Του Γιώργου Λεκάκη
Αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ένα άλλο τμήμα ενός αθλητικού συγκροτήματος, στην αρχαία ελληνική αποικία του Ακράγαντα (σήμερα παραφρασμενο ως Αγκριτζέντο / Agrigento) Σικελίας, της Μεγάλης Ελλάδος, ίδρυμα Κρητών και Ροδίων, τον 6ο αι. π.Χ.! – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον ΑΚΡΑΓΑΝΤΑ, ΕΔΩ. Ο ναός του, αφιερωμένος στον Ολύμπιο Δία (340 Χ 160 πόδια), ήταν ο μεγαλύτερος δωρικός ναός στον ελληνικό κόσμο!
Προηγούμενες εργασίες στον χώρο αποκάλυψαν άλλα μέρη του μνημειώδους Γυμνασίου (γυμναστηρίου), μια εγκατάσταση που χρησιμοποιείτο για άσκηση, προπόνηση και άλλες αθλητικές δραστηριότητες. Αυτά περιελάμβαναν μια πισίνα και έναν χώρο αγώνων. Πέντε πλακάκια με την σφραγίδα ΓΥΜ (= ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ), που βρέθηκαν στο στρώμα καταστροφής, επισφραγίζουν ότι ο χώρος αυτός ανήκε στο γυμνάσιο.
Κατά την διάρκεια των πρόσφατων ερευνών σε κοντινή απόσταση, μια διεθνής ομάδα ερευνητών ανακάλυψε και ένα στεγασμένο ημικυκλικό θέατρο ή αμφιθέατρο, ικανό να φιλοξενήσει 150 – 200 άτομα. Αυτός ο χώρος άνοιγε σε μια παρακείμενη μεγάλη ορθογώνια αίθουσα (διαλέξεων) με πάγκους, στηριγμένους στους τοίχους. Αυτοί οι χώροι θα είχαν χρησιμοποιηθεί από δασκάλους και μαθητές για την πραγματοποίηση μαθημάτων, ρητορικών ασκήσεων, θεατρικών παραστάσεων και πνευματικών διαγωνισμών. Το συγκρότημα στον Ακράγαντα, που χρονολογείται στον 2ο αιώνα π.Χ. είναι το μόνο γνωστό ελληνικό Γυμνάσιο, με αμφιθέατρο στους χώρους του, στην Σικελία της Μεγάλης Ελλάδος. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτό καταδεικνύει ότι οι κάτοικοι του Ακράγαντα, ασχολούνταν εξ ίσου, τόσο με την αθλητική, όσο και με την πνευματική εκπαίδευση των νεαρών πολιτών τους. Ο τύπος μικρού στεγασμένου θεάτρου χωρίς σκηνικό ήταν πολύ γνωστός στον ελληνικό κόσμο, και στην Σικελία χρησιμοποιήθηκε και για δημόσιο κτίσμα / βουλευτήριο, σε πολλές πόλεις τον 2ο / 1ο αιώνα π.Χ.
Αλλά δεν υπάρχουν παράλληλα για αμφιθέατρο σε γυμνάσιο του 2ου / 1ου αιώνα π.Χ. Ένα παρόμοιο είναι γνωστό μόνον από το μνημειώδες γυμνάσιο στην αρχαία ελληνική πόλη Πέργαμο, το οποίο κτίστηκε από την βασιλική οικογένεια των Ατταλιδών, τον 2ο αιώνα π.Χ., αλλά τροφοδοτήθηκε με αμφιθέατρο στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ.
Η αναζήτηση για το θέατρο του Ακράγαντα ξεκίνησε σχεδόν πριν από έναν αιώνα, όταν ο αρχαιολόγος Πύρρος Μαρκόνι διηύθυνε μια μεγάλη αρχαιολογική αποστολή, που χρηματοδοτήθηκε ο Άγγλος, A. Hardcastle, καπετάνιος του Βρετανικού Ναυτικού, που γοητεύτηκε με την τοποθεσία, ενώ ζούσε στην Villa Aurea, που βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο, ανάμεσα σε δύο από τους ναούς του Ακραγαντα! Μέχρι να πεθάνει, το 1933, υποστήριξε το έργο του Μαρκόνι. Η μόνη γραπτή πηγή διαθέσιμη για να καθοδηγήσει τον Marconi στην αναζήτησή του για το θέατρο ήταν το De Rebus Siculis Decades Duae, το πρώτο έντυπο βιβλίο για την ιστορία της Σικελίας, που γράφτηκε στα μέσα του 16ου αιώνα από τον Δομινικανό μοναχό Tommaso Fazello. Ο Fazello είχε εντοπίσει ό,τι είχε απομείνει από το θέατρο «όχι πολύ μακριά από την εκκλησία Αγίου Νικολάου», προσθέτοντας: «Μόλις που αναγνωρίζω τα θεμέλιά του». Ο Μαρκόνι, ωστόσο, δεν κατάφερε να αποκαλύψει σημαντικά στοιχεία της δομής, τερματίζοντας την αναζήτηση του θεάτρου του Ακράγαντα για τις επόμενες οκτώ δεκαετίες.
Έκτοτε, μόλις το καλοκαίρι του 2015, όταν η M. C. Parello, μια από τις επιβλέπουσες αρχαιολόγους του αρχαιολογικού πάρκου Agrigento’s Valley of the Temples, αποφάσισε να ερευνήσει το νότιο όριον της αγοράς, την κύρια αγορά και το σημείο συγκέντρωσης της αρχαίας πόλεως, και το… κυνήγι του θεάτρου ανανεώθηκε… Πράγματι, περίπου 300 μ. από την εκκλησία Αγ. Νικολάου, ειδικοί από το Πανεπιστήμιο της Μολίζε και το Ινστιτούτο Εφαρμοσμένης Τεχνολογίας της Ιταλίας χρησιμοποιούσαν τρισδιάστατη τομογραφία για να εξερευνήσουν βαθειά υπόγεια. «Στο τέλος μας είπαν για κάποιες διαφορές ύψους σε μια απότομη πλαγιά», λέει η κ. Parello. “Συγκεκριμένα, είδαν μερικές περίεργες καμπύλες γραμμές σε ένα κοντινό ασβεστολιθικό ανάχωμα. Ρωτήσαμε έναν γεωλόγο τι ήταν αυτό και είπε ότι αυτός ο τύπος καμπύλης σίγουρα δεν ήταν φυσικός. Σκεφτήκαμε ότι μπορεί να ήταν το θέατρο και ενθουσιαστήκαμε πολύ.” Μετά από μια σύντομη βόλτα στην κορυφή της πλαγιάς, η κ. Parello παρατήρησε επίσης μερικούς λίθους διατεταγμένους σε καμπυλόγραμμο σχήμα. «Ήταν πάντα εκεί, αλλά δεν τους είχαμε ξαναδεί πραγματικά», λέει. Αν και θα τους χρειαζόταν αρκετούς μήνες δουλειάς για να είναι σίγουροι – κατά τη διάρκεια του οποίου απέφυγαν να αποκαλέσουν την δομή «θέατρο», από φόβο – η κ. Parello και η ομάδα της εντόπισαν τελικά το χαμένο θέατρο του Ακράγαντα. Ο Μαρκόνι, αποδεικνύεται, δεν είχε βρει την δομή, επειδή έψαχνε σε λάθος μέρος…
Στην κορυφή του λόφου, όχι μακριά από το πέτρινο θέατρο, η ομάδα βρήκε ένα άλλο εκπληκτικό εύρημα: 20 τρύπες σκαμμένες στην γη, προφανώς για να κρατήσουν ξύλινους στύλους. «Η υπόθεσή μας είναι ότι αυτό είναι απόδειξη ενός αρχαιότερου, ορθογώνιου ξύλινου θεάτρου, που αντικαταστάθηκε από το πέτρινο», λέει ο Caliò. Αυτό επιβεβαιώνει όσα γνωρίζουμε για την αρχιτεκτονική των ελληνικών θεάτρων. (Προσφάτως, οι αρχαιολόγοι που έκαναν ανασκαφές στην βάση της Ακρόπολης στην Αθήνα, εντόπισαν τρύπες παρόμοιες με αυτές που βρέθηκαν στο Agrigento. «Αυτές οι τρύπες φαίνεται να ανήκαν στο Θέατρο του Διονύσου, το οποίο κατέρρευσε τον 5ο αιώνα π.Χ.», εξηγεί ο Caliò. «Πιστεύουμε ότι το θέατρο ήταν σύγχρονο με το ξύλινο θέατρο του Ακράγαντα»).
Το αμφιθέατρο έδωσε μια ακόμη θεαματική ανακάλυψη: Στην ορχήστρα βρέθηκαν δύο ενεπίγραφοι ογκόλιθοι (1,50 x 0,50 x 0,50 μ.), ένας από αυτούς διατηρούσε τμήματα του αρχικού λευκού σοβά και γράμματα με κόκκινο χρώμα. Οι ογκόλιθοι πιθανότατα είχαν επαναχρησιμοποιηθεί για μια άγνωστη εγκατάσταση στην ορχήστρα, προτού κλαπούν μερικώς. Η επιγραφή καταστράφηκε εν μέρει κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Αρχικώς εκάλυπτε τουλάχιστον δύο ακόμη ογκόλιθους, που δεν έχουν βρεθεί. Αλλά η επιγραφή μπορεί ακόμα να διαβαστεί, εν μέρει, χάρις στην γενναιόδωρη υποστήριξη του PD dr. S. Prignitz (διευθυντή των Inscriptiones Graecae στην Ακαδημία Επιστημών και Ανθρωπιστικών Επιστημών του Βραδεμβούργου Βερολίνου). Το κείμενο αναφέρει έναν γυμνασίαρχο (κορυφαίο στέλεχος του γυμνασίου) και ένα άτομο που χρηματοδότησε πιθανότατα την ανακαίνιση της στέγης του αποδυτηρίου, με ίδια κεφάλαια, και το αφιέρωσε στον θεό Ερμή και τον ημίθεο Ηρακλή, τις δύο θεότητες του ελληνικού γυμνασίου. Έχουν διασωθεί μόνον μερικές επιγραφές από την ιστορία του Ακράγαντα, οπότε το νέο εύρημα παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον και σημασία για να γνωρίσουμε το ελληνικό γλωσσικό ιδίωμα της κρητο-ροδιακής πόλεως.
Τις τελευταίες τρεις περιόδους, η ομάδα του Parello συνέχισε να αποκαλύπτει ό,τι έχει απομείνει από το πέτρινο θέατρο του Ακράγαντα. Έχουν εντοπίσει δύο φάσεις:
- η μία χρονολογείται στον 4ο ή 3ο αιώνα π.Χ. , και
- η άλλη στον 2ο αιώνα π.Χ., όταν η διάμετρος του κτηρίου επεκτάθηκε από περίπου 65 μ. πόδια σε περισσότερα από 90 μ. «Αυτό το καθιστά ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα στην Σικελία, συγκρίσιμο με εκείνα στις Συρακούσες και την Κατάνια», λέει ο Caliò.
Το έργο περιπλέκεται από το γεγονός ότι, τουλάχιστον από τον 13ο αιώνα, οι εντόπιοι αποσυναρμολογούν το οικοδομικό υλικό του, πέτρα προς πέτρα, και το χρησιμοποιούσαν για να κτίσουν τις εκκλησίες και τα ιδιωτικά κτήρια του μεσαιωνικού και σύγχρονου Agrigento.
Όταν η ομάδα έφτασε στο επίπεδο των θεμελίων για την δυτική πλευρά του θεάτρου, για παράδειγμα, σχεδόν όλοι οι θεμέλιοι λίθοι είχαν κλαπεί… Ωστόσο, τα σωζόμενα λείψανα δείχνουν ότι το θεμέλιο θα μπορούσε να υποστηρίξει τοίχους ύψους έως 9 μ. Μέχρι στιγμής, η ομάδα έχει ανασκάψει πλήρως το summa cavea, το υψηλότερο μέρος των κερκίδων, όπου κάθονταν οι απλοί άνθρωποι. Στο μέλλον, ελπίζουν να αποκαλύψουν το ima cavea, όπου βρίσκονταν οι πιο πολυπόθητες θέσεις που προορίζονται για τα υψηλόβαθμα άτομα.
Εκτός από τα υπολείμματα της δομής και των καθισμάτων του θεάτρου, η Parello και η ομάδα της έχουν αποκαλύψει πολλά αναθηματικά αντικείμενα μέσα και γύρω από την δομή, όπως αντικειμενα που σχετίζονται με ένα τελετουργικό καλής τύχης. Τα περισσότερα από αυτά είναι αγγεία για καθημερινή χρήση, όπως guttus (ένα είδος θήλαστρου / μπιμπερώ) και unguentaria (αρωματοδοχεία – μικρά δοχεία από τερακότα που χρησιμοποιούνται για τις αρωματικές αλοιφές). Η ομάδα ανακάλυψε επίσης πολλά θραύσματα υψηλής ποιότητας με μαύρη υαλόμαζα του 4ου έως 3ου αιώνα π.Χ. , καθώς και τρία νομίσματα, ένα από τα οποία είναι καλά διατηρημένο. Αυτό το νόμισμα, που χρονολογείται από την κλασσική περίοδο και κόπηκε στον Ακράγαντα, απεικονίζει έναν αετό, το σύμβολο του Διός, με διπλωμένα φτερά στο μπροστινό μέρος και ένα καβούρι στο πίσω μέρος. Ένα μικρό άγαλμα που χρονολογείται στον 4ο ή 3ο αιώνα π.Χ. απεικονίζει έναν μουσικό να παίζει δίαυλο – τυπικό των Σικελών Ελλήνων καλλιτεχνών. Αν και σπασμένο, ένα θεατρικό προσωπείο, από τερακότα, που ανακαλύφθηκε εξακολουθεί να δείχνει την αρχικό έγχρωμο χρώμα του. Ένα καλύτερα διατηρημένο προσπωπείο του 4ου αιώνα π.Χ. απεικονίζει μια τρομακτική Γοργόνα.
Οι ανασκαφές της ομάδας Parello θα ξαναρχίσουν την άνοιξη του 2019, όταν ελπίζει να βρει την ορχήστρα του πέτρινου θεάτρου. «Μετά από έρευνα με ένα μαγνητόμετρο, γνωρίζουμε ότι υπάρχουν μερικές μη αναγνωρίσιμες δομές περίπου 3.5 μ. κάτω από την επιφάνεια», λέει. “Είναι μάλλον η ορχήστρα. Ανυπομονώ να δω πώς μοιάζει. Και θα ήταν υπέροχο αν μπορούσαμε να βρούμε την αρχική σκηνή.”
ΠΗΓΗ: M. Merola «Sicily’s Lost Theater – Archaeologists resume the search for the home of drama in a majestic Greek sanctuary», AJA, Μαρτ./Απρ. 2019. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.5.2019. Και «THE GYMNASIUM OF AGRIGENTO – RECENT EXCITING DISCOVERIES – News from the 2025 campaign», Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, 8.4.2025. Φωτ.: M. Merola, G. Cavaleri.
αρχαιο Γυμνασιο, εστεγασμενο ημικυκλικο αρχαιο ελληνικο θεατρο Ακραγαντας Σικελιας Λεκακης Agrigento Artifacts Flute
