Ο θεϊκός Παις του Ιερού των Καβείρων στην Θήβα – ο Κάβιρος και η Χσενυλίς

Της Σαπφούς Αθανασοπούλου

Σε χάλκινο ενεπίγραφο ειδώλιο ταύρου[1] (περ. 550 – 500 π.X.) από το Ιερό των Καβίρων(*) στην Θήβα αποδίδονται με πλαστικότητα ο βαρύς κορμός και τα ανατομικά χαρακτηριστικά του ζώου. Στη δεξιά πλευρά του κορμού είναι χαραγμένο, σε βοιωτικό αλφάβητο, το θηλυκό όνομα (ΧΣENYΛIΣ – σ.σ.: > ΞENYΛIΣ). Στην αριστερή πλευρά του κορμού, εγχάρακτη επιγραφή δηλώνει (TOIΠAIΔI – σ.σ.: < δοτική τω παιδί). Σύμφωνα με τις επιγραφές, η Χσενυλίς αφιέρωσε το ειδώλιο στον Παίδα[9], ενώ σωζόμενα ίχνη γραμμάτων κάτω από την επιγραφή δηλώνουν ότι αρχικά ο εύρωστος ταύρος είχε ανατεθεί στον ΚΑΒΙΡΟ, αλλά κάποια στιγμή η ανάθεση άλλαξε υπέρ του Παιδιού.

Ο σφριγηλός ταύρος συγκαταλέγεται στην κυρίαρχη κατηγορία των πολυάριθμων ζωόμορφων ειδωλίων, μπρούντζινων και μολύβδινων, που βρέθηκαν στο Ιερό των Καβίρων στην Θήβα[2] και χρονολογούνται από το 10ο αι. έως και τον ύστερο 6ο αι. π.Χ. Αποτελούσαν προσφορές των πιστών στις θεότητες που λατρεύονταν εκεί. Πολλά από αυτά φέρουν χαραγμένες στον κορμό τους επιγραφές, που δηλώνουν ότι άλλοτε προσφέρονταν στον Κάβιρο, άλλοτε στο Παιδί ή και στους δύο, συχνά δε, αναφέρεται το όνομα του άνδρα αναθέτη (σπανίζει η γυναικεία ανάθεση[8] όπως αυτή του ταύρου Χ 10552).

Ποιοι ήταν όμως οι αποδέκτες των μετάλλινων αφιερωματικών ταύρων;

Δαίμονες ή θεότητες ανατολικής προέλευσης (φοινικικής ή μικρασιατικής ή σημιτικής)(*), με όνομα που σημασιολογικά δηλώνει τους «δυνατούς» ή «μεγάλους» θεούς, οι Κάβιροι στέγαζαν την λατρεία τους στα ιερά της Σαμοθράκης, της Λήμνου και της Θήβας, αλλά και σε άλλα λιγότερο γνωστά. Η λατρεία τους[3] πάντοτε περιελάμβανε μυστηριακές ιερουργίες, οι οποίες πρέπει να είχαν πρωταρχικό σκοπό την ευφορία των καρπών, την ευόδωση της συγκομιδής, την ενίσχυση της παντοειδούς γονιμότητας και της ευγονίας. Oι μύστες αντλούσαν δύναμη συμμετέχοντας σε αυτές. Στο θηβαϊκό Καβίριο[4], γνωρίζουμε ότι λατρεύονταν ο Κάβιρος και το θεϊκό Παιδί, τόσο από τα ποικίλα αναθήματα που αναφέρουν τις δύο θεότητες όσο και από την εικονογραφία των καβιρικών τελετουργικών αγγείων που εμφανίζεται στο τέλος του 5ου αι. π.Χ.

Στο θραύσμα ενός καβιρικού σκύφου του τέλους του 5ου αι. π.Χ., το οποίο εκτίθεται στο μουσείο μας απεικονίζεται και ονοματίζεται η ώριμη / νεανική φύση του θεϊκού δίπτυχου της τοπικής λατρείας: ο Κάβιρος με την μορφή γενειοφόρου και κισσοστεφούς θεού ξαπλωμένου με κάνθαρο στο χέρι, σαν άλλος Διόνυσος, και ο θεϊκός Παις να αντλεί κρασί για τον Πατέρα του με οινοχόη από έναν κρατήρα. Η παράσταση αυτή, πολύτιμη για την κατανόηση της σχέσης Καβίρου-Παιδιού, έχει συσχετιστεί με την πρακτική που ακολουθούσαν οι νέοι στα συμπόσια να οινοχοούν για τους ενήλικες και έχει υποστηριχτεί, ότι στην εικόνα του Παιδιού που υπηρετεί τον Κάβιρο, ενδεχομένως αντικατοπτρίζεται η εικόνα των παίδων που προσέρχονταν για μύηση στο ιερό.

Τα πλούσια ευρήματα από τις ανασκαφές στο Ιερό έχουν οδηγήσει στην ερμηνευτική άποψη ότι στο θηβαϊκό Καβίριο πραγματοποιούνταν διαβατήριες τελετές, δηλαδή μυητικές ιεροπραξίες που σηματοδοτούσαν το πέρασμα των αγοριών από την παιδική στην εφηβική ηλικία και από αυτήν στη ζωή του ενήλικα. Έτσι, εκτός από τα προσφερόμενα στον Κάβιρο και στον Παίδα ταυρόσχημα ειδώλια, αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μια άλλη κατηγορία αναθημάτων προς στο θεϊκό Παιδί: κουδουνίστρες, στρόβιλοι (σβούρες) και αστράγαλοι (κότσια από αρθρώσεις ποδιών προβάτων), δηλαδή απλά παιχνίδια ή ομοιώματα αυτών, πήλινα, μπρούντζινα ή μολύβδινα που χρονολογούνται τα περισσότερα τον 5ο αι. μέχρι και τον ύστερο 4ο αι. π.Χ. Πρόκειται για αναθήματα, τα οποία θα μπορούσαν να συσχετιστούν με τις τελετουργίες μετάβασης, καθώς γνωρίζουμε ότι κατά την ενηλικίωσή τους οι νέοι αφιέρωναν στα Ιερά αντικείμενα που συνδέονταν με την προγενέστερη παιδική ηλικία και ιδιαίτερα τα παιχνίδια τους.

Ο Παις, ο θεϊκός γιος με τη νεανική φύση, αποδέχεται τη μύηση των θνητών και θέτει υπό την προστασία του το μυητικό πέρασμα των παίδων στην εφηβεία και από εκεί στην ενηλικίωση. Και μεταβαίνοντας από το θεϊκό στο κοσμικό επίπεδο, ο νέος εκπαιδεύεται, ολοκληρώνεται στο σώμα και στην ψυχή, μετατρέπεται σε ώριμο πολίτη και οπλίτη που φέρει τα όπλα του και υπερασπίζεται την πόλη του.

ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, έκθεμα του μήνα, Νοεμβρ. 2023. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 5.11.2023.

Βασική Bιβλιογραφία:

Για Ειδώλιο ταύρου Χ 10552:

• Β. Schmaltz, Metallfiguren aus dem Kabirenheiligtum bei Theben. Die Statuetten aus Bronze und Blei, Berlin, 1980, 81-82, αρ.333 (ομάδα 27), πιν.18.
• Ant. Nikolau, Y. Tzedakis (eds), Bulls: Image and Cult in the Ancient Mediterranean, Catalogue of the exhibition, Μuseu d’ Història de la Ciutat de Barcelona, 14.11.02-6.03.2003, Hellenic Ministry of Culture, 187, αρ.108 (R. Proskynitopoulou).
• Ant. Nikolau, Y. Tzedakis (επιμ.), Ο Ταύρος στον μεσογειακό κόσμο. Μύθοι και Λατρείες, Κατάλογος έκθεσης, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 19.03-07.06.2003, ΥΠΠΟ, 188, αρ. 108 (Ρ. Προσκυνητοπούλου).
• Inscriptiones Graecae VII, 3579A.B (Boeotia, Thebae).

Σχετικά με το θηβαϊκό Καβίριο (τοπογραφία και οικοδομική εξέλιξη):

• Heyder και Al., Mallwitz, Die Bauten im Kabiren-heiligtum bei Theben. Band II, Berlin 1978.
• Νικ. Δ. Παπαχατζή, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Βοιωτικά, ΙΧ, 25, 5-10, εκδ. Εκδοτική Αθηνών 1981.

Σχετικά με τα μετάλλινα ζωόμορφα ειδώλια, τις ποικίλες κατηγορίες προσφορών, τις λατρευτικές πρακτικές, τις διαβατήριες τελετές και τη χρήση των καβιρικών τελετουργικών αγγείων βλ.:

• Χρ. Αβρονιδάκη, Ο ζωγράφος του Άργου. Συμβολή στην έρευνα της βοιωτικής ερυθρόμορφης κεραμικής στο β΄μισό του 5ου αιώνα π.Χ., Αθήνα ΥΠΠ0-ΤΑΠΑ 2007, 98-100, 101 σημ. 553,554, 102-114.
• K.-P. Bilias, Hiaros Kabiro. Die beschriften Stiervotive aus Metall im Kabirion von Theben. Masterstudiengang Klassische Archäologie, Freie Universität Berlin, 2022.
• Μ. Doumas, ‘’The Sanctuary of the Cabeiri‘’ στο Ant. Nikolau, Y. Tzedakis (eds), Bulls: Image and Cult in the Ancient Mediterranean, Catalogue of the exhibition, Μuseu d’ Història de la Ciutat de Barcelona, 14.11.02-6.03.2003, Hellenic Ministry of Culture, 138-141.
• Μ. Doumas, Rites d’initiation au Cabirion de Thèbes, Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών. Γ’ α΄, Αθήνα 2000, 274-389.
• Α. Λεμπέση, Τα μετάλλινα ζώδια του Θηβαϊκού Καβιρίου, ΑΕ 1992, 1-19.
• Α. Schachter, The Theban Kabiroi, στο Μichael B. Cosmopoulos (ed.) Greek Mysteries: The Archaeology and Ritual of Ancient Greek Secret Cults, London 2003, 114-142.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Διαστάσεις: Ύψ. 5,16 εκ. μήκ. 9,8 εκατ. Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας, αρ. Χ 10552, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Χώρος Έκθεσης: Αίθουσα 36, Προθήκη 12, αρ. 19.

[2] Η θέση του θηβαϊκού Καβιρίου αναφέρεται στον Παυσανία (ΙΧ, 25, 5).Τα λείψανα του Ιερού βρίσκονται οκτώ περίπου χιλιόμετρα δυτικά της Θήβας. Στην αρχαιότητα το Ιερό δεν ήταν ορατό από μακριά, επειδή χανόταν η εικόνα του μέσα ένα φυσικό βαθούλωμα ανάμεσα σε χωματόλοφους. Μέρος των κινητών ευρημάτων βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ενώ τα υπόλοιπα είναι στη Θήβα.

[3] Στην Σαμοθράκη, οι Κάβιροι – «Μεγάλοι Θεοί» προστάτευαν τα θαλάσσια ταξίδια και τους ναυτικούς. Στη Λήμνο, γιοι της τοπικής θεάς Καβειρούς και του Ηφαίστου, ήταν μεταλλουργοί σαν τον πατέρα τους τον θεό της φωτιάς και των μετάλλων, αλλά και προστάτες της ναυσιπλοΐας. Σταδιακά η μυστηριακή λατρεία των Καβίρων εξαπλώθηκε σε πολλούς τόπους της αρχαιότητας.

[4] Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Παυσανία (ΙΧ, 25, 6): «Οποίοι τινές είναι οι Κάβειροι και όποια τινά μυστήρια τελούν εις την Μητέρα Ρέαν θα ζητήσω συγγνώμη από τους φιλομαθείς διά την σιωπήν μου αυτήν. Οποία δε η παρακαταθήκη και τα εις αυτήν τελούμενα δεν μοι επιτρέπεται να γράψω»). Αλλά και η «καβειραία Δήμητρα» έπαιξε σημαντικό ρόλο ως εισηγήτρια των μυστικών τελετών. Ο Παυσανίας (ΙΧ, 25,6-7) αναφέρει ότι η Δήμητρα εμπιστεύτηκε μυστική παρακαταθήκη στον Προμηθέα και τον γιο του Αιτναίο στην πόλη των κατοίκων Καβείρων κοντά στην Θήβα και ότι οι μυστικές ιεροπραξίες ήταν δώρο της Δήμητρας στους καβειραίους κατοίκους.

Επίσης, για την ιερότητα του χώρου, ο Παυσανίας παραθέτει (ΙΧ,25, 8-10): «Την οργή των Καβείρων οι άνθρωποι δεν μπορούν να την αποφύγουν…

Κι όταν ο Αλέξανδρος είχε νικήσει και κάψει την Θήβα και την Θηβαΐδα ολόκληρη, οι Μακεδόνες οπλίτες που μπήκαν στο ιερό των Καβείρων / Καβίρων βρισκόμενο και αυτό σε γη εχθρική, καταστράφηκαν με κεραυνούς και αστραπές από τον ουρανό. Τόσο άγιο ήταν το ιερό τούτο από την αρχή».

(*) ΣΧΟΛΙΑ Γ. Λεκάκη:

Κάτι τέτοιο δεν αναφέρεται σε κανένα αρχαίο κείμενο ή λεξικό: Οι Κάβειροι ήταν μυστηριώδεις δευτερεύουσαι θεότητες, λατρευόμεναι ὑπὸ τῶν Πελασγῶν ἐν Λήμνῳ καὶ Σαμοθράκῃ[5] [και Ίμβρο[6]], ὁπόθεν τὰ ἀρχαῖα ἐκεῖνα μυστήρια διεδόθησαν καθ’ ἅπασαν τὴν Ἑλλάδα· οὗτοι ἐθεωροῦντο ὡς βραχεῖς τὸ ἀνάστημα μετὰ μεγάλων γεννητικῶν μορίων καὶ ἐκαλοῦντο υἱοὶ τοῦ Ἡφαίστου [ή του Βαλχάνου] ὡς κατέχοντες τὴν τέχνην τοῦ ἐργάζεσθαι τὰ μέταλλα.[7]

• Καβειρίδες καὶ η Καβειρώ, αἱ ἀδελφαὶ καὶ ἡ μήτηρ τῶν Καβείρων (Στράβ. 472), Καβειρίδες Νύμφαι (Ακουσ. 20J., Φερεκ. 48 J.)
• Καβειρία, Καβειραία επίθετο της θεάς Δήμητρος (Id.9.25.5 codd.).,
• Καβειραῖος (Καβειραῖα, Καβειραῖον, Στέφ. ὁ Βυζ. Παυσ. 9. 25, 5-7),
• Καβειρικός (Καβειρική, Καβειρικόν), θηλ. Καβειριάς (- άδος· ὡσαύτως τὸ ἀποθ. Καβειριάζομαι = τελῶ / εορτάζω τὰ Καβειρικὰ μυστήρια,
• Καβειρεῖται (οἱ) Παυσ. 9.25, 8.
• Καβείριον / Καβείρειον (το), ὁ ναὸς αὐτῶν (ὁ αὐτ. 9. 26, 2, IG11(2).144A90 Δήλος, 4^ος αι π.Χ.).
• Καβείρια (τά), τὰ μυστήρια αὐτῶν (επιγρ. περγ.252, Ησυχ.)
• Κάβιρος, σε βοιωτικές επιγραφές (IG7.2457, al., cf. AP6.245).
• Καβιριάρχας, ὁ, έφορος των καβειρίων μυστηρίων – IG7.2428 (Βοιωτ.)
• Καβειριαρχίω / Καβειριαρχέω = εφορεύω των Καβειρίων μυστηρίων ib.2420.
• Κάβειρος > κάβουρας = καρκίνος.

Ίσως σχετικοί και οι πρωτοελληνικοί δαίμονες Κάβαρνοι / Κάβαροι.

Το όνομά τους ετυμολογείται από την αρχαιοτάτη ελληνική ρίζα ΚΑF > ΚΑV > ΚΩF > που σημαίνει φυσικό σπήλαιο (όπου είχαν τα εργαστήριά τους οι Κάβειροι) > κώφωση, κωφός / κουφός (πάθηση σχετιζόμενη με το σπήλαιο του αυτιού) > Κως (νήσος με πολλά σπήλαια), cave > κάβα, καβούρι, κλπ.

ΠΗΓΗ: Ἡρόδ. 2.51., 3.37, Στράβ. 470, κἑξ. Ἡσύχ. Μιλήτου επιγρ. 6.26 (1^ος αι μ.Χ.), Αλεξιος και Φιλόξ. Ετυμολογικό Γουδιανό, 289.30. Liddell-Scott.

[5] Βλ. Γ. Λεκακης «Σαμοθρακη, ιερά νήσος», εκδ. Ερωδιός.

[6] Βλ. Γ. Λεκακης «Ιμβρος παιπαλόεσσα», εκδ. Ενδοχώρα.

[7] Ἡ ἀρχὴ καὶ πρόοδος τῆς Καβειρικῆς λατρείας ἐξητάσθη ὑπὸ τοῦ Λοβεκκίου ἐν Ἀγλαοφ. σ. 1202 κἑξ., Welcker ἐν Αἰσχύλ. Τριλογίᾳ.

[8] βλ. Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”.

[9] στην χριστιανική αντιγραφη έγινε Θείον Βρέφος.

θεικος Παις Ιερο ιερον Καβειρων Θηβα Καβιρος Χσενυλις θεικο βρεφος Καβειροι Θηβαι Καβιροι ξενυλις Αθανασοπουλου αρχαιο χαλκινο ενεπιγραφο ειδωλιο ταυρου 550 – 500 πX Καβιρων Θηβας πλαστικοτητα κορμος ανατομικα χαρακτηριστικα ζωο χαραγμενο, βοιωτικο αλφαβητο, θηλυκο ονομα εγχαρακτη επιγραφη TOIΠAIΔI επιγραφες, αφιερωση ειδωλια Παιδι γραμματα γραμμα ευρωστος ταυρος αναθημα ΚΑΒΙΡΟΣ, σφριγηλος ζωομορφο μπρουντζινο μολυβδινο 10ος αιωνας υστερος 6ος προσφορα πιστος θεοτητα λατρεια χαραγμα ανδρας αναθετης σπανια γυναικα αποδεκτης μεταλλινο αφιερωμα ταυροι δαιμονας δαιμων αρχαιες αρχαιοι θηβαιοι βοιωτοι θεοτητες ανατολικη προελευση φοινικικη μικρασιατικη σημιτικη ονομα δυνατος μεγαλος θεος, ιερα Σαμοθρακη, Λημνος μυστηριακη ιερουργια ευφορια καρπος ευοδωση συγκομιδη καλοσοδεια ενισχυση γονιμοτητα ευγονια μυστης δυναμη θηβαικο θειον αναθηματα θεοτητα εικονογραφια καβιρικο τελετουργικο αγγειο 5ος θραυσμα καβιρικος σκυφος εικονα ωριμη νεανικη φυση διπτυχο μορφη γενειοφορος κισσοστεφης θεος κισσος ξαπλωμενο κανθαρος χερι, Διονυσος, κρασι Πατερας οινοχοη κρατηρας παρασταση κατανοηση σχεση πρακτικη νεος συμποσιο οινοχοος ενηλικας υπηρετης παιδες μυηση παιδια ευρημα ανασκαφη ερμηνεια θηβαικα διαβατηρια τελετη εθιμα μυητικη ιεροπραξια περασμα αγορι παιδικη εφηβικη ηλικια ζωη ταυροσχημο κουδουνιστρα, στροβιλος σβουρα αστραγαλος κοτσι αρθρωση ποδι προβατο παιχνιδι αρχαιο παιγνιδι ομοιωματα πηλινο, μπρουτζινο 4ος τελετουργιες μεταβαση ενηλικιωση νεοι Ιερα αντικειμενα παιχνιδια γιος νεανικη φυση, θνητος προστασια μυητικο εφηβεια κοσμικο επιπεδο, εκπαιδευση σωμα στην ψυχη μετατροπη ωριμος πολιτης οπλιτης οπλα οπλο πολη νικολαου τζεδακις μεσογειος μεσογειακος κοσμος Μυθος Παπαχατζης Παυσανιας Βοιωτικα μεταλλινα ζωομορφα προσφορες διαβατηριες τελετες Αβρονιδακη, ζωγραφος αργου αργος βοιωτικη ερυθρομορφη κεραμικη ντουμας Λεμπεση, μεταλλινο ζωδια Θηβαικος μυστηριωδης δευτερευουσες Πελασγοι ιμβρος ελλαδα βραχεις βραχυ αναστημα μεγαλα γεννητικα μορια αιδοιο ηφαιστος βαλχανος τεχνη εργασια επεξεργασια ματαλλα μεταλλου μεταλλων Καβειριδες Καβειρω αδελφες μητηρ Στραβων Νυμφαι Φερεκυδης νυμφες Καβειρια, Καβειραια επιθετο θεα Δημητρα καβειραιος Καβειραια, Καβειραιον, Βυζαντιος καβειρικος Καβειρικη, Καβειρικον Καβειριας καβειριαζομαιτελω εορταζω Καβειρικα μυστηρια, Καβειρειται  Καβειρειτες καβειριον / Καβειρειον θηβων βοιωτιας βοιωτια ναος Δηλος κυκλαδων κυκλαδες καβειρια μυστηρια Ησυχιος καβιρος, βοιωτικες επιγραφες Καβιριαρχας, εφορος καβειριαρχιω / Καβειριαρχεω = εφορευω Καβειρος = καρκινος, καβουρας Καβαρνοι, πρωτοελληνικοι δαιμονες Καβαροι Καβαρνος, πρωτοελληνες δαιμονας Καβαρος ηροδοτος Μιλητος 1^ος μΧ Αλεξιος Ετυμολογικο Γουδιανο συλλογη εργων Μεταλλοτεχνιας, Μεταλλοτεχνια Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο εαμ λειψανα αορατο φυσικο βαθουλωμα χωματολοφος κινητα ευρηματα Μεγαλοι Θεοι προστατης θαλασσιο ταξιδι ναυτικος ναυτικοι μεταλλουργοι φωτιας φωτια ναυσιπλοια αρχαιοτητα Μητερα Ρεαν ρεα συγγνωμη φιλομαθεις σιωπη παρακαταθηκη καβιραια Δημητρα εισηγητρια μυστικη παρακαταθηκη Αιτναιος πολις ιεροπραξια δωρο καβιραιοι κατοικοι ιεροτητα οργη ανθρωποι μεγας Αλεξανδρος νικη καψιμο Θηβαιδα μακεδονες οπλιτες καταστροφη κεραυνος αστραπη ουρανος αγιο Καβειρικη Λοβεκκιος Λοβεκ αισχυλος Τριλογια ετυμολογια αρχαιοτατη ελληνικη φυσικο σπηλαιο εργαστηριο κωφωση, κουφος σπηλαια Κως νησος, cave, καβουρι αυτι ους καβα

Γιώργος Λεκάκης

See Full Bio