσάν, Αφγανιστάν. (Na,Ca)8(Al6Si6O24)(S,SO4,S,Cl)2
- μπλε / πράσινο: Χρυσόκολλα,ορυκτό που ανήκει στην ομάδα των πυριτικών ορυκτών, συχνά σε συνδυασμό με άλλα ορυκτά, χαλκό, μαλαχίτη, αζουρίτη (Cu,Al)2H2Si2O5(OH)4·nH2Ο
- Λευκό της Μήλου. (White from Melos Island). Καολίνης (με μικρές ποσότητες αλουνίτη και ανατάση). Κοντάρος, Δυτική Μήλος Κυκλάδες. Al2(Si2O5)(OH)4 Al2 (Si2O5) (OH)4
- Λημνία Μίλτος, Λημνία Γη (Miltos from Lemnos island). Κότσινας, θέση Δεσπότης, Λήμνος. [αιματίτης υδροξείδια του σιδήρου, ορυκτά της αργίλου και πυριτικά (τριδυμίτη, κριστοβαλίτη)]. Fe2O3.
- Ζωηρό πράσινο χρώμα. Μαλαχίτης (Malachite) αργυρωρυχεία Αρχαίας Μαρώνειας Λαυρίου CuCO3Cu(OH)2.
- Πορτοκαλί έως Ιδιαίτερο ερυθρό. Μίλτος από την Κέα. (Miltos from Kea island). Τρυποσπηλιές Καλάμου, Νήσου Κέας. Φυσικό μίγμα αιματίτη και μίνιου. Fe2O3 + Pb3Ο4,
- μίνιον, επιτεταρτοξείδιο του μολύβδου Pb3O4.
- Υδρονιογιαροσίτης (Hydroniumjarosite), αργυρωρυχεία Αρχαίας Μαρώνειας Λαυρεωτικής. (K,H3O)Fe3(SO4)2(OH)6.
- Άσπρο-γαλαζωπό χρώμα. ψευδάργυρος, o γνωστός και ως τσίγκος. Zn.
- Άχρωμο έως ανοικτό κίτρινο και γκρίζο. Ψιμμύθιον – Υδροκερουσίτης + Κερουσίτης (Lead White), ορυκτό του μολύβδου. Pb3(CO3)2 (OH)2 + PbCO3.
- Ώχρα (Ochre, Goethite). Ορυκτά της αργίλου και πυριτικά, αργυρωρυχεία Αρχαίας Μαρώνειας Λαυρεωτικής, α-Fe3+O(OH)
- Ώχρα Κύπρου. (Ochre from Cyprus). Γιαροσίτης (Jarosite). Μεταλλείο χαλκού Σκουριώτισσας Κύπρου. Γιαροσίτης KFe3+3 (SO4)2(OH)6
Το ότι τα ελληνικά γλυπτά ήσαν επιχρωματισμένα σε συγκεκριμένα σημεία δεν αμφισβητείται. Ωστόσο, οι οι απόψεις των ειδικών δεν συγκλίνουν πάντοτε και η έρευνα συνεχίζεται. Πολυετείς έρευνες από ομάδες ειδικών επιστημόνων από Μουσεία και φορείς σε όλο τον κόσμο εξέτασαν το θέμα του χρώματος στην ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη.
Στα εργαστήρια της Γλυπτοθήκης της Κοπεγχάγης Δανίας, διεξήχθη έρευνα και έλαβε χώρα ειδική Έκθεση σχετικώς με την χρήση του χρώματος, με τίτλο: «Transformations: Classical sculpture in color» με 120 γλυπτά. Η Έκθεση αυτή μεταφέρθηκε στα Μουσεία του Βατικανού.
Φιλοξενήθηκε επίσης στην Γλυπτοθήκη τού Μονάχου (πάνω και κάτω φωτογραφίες), όπου και συστηματοποιήθηκαν οι έρευνες και ανακατασκευάστηκαν χρωματιστά ομοιώματα γλυπτών του μεγάλου αρχαϊκού ναού της Αθηνάς Αφαίας Αιγίνης, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι τα πρωτότυπα εκτίθενται σε αυτό.
Στο ΜΕΤ της Νέας Υόρκης επίσης, η Εκθεση «Chroma: Ancient Sculpture in Color» («Χρώμα: Αρχαία Γλυπτική με Χρώμα») τής ομάδας Brinkmann, ανέδειξε και αποκάλυψε την ιστορία της πολυχρωμίας.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΕΩΣ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Το χρώμα αποτυπώθηκε όχι μόνον στα ελληνικά αγάλματα, αλλά και στα ανάγλυφα των ζωφόρων, των αετωμἀτων των Ναών, στα τρίγλυφα και τους κίονές των, τα ακρωτήρια, τα φατνώματα κ.ά. Επίσης κόσμησε τα αγγεία, τα διάφορα οικιακά σκεύη ή έπιπλα, τα κοσμήματα, τις σαρκοφάγους, τις επιτύμβιες στήλες, τους πίθους, τις τοιχογραφίες, τα υφάσματα των ενδυμάτων, ακόμη και το δέρμα του γυναικείου προσώπου ως ψιμμύθιο. Πολύχρωμες ήσαν οι τοιχογραφίες στα ανάκτορα των Μινωιτών, των Μυκηνών, της Τίρυνθος, των Θηβών, της Πύλου.
Η ελληνική τέχνη ακολουθούσε τα χρώματα της Φύσης, σύμφωνα με την αισθητική και νατουραλιστική αντίληψη εκείνων των εποχών, δημιουργώντας ευχάριστη διάθεση, συγκίνηση και ευχαρίστηση, ικανοποίηση, αγαλλίαση και τέλος, ωφέλεια.
Έτσι ακριβώς η ελληνική γλώσσα νοηματοδότησε το σημαινόμενον της λέξης άγαλμα, που προέρχεται από το ρήμα αγάλλομαι!!!
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.4.2025.
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:
[1] Ο Νικίας (4ος αιώνας π.Χ.) ήταν φημισμένος Έλληνας ζωγράφος, γεννημένος στην πόλη των Αθηνών. Ο Πλούταρχος τον αναφέρει ως έναν από τους διασημότερους ζωγράφους στην πόλη του, ενώ ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος τοποθετεί το απόγειο της καριέρας του γύρω στην 112η Ολυμπιάδα (332-329 π.Χ.) Χαρακτηριστικό της τέχνης του ήταν η απόδοση του φωτός και της σκιάς με τέτοιο τρόπο ώστε οι μορφές να φαίνονται ανάγλυφες.
αρχαια ΧΡΩΜΑΤΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΡΓΟ ΤΕΧΝΗΣ Ανδρειωμενου Πραξιτελης, γλυπτο καλυτερο επιζωγραφιση Νικιας χρωμα εργα τεχνη αρχαιοι Ελληνες ιχνη ιχνος μη καταστροφικη τεχνικη πολυφασματικη απεικονιση στοιχειακη αναλυση φθορισμος ακτινες Χ, φασματοσκοπια UV Visible, πολυχρωμη εικονα αρχαιος αγαλμα στοιχειο διακοσμηση αισθητικη ποιοτητα γλυπτικη Ακροπολης, Παντερμαλης κοινωνια χαρακτηρισμος θεοι θεος ξανθη κομη ξανθος ξανθια θεα ακτινοβολια δυναμη πολεμιστης αθλητης φαιοχρωμη επιδερμιδα ενδειξη αρετη ανδρεια κορη λευκο δερμα χαρη λαμψη νεοτητα κορεσμενα φωτεινο ενδυμα τρυφερο σωμα κοσμημα μεταλλο βοστρυχος κομη χαρα αρχαικο αγαλματα θαυμα ιδεσθαι τεχνολογια πρωτη υλη, προσμιξη Κυκλαδιτες καλλιτεχνες ορυκτα Κυκλαδιτης καλλιτεχνης ορυκτο εξορυξη ζωγραφικη ματια, στομα, ενδυμα αλεσμα πετρα λεπτη σκονη, ανεμειξη λαδι νερο αυγο σταθεροποιηση χρωματισμος δημιουργια λευκο, ασπρο κοκκινο, μαυρο, ωχρα βασικα Πυθαγορειοι Πυθαγορας Πυθαγορεια φιλοσοφια Κοσμογονια 4 τεσσερα στοιχεια της φησης αερας, υδωρ φωτια γη Θεοφραστος, Βιτρουβιος Πλινιος προελευση χρηση χρωστικη πρεσβυτερος Gaius Plinius Secundus, 1ος αιωνας 23 -79 μχ φυσικη ιστορια Naturalis Historia μινιο, αρμενιον αρμενιο πλουσιο μπλε κινναβαρις, χρυσοκολα, χρυσοκολλα ινδικο μελιτζανι minium, armenium, cinnabaris, chrysocolla, Indicum, purpurissum σινωπια, Λημνος, ρουμπρικα παραετονιο, μελινο, ερετρια χρυση χρωστικες sinopis, rubrica, paraetonium, melinum, eretria, auripigmentum φρυγμενο λευκη μολυβδος, σανδαραχ, σανδαρακι σανδυκα μειγμα κερουσιτης κοκκινη syricum μιγμα μελανι ochra, cerussa usta, sandaraca, sandyx, syricum, atramentum ζωγραφος, Απελλης, atramentum elephantinum καψιμο ελεφαντοδοντο, σχολια ΥΛΙΚΑ Βαθυ γαλαζιο, αζουριτης Azurite αργυρωρυχειο Μαρωνεια Λαυρεωτικη Αριστοτελης Αθηναιων Πολιτεια χαλκος ερυθρα αιματιτης Hematite μεταλλικο γκρι αργιλος πυριτικο μιλτος πρασινο της Ελλαδος, ελλαδας ελληνικο Ιος του χαλκου Verdigri Green of Greece τεχνητη ζωηρο ερυθρο καστανερυθρο, κινναβαρη Cinnabar υδραργυρος ορος Αμιετα, Γροσσετο, Τοσκανη, Ιταλια θειουχος δηλητηριωδες Αμιετη, Γροσετο, δηλητηριο γαλαζοπρασινο, σμαραγδι κονιχαλκιτης Conichalcite αργυρος Λαυριο κυανος ο Αιγυπτιος, αιγυπτος Κυπροριβαιτης αιγυπτιακο Egyptian blue παλαιοτερη αρχαιοτερη συνθετη τεχνικη εφηρμοσμενης χημειας εφαρμοσμενης χημεια εφαρμοσμενη Σκυθης, σκυθια Λαπις Λαζουλι Lapis Lazuli πετρωμα λαζουριτης bleu azur Σαρ α Σανγκ, Σαρασανγκ επαρχια Μπαντακσαν, Μπανταξαν Αφγανισταν πυριτικα μαλαχιτης, αζουριτης Μηλου μηλος κυκλαδων κυκλαδες White from Melos Island καολινης αλουνιτης αναταση Κονταρος, λημνια Μιλτος, Λημνια Γη, Miltos from Lemnos island κοτσινας, Δεσποτης Λημνου υδροξειδιο σιδηρου, αργιλλος τριδυμιτης, κριστοβαλιτης πορτοκαλι Κεα Kea island τρυποσπηλιες Καλαμου, Νησος Κεας τρυποσπηλια σπηλια σπηλαιο Καλαμος, Νησι φυσικο μινιο επιτεταρτοξειδιο μολυβδου υδρονιογιαροσιτης Hydroniumjarosite γαλαζωπο ψευδαργυρος, τσιγκος αχρωμο ανοικτο κιτρινο γκριζο Ψιμμυθιον Ψιμμυθιο Υδροκερουσιτης + Κερουσιτης Lead White Ochre, Goethite Κυπρος Ochre from Cyprus γιαροσιτης Jarosite μεταλλειο χαλκου Σκουριωτισσα Κυπρος επιχρωματισμενο ελληνικη ρωμαικη Γλυπτοθηκης Κοπεγχαγη δανια ερευνα εκθεση Βατικανο Μοναχο βαυαρια γερμανια χρωματιστο ομοωώμα αρχαικος ναος θεα Αθηνα Αφαια αιγινα επιζωγραφισμενα met ΜΕΤ Νεα Υορκη Chroma: Ancient Sculpture in Color πολυχρωμια ΕΠΟΧΗ ΧΑΛΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ αναγλυφ ζωφορος αετωμα Ναοι τριγλυφα κιονας ακρωτηριο φατνωμα αγγειο οικιακα σκευη επιπλα, κοσμηματα, σαρκοφαγος, επιτυμβια στηλη πιθος, τοιχογραφια υφασμα ενδυμα γυναικα γυναικειο προσωπο ψιμμυθιο πολυχρωμη τοιχογραφιες ανακτορο Μινωιτες κρητες κρητη, Μυκηνων, μυκηνες μυκηναιοι Τιρυνθας, τιρυνς Θηβα βοιωτια Πυλος μεσσηνια νατουραλιστικη αντιληψη ευχαριστη διαθεση, συγκινηση ευχαριστηση, ικανοποιηση, αγαλλααση ωφελεια γλωσσα νοηματοδοτηση ετυμολογια σημαινομενον σημαινομενο λεξη αγαλλομαι 4ος αιωνας πΧ ελληνας ελλην Αθηνα Πλουταρχος διασημοτερος 112η Ολυμπιαδα 332 329 αποδοση φως σκια μορφη αναγλυφη
