Ο ερωτικός μήνας ΑΠΡΙΛΙΟΣ στην λαογραφία, από το όνομα της θεάς Αφροδίτης – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο Απρίλιος είναι η καρδιά της άνοιξης. – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΠΕΡΙ ΕΑΡΟΣ, ΕΔΩ.

Το όνομα του μηνός Απριλίου, προέρχεται από την αρχαία θεά των Ελλήνων, την Αφροδίτη θεά του έρωτος (έαρ > έρως) > λατινική λέξη Aphrilis (< αρχαία ελληνική λέξη αφρός[1] – ετρουσκικά Apro / Apru), στην οποία και ήταν αφιερωμένος – βλ. Οβίδιος.

Προσωποποιημένος είναι υπό την προστασία της θεάς Αφροδίτης, ως άνθρωπος που χορεύει υπό τον ήχο ενός μουσικού οργάνου. Ο Απρίλιος τιμά την θεά Αφροδίτη, την οποία ζώνει με μυρτιά – βλ. Αυσόνιο.

Τον Απρίλιο το φως γίνεται αντιληπτό, ανακατεμένο με τον καπνό από το θυμίαμα των εορτών υπέρ της ευεργετικής θεάς Δήμητρος. Ο πυρσός τοποθετημένος δίπλα στον Απρίλη τρεμοπαίζει τις φλόγες του, διάσπαρτες με τις πιο γλυκές μυρωδιές. Αρωματικά περιβάλλοντα, εξαίσια αρώματα και πληθωρικά βάλσαμα συνθέτουν πάντα την συνοδεία της θεάς της Πάφου Κύπρου. (Γι’ αυτό επελέγη η 1η Απριλίου ως η ημέρα έναρξης του αγώνα της ΕΟΚΑ!).

Οι αρχαίοι μας πρόγονοι, την Σελήνη που αρχίζει τον Απρίλιο και γίνεται πλησιφαής είτε περί τα τέλη του μηνός, είτε – συνηθέστερον – εντός του επομένου μηνός Μαΐου, την έλεγαν «πυρρά[6] Σελήνη».

Απρίλιος ή Απρίλης < λατ. Aprilis < aperio, aperire = ανοίγω, άνοιξη, γιατί το μήνα αυ­τόν, ανοί­γουν[2] τα λου­λούδια – την σημασία που είχε δηλαδή κάποτε για τους Ελληνες της Καππαδοκίας. Σχετική και η λατινική λέξη apricus = θερμαίνεται από τον ήλιο.[3]

Ο Απρί­λιος ήταν αφιερωμέ­νος στην θεά Αφροδίτη / Festum Veneris > Venerisque secundus – βλ. Οβίδιος. Οι Ρωμαίοι την τι­μούσαν με μεγαλοπρε­πείς γιορτές την πρώτη αυτού του μήνα, ενώ παράλληλα ήταν αφιε­ρωμένος και στον θεό Απόλλωνα (ο οποίος είχε και την λαϊκή ονομασία Aperta, και κατά κάποιους ίσως από αυτόν να προήλθε το όνομα του μηνός).

Ο Απρίλιος μέχρι την εποχή του Ρωμαίου αυτοκράτορος Ιουλίου Καίσαρα είχε 29 ημέρες. και από τότε 30. Το 65 μ.Χ. ο Νέρων προσπάθησε, ανεπιτυχώς, να τον μετονομάσει σε Νερώνιο[4]. Επί αυτοκράτορα Κόμμοδου, ο μήνας ονομαζόταν Πίος (ένα από τα ονόματα του αυτοκράτορα), αλλά μετά τον θάνατό του, επανήλθε και πάλι στο αρχικό του όνομα.

Από τους Έλληνες λέγεται και:

• Αγιωργίτης / Αηγιωργίτης (από την δεσπόζουσα γιορτή του μήνα, που είναι αυτή του άη Γιώργη).
• Απρίλτς, από τους Πόντιους.
• Γρίλης / Γρίλλης (= γκρινιάρης), επειδή στον μήνα σώνονταν τα αποθέματα της προηγούμενης συγκομιδής.
• Καπρίλης, από τους Πανορμίτες.
• Λαμπριάτης (γιατί, συνήθως, επί των ημερών του γιορτάζεται η μεγαλύτερη γιορτή της χριστιανοσύνης, η Λαμπρή),
• Τιναχτοκοφινίδης ή Ξεροκοφινάς (γιατί ξετινάζει τα τελευταία αποθέματα τροφών στα κοφίνια και τα τινάζουν για να τα καθαρίσουν).

Πρόκειται για τον 4^ο μήνα του Ιουλιανού και Γρηγοριανού ημερολογίου, το 2^ο του ρωμαϊκού έτους. – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΠΕΡΙ ΑΠΡΙΛΙΟΥ, ΕΔΩ.

ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΚΑ

Οι απριλιάτικες βροχές θεωρούνται από τους γεωργούς ευεργετικές γι’ αυτό και η παροιμία:

«Αν βρέξει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης πέντε-δέκα

να ιδείς το κοντοκρίθαρο πώς στρίβει το μουστάκι,

να ιδείς και τις αρχόντισσες πως ψιλοκλισαρίζουν,

να ιδείς και τη φτωχολογιά πως ψιλοκοσκινάει»,

ή το άλλο

«αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα

χαρά σε ΄κείνον τον ζευγά που ΄χει πολλά σπαρμένα»

και σε σχέση του Απριλίου με τον Μάιο λένε:

«Ο Απρίλης έχει την δροσιά κι ο Μάης το λουλούδια».

ή

«Ο Απρίλης έχει την δροσιά κι ο Μάης τα κεράσια».

Τις νύχτες του Απρίλη λαλούν τ’ αηδόνια ακατάπαυστα.

Αλλά το κρύο του Απρίλη το φοβάται ο λαός: «Μάρτη μ’, Μάρτη μ’, φοβερέ, και Απρίλη μ’ χιονερέ», λένε, γιατί όσο και μαλακός και νάναι, το πρινάρι θ’ ανάψει κάποια στιγμή στο τζάκι, καθώς λενε οι Πόντιοι: «Απρίλης κι αν καταπράεσεν, απρινάρευτος ΄κ΄ εξέβρεν».

Στην Σύρο Κυκλάδων λένε «το νερό τ’ Απριλιού είναι ο πλούτος του κόσμου». Οι γεωργοί εύχονται να βρέξει:

Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι ο Απρίλης άλλο ένα,

χαρά σ’ εκείνον τον ζευγά, που ΄χει πολλά σπαρμένα…

Ενα άλλο λέει:

Αν βρέξ΄ ο Απρίλης δώδεκα κι ο Μάης πέντε-δέκα

να δεις το κοντοκρίθαρο πώς στρίβει το μουστάκι!

Το χοντρό χαλάζι και τις πολλές βροχές του Απριλίου υμνεί κι ο Κ. Βάρναλης (στο ποίημά του «Σκλάβοι πολιορκημένοι»):

Ελάτε αέρες δυνατοί, (μ)πουνέντες και βοριάδες,

χοντρό χαλάζι τ΄ Απριλιού και ποταμοί βροχάδες.

Τα κρύα του όμως, βαστούν ως τις 18 του μηνός:

Ως τ’ Απριλιού τα δεκαοχτώ

να ‘χεις το μάτι σ’ ανοιχτό

Πέρδικα ψόφησε στ’ αυγό.

πέρασαν οι δεκαοχτώ; Άραζε εις εν΄ αυγό.

Λένε οι Πόντιοι:

• Απρίλ’ τα φερ’ τα χελιδόνε, κελαηδούν και λύν’ τα χιόνε
• Έρθεν Απρίλ’ με το καλόν, έγκεν τα πρασινάδας
• Ξενιτεύνε οι παντρεμέν’, κλαινίζνε τοι νυφάδας.
• Απριλτς έρται και περά,

τ’ άλλο κλαίει τ’ άλλο γελά.

Στο βόρειο ημισφαίριο λένε:

• «τον Απρίλιο, μην βγάλετε ούτε μια κλωστή, τον Μάιο, κάντε ό,τι θέλετε, τον Ιούνιο, μη φορέσετε τίποτε»…
• «τον Απρίλιο, κάθε δένδρο έχει το μπουμπούκι του».

Οι ιταλικές παροιμίες λένε:

• Κάθε σταγόνα του Απρίλη είναι ένα βαρέλι, και
• Απρίλης, γλυκός ύπνος.

Ο ΑΠΡΙΛΙΟΣ στην ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

«Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός, γεννώντας μέσ’ απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας θύμηση κι επιθυμία, ταράζο­ντας με την βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές…». Γράφει ο Μ. Χατζιδάκις για τον Τ. Σ. Έλιοτ: «Μαζί του κατάλαβα πως η ακατέργαστη λέ­ξη χωρίς φόρτιση δεν συνθέτει Ποίηση. Και αποφάσισα να γίνω Μουσικός». Έτσι αρχίζει η μετάφραση του Γ. Σεφέρη στην «Έρημη Χώρα» του Έλιοτ, α΄έκδο­ση από τον «Ίκαρο», τον Ιούλιο του 1936… «Ο μήνας ο σκλη­ρός» του ποιητή… «Ο σκληρός Απρίλης του ’45» του Μ. Χατζιδάκι… «ένα ρέκβιεμ σ’ εκείνο το ωραίο και τόσο γόνι­μο νεανικό μας όραμα…», όπως σημειώνει στο εξώφυλλο του δίσκου ο Κ. Ταχτσής…

Ο Απρίλης στην ποίηση θριαμβεύει με την άνοιξη και ένα αριστούργημα του Σολωμού:

«Έστησε ο έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη

κι η φύσις ηύρε την καλή και την γλυκεία της ώρα

και μέσ’ στη σκιά που φούντωσε κλει δροσιές και μύσκους

ανάκουστους κηλαϊδισμούς και λιγοθυμισμένους.

Νερά καθάρια και γλυκά, νερά χαριτωμένα

χύνονται μέσ’ στην άβυσσο την μοσχοβολισμένη

και παίρνουνε τον μόσχο της κι αφήνουν την δροσιά τους

κι ούλα στον ήλιο δείχνοντας τα πλούτια της πηγής τους

τρέχουν εδώ τρέχουν εκεί και κάνουν σαν αηδόνια».

Κι ο ποιητής Καρυωτάκης:

Μέρα του Απρίλη

γεμάτο θάμπος

γελούσε ο κάμπος

με το τριφύλλι.

ως την εφίλη

το πρωινό θάμπος

η φύση σάμπως

γλυκά να ομίλη.

Κι από την βυζαντινή ποίηση των ακολουθιών του Πάσχα:

Ως γλυκύ μου έαρ

γλυκύτατόν μου τέκνον

που έδυ σου το κάλλος!

Και πάλι από τον Σολωμό:

Χριστός Ανέστη! Νέοι, γέροι, κόρες

όλοι μικροί μεγάλοι ετοιμαστείτε

Μέσα στις εκκλησιές τες δαφνοφόρες

με το φως της χαράς συμμαζωχτήτε

Ανοίξτε αγκαλιές ειρηνοφόρες

ομπροστά στους άγιους φιληθείτε.

Φιληθείτε γλυκά χείλη με χείλη

πες τε «Χριστός Ανέστη!» εχθροί και φίλοι.

Απριλομάης ή Μαγιάπριλο;

«Απρίλης με τα λούλουδα και Μάης με τα ρόδα» λέει το δημοτικό.

Κι ένα άλλο σχετίζει τους μήνες με την ζωή των βλάχων:

…Πήρεν ο Απρίλης δώδεκα κι ο Μάης δεκαπέντε

βγήκαν οι βλάχοι στα βουνά, βγήκαν κι οι βλαχοπούλες,

βγήκαν τα μπούτσκα πρόβατα με τα λαμπρά κουδούνια…

Και στην Δημητσάνα Αρκαδίας τραγουδούν:

Ο Απρίλης έχει τη δροσιά κι ο Μάης τα λουλούδια…

Η Μυρτιώτισσα ονειρεύεται το θάνατό της Απριλομάη με τ’ αηδόνια να της τραγουδούν:

Ω, ναι, το ξέρω, ο θάνατος για μένανε

θε να ‘ρθη ωραίος!

Σαν τη ζωή μου, έτσι κι αυτός, δεν γίνεται

να είναι τυχαίος.

Θα ξεκινήση μιαν αυγούλα ρόδινη

τ’  Απριλομάη

τ’ αηδόνι από του κήπου μέσα τ’ άνθισμα

θα κελαηδάη.

Γι’ αυτό και μόλις περάσει γίνεται το «ταμείο» της γεωργικής εργασίας. Λένε οι Πόντιοι:

       Απρίλτς έρται και περάν – Ο Απρίλης σαν περάσει

τ’ άλλο κλαίει, τ’ άλλο γελά. – άλλος θα κλαίει, άλλος θα γελάσει.

Μήνας ζεστός, μήνας ερωτικός. Τραγουδά ο λαϊκός στιχουργός Πυθαγόρας Παπασταματίου:

Πότε θα μπούμε στον Απρίλη το «σ’ αγαπώ» να θυμηθείς;[5]

ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ:

• Στους Αγγλοσάξονες λέγεται Oster-monath / Eostur-monath. Ίσως προς τιμήν μιας προχριστιανικής θεάς της Eostre[7], η οποία ετιμάτο εκείνην την εποχή. (Αλλά η λέξη Oster αποδόθηκε ως Πάσχα).
• Ο Καρλομάγνος ήθελε να διατηρήσει το γερμανικό όνομα του μήνα Ostermonat. Στο Eschenburg της Γερμανίας έγιναν προσπάθειες να… μετονομαστεί σε Wandelmonat ή Wandelmond = μήνας της αλλαγής.
• Οι Ολλανδοί αποκαλούσαν τον Απρίλιο Grasmonat (“μήνας του γρασιδιού”),
• Στο αρχαίο ρωσικό ημερολόγιο (πριν από την καθιέρωση του χριστιανισμού) ονομαζόταν berezozol.
• Στα φινλανδικά, ο μήνας ονομάζεται huhtikuu = μήνας που καίει δέντρα.
• Στα τσεχικά, ονομάζεται duben (από την λέξη δρυς-βελανιδια.
• Στα ουκρανικά  λέγεται kviten – πολωνικά kwiecień, λευκορωσικά krasavik  = ανθίζω.
• Στα κροατικά λέγεται travanj  = βότανο.
• Στα τουρκικά λέγεται Nisan (από μια αρχαία παράδοση της Μέσης Ανατολής, από την σουμεριακή λέξη nisag  = πρώτοι καρποί.
• Στα λιθουανικά λέγεται balandis = περιστέρι.
• Στα σύγχρονα κινέζικα και ιαπωνικά, ο Απρίλιος αναφέρεται απλώς ως ο «τέταρτος μήνας».

Ο ουρανός κυριαρχείται από τα ζώδια του Κριού και του Ταύρου.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.4.2000.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• B. Carrasco «Mitología universal: historia y esplicación [sic] de las ideas religiosas y teológicas de todos los siglos, de los dioses de la India, El Thibet, La China, El Asia, El Egipto, La Grecia y el mundo romano, de las divinidades de los pueblos eslavos, escandinavos y germanos, de la idolatria y el fetichismo americanos y africanos, etc.». εκδ. de Gaspar y Roig, 1864.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Εξ ου και γαλλικά καλείται Avril.

[2] Ανοίγω > άνοιξη.

[3] Ο Γερμανός μυθολόγος J. Grimm επρότεινε την ύπαρξη ενός… υποθετικού θεού ή ήρωα με το όνομα Aper ή Aprus.

[4] Neronius: εις ανάμνηση της σωτηρίας του, μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του, στην οποία συμμετείχε και ο διδάσκαλός του, Σενέκας, ο οποίος τελικώς αυτοκτόνησε για να αποφύγει τον εξευτελισμό.

[5] Από τον κύκλο τραγουδιών «Τα λιοτρόπια» (1974), που μελοποίησε ο Γ. Γιαννουλάτος και που ερμήνευσαν ο Αντ. Καλογιάννης και η Π. Σαλπέα. Το συγκεκριμένο είναι από το τραγούδι «Πότε θα μπούμε στον Απρίλη», που ερμήνευσε η δεύτερη.

[6] πυρρός = ξανθός, ξανθοκόκκινος, κοκκινωπός.

[7] Βλ. Βενεδικτίνο μοναχό Bede σεβαστό.

Θριαμβος της Αφροδιτης, κυβερνητης του Ταυρου – Ταυρος σημαδι 21η 21 Απριλιου, απριλιος τοιχογραφια Αιθουσα των Μηνων – Palazzo Schifanoia παλατσο παλατι παλλατι Φεραρα Ιταλιας ιταλια θεα Αφροδιτη

Γιώργος Λεκάκης

See Full Bio