Του Γιώργου Λεκάκη
Τα βιβλία με γιατροσόφια, ή συλλογές λαϊκής πρακτικής παραδοσιακής ιατρικής, είναι γνωστά ως “Ιατροσόφια”, από τον 16ο αι. μ.Χ.
Βιβλίο με τίτλο «Ἰατροσόφιο(*) μὲ προγνωστικὰ ἀστρονομικὰ κείμενα καὶ ποικίλες κοσμολογικὲς δοξασίες», εκυκλοφόρησε το 1817 – 1818.
Σε αυτό συναντώνται τέσσερις σύγχρονοι γραφείς, εκ των οποίων ο πρώτος είναι ο κυριότερος.
Παρατίθενται συνοπτικώς τα περιεχόμενα (ορθογραφημένα):
- (φ. 1r) Νικηφόρου τοῦ Ξανθοπούλου [περί της δημιουργίας του σώματος του ανθρώπου στην κοιλία της γυναικός]. – Περὶ αὐξήσεως τῶν στοιχείων. – Περὶ τοῦ ἀνασμοῦ / ἀνασασμοῦ τῶν στοιχείων.- Περὶ τὰς 4 ἡλικίας τοῦ ἀνθρώπου. Ακολουθούν προγνωστικά περί ασθενειών και ζωής του ανθρώπου.
- (φ. 5r16β). Περί φλεβοτομίας σε σχέση με τις κινήσεις της σελήνης.
- (φ. 7r) Ἀστρολόγος δόκιμος ἀληθὴς Ἱπποκράτους διὰ τὸ οὖρος τοῦ ἀσθενῆ.- Περὶ φλεβοτομίας καὶ ἄλλες θεραπευτικές πρακτικές – Περὶ ἀλοιφῶν.
- (φ. 17r-45β) Περὶ διαφόρων βοτάνων καὶ τῶν θεραπευτικῶν ἰδιοτήτων τους κατὰ ἀσθένεια. (Περὶ δενδρολιβάνου, πενταφύλλου, μαλαθρακοβοτάνου, πολυγόνου, τοῦ λεγομένου 12 ἄνθη, μανδραγόρα, τοῦ Ὀρειβασίου τοῦ ἰατροσοφιστοῦ). Συνάπτονται και ιατρικές συνταγές και παρεμβάλλεται.
- (φ. 39β-43β και 30r-31r) Κεφάλαιον ἑλληνικῶν ὀνομάτων (βοτάνων και φαρμάκων) μετὰ ἐξηγήσεως ἁπλῆς πρὸς κατάληψιν τῶν ἁπλουστέρων.
- (φ. 48r-108r) Ιατροσόφιο κατά το σύστημα απὸ κεφαλής έως άκρων. Τίτλος: Περὶ πᾶσαν ἀσθένειαν καὶ κακουχίαν τῶν μελῶν τοῦ ἀνθρώπου ἐκ τῶν μεγάλων σοφῶν ἰατρῶν Ἀρχή σὺν Θεῶ ἁγίῳ ἐνταῦθα περὶ πόνο κεφαλῆς, περὶ ὅταν πονεῖ τοῦ ἀνθρώπου ἡ κεφαλὴ ἢ ἀπὸ κρύωμα ἢ ἀπὸ κάψη ἢ ἀπὸ χολὴ ἢ ἀπὸ ζέστη λουτροῦ.
- (φ. 113r-116r) Δημώδη δίστιχα σε δεκαπεντασύλλαβους ζευγαρωτούς ομοιοκατάληκτους στίχους. (φ. 125v-145r) Αλχημικές συνταγές…
Στα φύλλα 166v-167r και 170r ο κύριος γραφέας έχει σημειώσει το όνομά του ως εξής:
- α) (φ. 166v-167r) ἐγράφη χειρι εμου αναγνόστου Τερζὴ βειβληοδέτου 1817 οκτομβρίου 8. και
- β) (φ. 170r) εγο Ιω(άννης) 6:τζεκὲρδέκια φηκίρη έχο κ(αὶ) 2:εικηλη / δηπλο σταν ἑρχετε εινεκειλο. μονω. Σησηρδήζη ο ἄνθρωπος. Τέλος τοῦ καλανδαρίου του ὤλλου ενηαφτοὺ εκ τὢν εφεξἠς ελλευσομἔνων χρωνὀν, εἴς τοὔς 1818 εν μηνἤ Ιουναρἴω 20 εν Κὄλτερε χἤρ καμοὔ του γρἄψαντος Ιω(άννου) αναγνὤστου ελλωγηωτἄτου τἔρζὴ βηβληωδέτου Σπαρτηἄνου.
Πιθανή προέλευση Πελοπόννησος – Μεσσηνία – Σπάρτη Λακωνίας.
Πολύ αξιόλογο χειρόγραφο λόγω των κειμένων που περιέχει, τα οποία μολονότι είναι εν μέρει γνωστά και από άλλα παρόμοια χειρόγραφα, εν τούτοις παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες παραλλαγές.
Τίτλοι κεφαλαίων με ερυθρό μελάνι.
Τα κείμενα είναι ανορθόγραφα.
Χαρτί σχετικά παχύ υπόλευκο, μελάνι γενικά καστανό, 240 x 170 χλστ., 199 φ.
ΠΗΓΗ: Δημοπρασία Οίκου Βέργου, 20.4.2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 10.4.2025.
(*) ΑΛΛΑ ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΑ:
- “Ιατροσόφιο συνταχθέν και ελεγχθέν από των τριών ιατρών Ιπποκράτους, Γαληνού και Μελετίου”) υπάρχει σύγγραμμα του Έλληνα λογίου, “αιρετικού” ιερομονάχου και μεγάλου πρωτοσύγγελλου του 16ου αιώνος, Ιωαννίκου Καρτάνου εκ Κερκύρας, ο οποίος μάλιστα φυλακίστηκε στην Βενετία.
- 17ος αι.: “ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΟΝ – 1812 ΠΑΝΟΜΟΙΟΤΥΠΟΝ”, ανατυπώθηκε “στην αρχική του μορφή, πανομοιότυπο, ούτως ώστε να αποτελέσει ιστορικό βοήθημα. Νομίζουμε ότι το ιατροσοφικό χειρόγραφο θα αποτελέσει βοήθημα για κάθε φιλόπονο ερευνητή, αλλά και πάσχοντα. Γνωρίζουμε πως το εγχείρημα δεν είναι εύκολο, αλλά τι μπορεί να είναι εύκολο ιδιαίτερα με τον άνθρωπο και ως σώμα και ως πνεύμα! Ο κώδικας είναι του 19ου αιώνα. Βασίστηκε σε παλαιότερο χειρόγραφο του 1652 και γράφτηκε στην παρούσα μορφή το 1812, με συμπληρώσεις και βελτιώσεις, όπως θα διαβάσετε στο εισαγωγικό σημείωμα του ερευνητή και συγγραφέα, Στ. Μουζάκη. Παράλληλα παραθέτουμε μερικές συνταγές βοτάνων που περιέχονται στο Ιατροσόφιο, μεταγραμμένες επίσης από τον Στ. Μουζάκη, μικρό δείγμα του πλήθους των συνταγών που περιλαμβάνονται στο χειρόγραφο αυτό. (…) Κλείνοντας, θέλουμε να μένουμε ευέλπιδες στη ρήση του μεγάλου Ιπποκράτη ότι ο καθ’ ένας από μας μπορεί να αποτελέσει τον καλύτερο θεράποντα ιατρό γι’ αυτόν τον ίδιο” (από τον ΠΡΟΛΟΓΟ της ΕΚΔΟΣΗΣ), εκδ. ΣΠΑΝΟΣ, 2001.
- 18ος αι.: Άλλο στο περιοδικό “Μύσων”, τ. 6, 1937, σελ. 73-75, του εκδότη Μ. Γ. Καταπότη (1878 – 1947), με τίτλο “Από κολοβόν ιατροσοφιον (1756)”.
- 18ος αι.: Άλλο έργο, σε χειρόγραφη μορφή, ευρίσκεται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Ιασίου Ρουμανίας (Ms 161, IV 35). Χειρόγραφος κώδικας σταχωμένος, σελ. 207, διαστάσεων 18,7 Χ 26,7 εκατ. Στην αρχή του κώδικα υπάρχουν μερικά φύλλα με άσχετες προς το ιατροσόφι σημειώσεις και ένα φύλλο, που δεν σελιδαριθμείται μαζί με το ιατροσόφι, το οποίο αρχίζει με την σ. 1 του επόμενου φύλλου. Σ’ αυτό, το εκτός κειμένου φύλλο, υπάρχει το όνομα Γεώργιος Ολυμπιώτης και κάποιες – δυσανάγνωστες – ιατροσοφικές συνταγές, που φαίνεται ότι αποτελούσαν ομοειδείς προσθήκες, χρήσιμες στο χφ. Δυστυχώς από το χφ. έχουν εκπέσει οι σσ. 31 και 32 – τον αρ. 30 ακολουθεί ο αρ. 33. Ότι πράγματι απουσιάζει το φύλλο με τις σσ. 31-32, αποδεικνύεται από το ότι λείπει το υπόλοιπο του κεφ. λε’, το κεφ. στ’, σχεδόν ολόκληρο το κεφ. λζ’ και από το ότι η λ. τα περί του τέλους της σελ. 30 δεν επαναλαμβάνεται στην επόμενη σελίδα, όπως κατά κανόνα γίνεται με το τέλος και την αρχή των άλλων σελίδων. Το χφ. έχει γραφεί από δύο διαφορετικούς γραφείς. Ο πρώτος αρχίζει από την σελ. 1 και τελειώνει στη μέση περίπου της σελ. 109 και ο δεύτερος συνεχίζει από το σημείο αυτό και τελειώνει στην τελευταία σελίδα, την 207 (βλ. φωτοτυπία της σελ. 109 στο τέλος της Εισαγωγής). Είναι αυταπόδεικτο ότι και οι δύο γραφείς γνωρίζουν πολύ καλά την ελληνική γλώσσα και την ορθογραφία της. Μπορούμε επίσης να πούμε ότι και ο γραφικός τους χαρακτήρας είναι επίσης πολύ καλός. […] Σήμερα βέβαια οι ιατρικές συνταγές του ιατροσοφίου είναι ίσως εντελώς άχρηστες για τους ιατρούς. Νομίζω όμως ότι είναι χρήσιμο για τους βοτανολόγους, τους φαρμακολόγους και τους ιστορικούς της Ιατρικής. Για ένα μελετητή της ιστορίας της γλώσσας μας το χειρόγραφο είναι ασφαλώς μεγάλου ενδιαφέροντος. […] (Από την εισαγωγή της έκδοσης). Το βιβλίο Κ. Μ. Μηνά με τίτλο “ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΟΝ Του 18ου αι.“, κυκλοφορεί από τις εκδ. Βερέττας, 2012.
- Ἰατροσόφιο, 1788. Χαρτί υπόλευκο, μελάνι γκρίζο, 210 x 152 χλστ., 24 φ. + 324 σελ. Γραφή στρογγυλή σχετικά ευανάγνωστη με σελιθαρίθμηση από τον ίδιον γραφέα. Στο φ. 2r όπου ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται και ο γραφέας, ο πατριαρχικός έξαρχος Μάξιμος και η χρονολογία γραφής, τον Φεβρουάριο 1788. Τα τεύχη τετράδια. Στίχοι κατά σελίδα 22. Επιμελημένη διάταξη κειμένου και παράθεση των επί μέρους παραγράφων κατά ιατρική συνταγή. Τα φύλλα 20v-22v και οι σελίδες 208, 288, 300, 307-308, 315-316, 319-324 λευκές. (φ. 2r-20r) – Τίτλοι: Βιβληον καλούμενον ἱατροσοφικὸν περίἐχόμενο λοίαν καλλαῖς καὶ ἀξιόλογαις ρετζέτες ἀπὸ βιβλήα ἐμπίρων καὶ φιλοσόφων οἱατρῶν τοῦτε ὑπποκράτους καὶ γαλινοῦ καὶ ἐτέρων πολλῶν θαυμαστῶν εἰς τὴν ἐπισίμην ταῦτην. Συναχθὲν πάρὰ τοῦ πανοσιωτάτου καὶ πατριαρχικοῦ ἐξάρχου κυρίου Μαξίμου ἐκ διαφόρων βιβλήων καῖ ἀξιολόγων εἰς θεραποίαν πολλῶν πασχώντων ἀπὸ ἤτι ἀσθένιαν πάσχουσιν. Ἐν ἔτοι εἰς τοὺς ˏαψπη Φευ(ρ)ου(αρἰου) ιγ´…(σ. 209-260) Ἀρχὴ σὺν Θεῶ ἁγίῳ διὰ κάθε γενεᾶς βότανα καὶ ἰατρικὰ εἰς κάθε πάθος. Ἀρχ.: Περὶ νὰ εὕρης καλλὰ χωρτάρια. Τελ.: Περὶ ὀφθαλμίας τοῦ ἄλμπουτέρ. (σ. 261-286) Πρόσθετες συνταγές για μαντζούνια, χάπια, αλοιφές, λάδια, σιρόπια, βάλσαμα, σκόνες, ζουλάπια, νερά, ντεκότα. (σ. 289) Περὶ ὁποίαν ἡμέραν τοῦ μηνὸς καὶ τῆς σελίνης δίδεται τὸ καθάρσιον καὶ εὐγάζεις τὸ αἵμα. (σ. 290-299) Διαγνωστικές οδηγίες, προγνωστικά, βροντολόγιον. (σ. 301-306) Δίγλωσσο
λεξικό. Αἱ ἐξηγήσεις τον λέξεων ρωμαϊστή καὶ ὀθωμανική. Αρχ.: Κάσια – Χιἀρ σεμπέ (σ. 309-314, 317) Ξόρκια και γητεύματα. Στο φ.1r το σημείωμα: ἀρχυς καλλοις κάλλιστων είναι και τελος. ὅρθος δοκουσιν υ ορι ρον πραγματον. Δοκίμια γραφής της αλφαβήτου. Στο φ. 1v υπάρχουν τα εξής σημειώματα με καλλιγραφικότερη γραφή: Ἐπίγραμμα ἰαμβικὸν πρὸς τὸν πατριαρχικὸν ἔξαρχον πανοσιολογιώτατον κὺρ Μάξιμον. Ἐξαρχέων ἄριστε, Μάξιμος καλός / ἄριστος ὤφθη τοῖς ἀκεστόρσι ξένε. / Ἕτερον ἰαμβεῖον τοῦ αὐτοῦ πρὸς αὐτὸν. / Ἐξαρχέων ἄριστε Μάξιμος τέως, / ἔξαρχος αὐχεῖ νῦνγε ταῶν ἀκεστόρων. / ἡ βίβλος ἥδε δεῖξις ἔστω τοῦ όγου / ὅσοις πάθη γοῦν ἔλθετ’ αὐτῷ συντόνως. / Εἰς ἀϊδίου εὐνοϊκῆς εὐλαβείας τεκμήριον. Ἀναστάσιος Καμπίτου ὁ ἐκ Ναούσσης Ημαθίας. Από τα παραπάνω σημειώματα είναι εμφανές ότι ο γραφέας ασκούσε την ιατρική τέχνη προφανώς στην περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας. Από πλευράς περιεχομένου και γλώσσας αυτό το ιατροσοφικό χειρόγραφο δεν διαφέρει σημαντικά από άλλα παρόμοια του ίδιου αιώνα και του προηγουμένου. Ενδιαφέρουσα η αναφορά στο κεφάλαιο στην σελίδα 209 περί βοτάνων που έχει ως εξής: Περὶ νὰ εὕρης καλὰ χορτάρια. Εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος ἀπὸ τὸ Ξεροπόταμον τὸ μοναστήρι ἕως καὶ εἰς τοῦ Ξενόφου ὅσα βότανα καὶ ἂν εὕρης ἀπάνω καὶ κάτω μάσε τα καὶ εἶναι ὅλα καλά. Ἐκεῖ εὑρίσκεται καὶ τὸ βότανον τὸ ὁποῖον ἐνεργὰ διὰ τὸ σπάσμα καὶ τὸ ὀνομάζουν σφίναις, τὸ ὁποῖον τὸ βράζεις μὲ κρασὶ καὶ τὸ πίνει καὶ ὑγιαίνει. - Άλλο του επονομαζομένου Μελετίου – βλ. Μ. Π. Αλεξοπούλου “DAS IATROSOPHION DES SOG. MELETIOS: EDITION MIT SPRACHLICHEM UND SACH-LICHEM KOMMENTAR”, διδ, διατρ. Πανεπ. Ludwig Maximilians Universitat Munchen (LMUM), Μόναχο, 1998, DOI 10.12681/eadd/10817.
- Άλλο “ΚΡΗΤΙΚΟ ΙΑΤΡΟΣΟΦΙΟΝ ΤΟΥ 19ου αι.” συνέγραψε ο ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ (ΕΚΔΟΣΗ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ, ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ), ΡΕΘΥΜΝΟ, 2001. Στην Κρήτη επίσης ιατροσόφιο εκληρονόμησε η Μαγδαληνή, από την Λαμπηνή, η οποία ζούσε στην ερειπωμένη σήμερα ΙΜ Αγίου Χαραλάμπους στα Σφακιά. Η Μαγδαληνή αναγκάστηκε να φύγει από την Λαμπηνή Ρεθύμνης, γιατί την ήθελε για σύζυγό του ο Αχμετ Αλμπάνης, λεπρός, ενετικής καταγωγής. (Ο “Αχμέτης” ήταν αδελφός του Οσμάν Αλμπάνη, του «αιμοβόρου εσπεχή», που κατοικούσε στο Ρέθυμνο). Η Μαγδαληνή διδάχθηκε τα γράμματα και τις ιατρικές γνώσεις από έναν γέροντα μοναχό – πρακτικό γιατρό, που είχε στην κατοχή του κάποιο ιατροσόφι. Σε όλην την διάρκεια της επανάστασης αλλά και μετά απ’ αυτήν, στην Μαγδαληνή κατέφευγαν οι άρρωστοι και οι πληγωμένοι, για να τους θεραπεύσει και να περιποιηθεί τις πληγές τους. Αναφέρεται ότι είχε και χειρουργικές γνώσεις! Το Ολοκαύτωμα της Λαμπηνής έγινε στις 20 Ιανουαρίου 1829 από τους Τούρκους. Τα γυναικόπαιδα τα οδήγησαν στο Ρέθυμνο και στην συνέχεια τα πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η δε Μαγδαληνή ανέλαβε το οδυνηρό μα ιερό καθήκον της φροντίδας των νεκρών, μετά την Μάχη του Φραγκοκάστελλου (18.5.1828). Η Μαγδαληνή φρόντισε για την περισυλλογή των πτωμάτων, την ταφή των νεκρών και την καύση των πτωμάτων των Τούρκων. Αυτή αναγνώρισε το ακέφαλο πτώμα του Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη. Αυτή φρόντισε να βρει και το κεφάλι του, που οι Τούρκοι το είχαν μεταφέρει στο Καψοδάσος. Αυτή το έθαψε στον περίβολο του έρημου σήμερα μοναστηριού. – ΠΗΓΕΣ: Επίσκοπος Ιεροσητείας Γρηγόριος Παπαδοπετράκης «Ιστορία Σφακίων», Αθήνα, 1988. Ρεθεμνιώτης λαογράφος Π. Βλαστός. Ν. Ψιλάκης «Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης».
Ιατροσοφιο 19ος αιωνας μχ 1817, προγνωστικα αστρονομικα κειμενα κοσμολογικες δοξασιες Λεκακης Ιατροσοφιον προγνωση αστρονομικο κειμενο κοσμολογια δοξασια λαμπινη βιβλιo γιατροσoφια, συλλογη λαικη πρακτικη παραδοσιακη ιατρικη γιατροσοφι 16ος αστρονομια κοσμολογια δοξασια 1817 – 1818 γραφεας, Ξανθοπουλος περι της δημιουργιας του σωματος του ανθρωπου στην κοιλια της γυναικος αυξησεως των στοιχειων ανασμου / ανασασμου στοιχειων 4 ηλικιας του ανθρωπου προγνωση ασθενειην και ζωης ανθρωπος δημιουργια σωμα γυναικα αυξηση στοιχεια ανασμος / ανασασμος στοιχειο 4 ηλικια τεσσερις φλεβοτομιας σε σχεση με τις κινησεις της σεληνης φλεβοτομια κινηση σεληνη αστρολογος δοκιμος αληθης ιπποκρατους ουρος ασθενη θεραπευτικη πρακτικη αλοιφη αστρολογια ιπποκρατης ουρα ασθενεις θεραπεια βοτανα θεραπευτικες ιδιοτητες ασθενεια δενδρολιβανος, πενταφυλλο, μαλαθρακοβοτανο, πολυγονο, δωδεκα ανθη, μανδραγορας, ορειβασιο ιατροσοφιστης ιατρικη συνταγη ελληνικο ονομα βοτανο φαρμακο εξηγηση καταληψη συστημα κεφαλη ακρα πασαν ασθενειαν κκακουχια μελη σοφος ιατρος αρχη συν Θεω αγιω πονος πονοκεφαλος, κεφαλι κρυωμα καψη χολη ζεστη λουτρο Δημωδη διστιχα 15συλλαβος δεκαπεντασυλλαβος ζευγαρωτος ομοιοκαταληκτος στιχος αλχημικη αλχημεια συνταγες χειρογραφο αναγνωστης Τερζης βιβληοδετης 1817 καλανδαρι ενιαυτος 1818 Ιανουαριος Σπαρτηανος σπαρτιατης σπαρτη Πελοποννησος – Μεσσηνια Λακωνια κειμενα χειρογραφα, παραλλαγη ερυθρο μελανι ανορθογραφια καστανο Γαληνος Μελετιος συγγραμμα ελληνας λογιος αιρετικος ιερομοναχος μεγαλος πρωτοσυγγελλος 16ος Ιωαννικος Καρτανος Κερκυρα φυλακη Βενετια 17ος ανατυπωση ιστορικο βοηθημα ιατροσοφικο πασχοντας πνευμα κωδικας 1652 1812, Μουζακης συνταγες βοτανων μεταγραφη θεραποντας ιατρος 18ος περιοδικο Μυσων 1937, εκδοτης Καταποτης χειρογραφη μορφη Πανεπιστημιακη Βιβλιοθηκη Ιασιο Ρουμανια σταχωμενος, Ολυμπιωτης ιατροσοφικες γραφευς ελληνικη γλωσσα ορθογραφια βοτανολογια φαρμακολογια ιστορικος Ιατρικη ιστορια Μηνας 1788 γκριζο, πατριαρχικος εξαρχος Μαξιμος τευχος τετραδιο ρετζετα βιβληο φιλοσοφος ιατροφιλοσοφος υπποκρατης γαλινος επιστημη πανοσιωτατος πατριαρχειο πασχοντες ασθενεια Θεος αγιος γενεα ιατρικα χορταρι οφθαλμια αλμπουτερ μαντζουνι, χαπι, αλοιφες, λαδι, σιροπι, βαλσαμαο, σκονη, ζουλαπι νεο, ντεκοτα ημερα καθαρσιον καθαρσιο αιμα διαγνωστικες οδηγιες, προγνωστικο, βροντολογιον βροντολογιο λεξικο εξηγησεις ρωμαιστι οθωμανικη Κασια – Χιαρ σεμπε ξορκι γητευμα γητεια αρχυς καλλοις καλλιστων τελος. ορθος δοκουσιν υ ορι ρον πραγματον. Δοκιμια γραφη αλφαβητος καλλιγραφια επιγραμμα ιαμβικον ιαμβικο ιαμβιος πατριαρχειο εξαρχεων αριστος ιαμβειον ιαμβειο εξαρχος βιβλος αγος παθος αιδιος ευνοικη ευλαβεια τεκμηριον τεκμηριο Καμπιτης Ναουσσα Ημαθια Κεντρικη Μακεδονια χορταρια αγιον αγιο ορος Ξεροποταμος μοναστηρι Ξενοφου ξενοφωντος σπασμα σφιναις, σφινες, σφινα σφινη βρασιμο κρασι υγεια Αλεξοπουλου ΚΡΗΤΙΚΟ 19ος ΠΑΠΑΔΟΓΙΑΝΝΑΚΗΣ ΡΕΘΥΜΝΟ, Κρητη Μαγδαληνη Λαμπηνη ερειπωμενη ΙΜ ιερα μονη Αγιου Χαραλαμπους Αγιος Χαραλαμπος Σφακια χανιων χανια Ρεθυμνης, Αχμετ Αλμπανης, λεπρος, λεπρα βενετια Αχμετης αιμοβορος εσπεχης σπαχης Ρυθυμνου ιατρικες γνωσεις γεροντας μοναχος πρακτικος γιατρος κρητικη επανασταση αρρωστοι χειρουργικες Ολοκατωμα 20 Ιανουαριου 1829 Ιανουαριος Τουρκος γυναικοπαιδα σκλαβοπαζαρο φροντιδα νεκρος Μαχη του Φραγκοκαστελλου Φραγκοκαστελου Φραγκοκαστελλο Φραγκοκαστελο 18 μαιος μαιου 1828 περισυλλογη πτωμα ταφη νεκρος καυση πτωματων ακεφαλο Χατζη Μιχαλη Νταλιανης ΧατζηΜιχαλης Χατζης Μιχαλης Τουρκοι Καψοδασος μονη επισκοπος Ιεροσητειας Ιεροσητεια Παπαδοπετρακης Σφακιων Ρεθεμνιωτης λαογραφος Βλαστος Ψιλακης Κρητης
