Η ΜΙΝΩΑ [1] ήταν μία από τις τρεις αρχαίες πόλεις της Αμοργού βρίσκεται επάνω από το λιμάνι των Καταπόλων, στην νότια πλαγιά του βουνώδους λόφου. Τα ερείπια της αρχαίας πόλης, όπως και των άλλων πόλεων της Αμοργού, αναγνώρισε το 1837 ο L. Ros, ο οποίος, όχι μόνον περιέγραψε αναλυτικά όλα τα, τότε καλύτερα, σωζόμενα οικοδομήματα, αλλά ταύτισε και μερικά από τα αναφερόμενα στις επιγραφές, όπως το θέατρο. Τα ευρήματα από τις πρώτες «ανασκαφές» της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών το 1888, κυρίως οι επιγραφές (τα περισσότερα σήμερα στο Μουσείο Σύρου) προσέθεσαν νέες πληροφορίες για την ιστορία της πόλεως από τους ελληνιστικούς χρόνους (από τον 3ο αιώνα π.Χ.) έως την Ρωμαϊκή περίοδο (τον 3ο αιώνα μ.Χ.).
Οι συστηματικές όμως, επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες άρχισαν το 1981 από την Λ. Μαραγκού (καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων), υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Τα κτηριακά λείψανα και τα πάμπολλα κινητά ευρήματα άλλαξαν ριζικά την εικόνα που συνάγεται από τις πληροφορίες των επιγραφών. Έτσι, από το 1985 διαπιστώθηκε ότι η αρχαιότερη κατοίκηση στην Μινώα ανάγεται στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο, την 4η π.Χ. χιλιετία. Τα κινητά ευρήματα, χειροποίητη κεραμική, πήλινα ειδώλια και αιχμές βελών οψιδιανού από την κορυφή του λόφου (υψόμετρο 255 μ. από την θάλασσα) και από τα σπήλαια στην βόρεια κλιτύ, αποτελούν αψευδείς μαρτυρίες για την παλαιότερη εγκατάσταση στην 4η π.Χ. χιλιετία.
Για την συνέχιση της ζωής και στην νότια πλαγιά του λόφου κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, την 3η π.Χ. χιλιετία, μαρτυρούν τα θραύσματα μαρμάρινων κυκλαδικών ειδωλίων, πήλινων αγγείων και οψιδιανών, που βρέθηκαν διάσπαρτα κάτω από τα ερείπια των μεταγενεστέρων κτισμάτων των ιστορικών χρόνων. Στην 2η π.Χ. χιλιετία, κατά την Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού, φαίνεται, πως, για άγνωστους ακόμα λόγους, δεν συνεχίστηκε η ζωή στον βουνώδη λόφο, αλλά μετατοπίστηκε στην περιοχή του λιμένος, κοντά στην βόρεια ακτή, στο Ξυλοκερατίδι, όπου έχουν εντοπιστεί σημαντικά λείψανα του μυκηναϊκού πολιτισμού.
Στους πρώιμους ιστορικούς χρόνους ανάγεται ο πρώτος οικιστικός πυρήνας της πόλεως της Μινώας. Τα πρόσφατα αρχαιολογικά δεδομένα κατέδειξαν ότι εντοπίζεται στα χαμηλότερα άνδηρα της νότιας πλαγιάς του λόφου, στην ίδια θέση που είχαν εγκατασταθεί, σύμφωνα με την γραπτή παράδοση, γύρω στον 11ο π.Χ. αιώνα, οι Ίωνες άποικοι. Έκτοτε, συνεχής κατοίκηση στην ίδια θέση, φαίνεται, ότι δεν επέτρεψε την διάσωση εκτεταμένων οικοδομικών λειψάνων των λεγόμενων ΠρωτοΓεωμετρικών χρόνων (11ος – 10ος π.Χ. αιώνας), ενώ πολυάριθμα είναι τα κινητά ευρήματα, κυρίως κεραμική. Στην περίοδο αυτήν χρονολογείται ο τοίχος του περίβολου με την θυσία θεμελίων, που περικλείει τον πρώτο λατρευτικό χώρο, εκεί, όπου, στους ελληνστικούς χρόνους, τον 3ο π.Χ. αιώνα, κτίστηκε ο μαρμάρινος ναός.
Σε μικρή απόσταση από τον λατρευτικό χώρο βρέθηκαν πάμπολλα, ποικίλων ειδών αντικείμενα και αποκαλύφθηκαν σημαντικά κτηριακά λείψανα χρονολογούμενα στην πρώιμη και μέση Γεωμετρική περίοδο, στον 9ο και 8ο π.Χ. αιώνα. Ξεχωριστή θέση μεταξύ των κτηριακών καταλοίπων έχει ο ταφικός περίβολος.
Στο τέλος της Γεωμετρικής περιόδου, περίπου στον ύστερο 8ο π.Χ. αιώνα, ο οικισμός, για άγνωστους ακόμα λόγους, τειχίζεται, στα σημεία όπου δεν είναι φυσικά οχυρωμένος, όπως στην ανατολική κλιτύ και στα κατώτερα άνδηρα, στην «Κάτω πόλη». Το τείχος με τους πύργους-προμαχώνες προσδίδει στον οικισμό την μορφή οχυρωμένης πόλης. Πρόκειται για έναν από τους καλύτερα σωζόμενους τειχισμένους οικισμούς των προκλασσικών χρόνων στον γεωγραφικό χώρο των Κυκλάδων.
Στην φυσική Ακρόπολη, στην μοναδική προσπελάσιμη ανατολική πλαγιά, το τείχος σώζεται σε μήκος 40 μ. και ύψος 3,20 μ., με την πυλίδα και τον ορθογώνιο πύργο στην ΒΑ. απόληξη. Λίγα μέτρα από την πυλίδα, στην κορυφή του βουνώδους λόφου, βρίσκεται το Ιερό. Ισχυρός αναλημματικός καμπυλόγραμμος τοίχος περικλείει το λατρευτικό κτηριακό συγκρότημα, που αποτελείται από ένα ορθογώνιο τραπεζιόσχημο «οίκο» με κτιστό θρανίο για τα αναθήματα, έναν «πρόδομο» με λίθινη τράπεζα προσφορών στα ανατολικά, και δύο πλευρικά διαμερίσματα στην βόρεια πλευρά.
Όπως διαπιστώνεται από τα κινητά ευρήματα, η ζωή του ιερού διαρκεί τουλάχιστον χίλια χρόνια, από τον ύστερο 8ο π.Χ. αιώνα έως και τον 3ο – 4ο μ.Χ. αιώνα. Η ταύτιση της λατρευόμενης θεότητας έως τους αρχαϊκούς χρόνους, τον 6ο π.Χ. αιώνα, είναι προβληματική. Το είδος των ευρημάτων και θραύσμα ενεπίγραφου αγγείου του 4ου π.Χ. αιώνα με το όνομα του Διονύσου, καθώς και ο χαρακτήρας των λατρευτικών πράξεων, στηρίζουν την ταύτιση της λατρευόμενης θεότητας με τον Διόνυσο έως και τους όψιμους ελληνιστικούς χρόνους. Τότε, σύμφωνα με την μαρτυρία των ευρημάτων, κυρίως λύχνων, ο Διόνυσος εξομοιώνεται με τον αιγυπτιακής προέλευσης Σάραπι, ο οποίος λατρεύεται έως και τον πρώιμο 4ο μ.Χ. αιώνα.
Από την Αρχαϊκή περίοδο (650 – 480 π.Χ.) και τους Κλασσικούς χρόνους (480 – 330 π.Χ.), μολονότι τα πολυάριθμα κινητά ευρήματα και οι επιγραφές αποτελούν αψευδείς μαρτυρίες για την συνέχιση της ζωής στην πόλη της Μινώας, ελάχιστα οικοδομικά λείψανα έχουν έως τώρα αποκαλυφθεί. Ευάριθμα όμως είναι τα έως το 1991 αποκαλυφθέντα στην Κάτω Πόλη κτηριακά κατάλοιπα, κυρίως δημόσια οικοδομήματα των Ελληνιστικών χρόνων (330 – 31 π.Χ.) και της Ρωμαιοκρατίας (31 π.Χ. – πρώιμος 4ος μ.Χ. αιώνας). Στους πρώιμους Ελληνιστικούς χρόνους, στον όψιμο 4ο π.Χ. αιώνα, χρονολογείται η διαμόρφωση της μνημειακής μαρμάρινης πύλης, με τις λιθόκτιστες παραστάδες, το μονόλιθο κατώφλι και τον λίθινο διπλό αγωγό.
Η πύλη βρίσκεται στην βόρεια απόληξη του οχυρωματικού πύργου, και σε επαφή με τον τοίχο του ταφικού περιβόλου. Εσωτερικά της πύλης, Β από το κατώφλι βρίσκεται η λαξευμένη στον φυσικό βράχο κλίμαξ (παραπάνω φωτογραφία), που οδηγεί στα ανώτερα άνδηρα της πόλεως, στον λατρευτικό χώρο και στο ΒΔ εργαστηριακό συγκρότημα.
Στον λατρευτικό χώρο δεσπόζει ο μαρμάρινος ναός με το λατρευτικό άγαλμα στον σηκό. Η ακέφαλη ενδεδυμένη ανδρική μορφή πιθανώς εικονίζει τον Απόλλωνα. Βορειοδυτικά από τον ναό, σε υψηλότερο άνδηρο βρίσκεται το εργαστήριο κεραμικής με τον κλίβανο και το φρέαρ, λαξευμένα στον φυσικό βράχο.
Στην πρώιμη Ελληνιστική περίοδο, στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα, χρονολογείται και το Γυμνάσιο, γνωστό από τις επιγραφές. Μολονότι δεν έχει ολοκληρωθεί η ανασκαφή, το οικοδόμημα του Γυμνασίου, με τον άριστης διατήρησης οικίσκο του αποχωρητηρίου, έχει μνημειακό χαρακτήρα.
Από τα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας, όταν η Αμοργός συγκαταλέγεται στις «φυγάδες νήσους», στους τόπους εξορίας Ρωμαίων πολιτικών, η ζωή σταδιακά μετατοπίζεται στον λιμένα και, μετά από την επικράτηση του χριστιανισμού, τον 4ο μ.Χ. αιώνα, η πόλις της Μινώας εγκαταλείπεται οριστικά.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΚΥΚΛΑΔΩΝ, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.3.2019.
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ Γ. Λεκάκη:
[1] Όλες οι πόλεις με αυτό το όνομα, παραπέμπουν σε ίδρυση και κατοίκηση Κρητών, από την μινωική εποχή.
αρχαια Κατοικηση 6.000 χρονων Μινωα Αμοργου αρχαιοι ιωνες Κρητες, λατρεια Διονυσου Απολλωνα καλυτερα σωζομενος τειχισμενους αρχαιος οικισμος προκλασσικα χρονια πριν Κυκλαδες 4000 πχ Αμοργος Κρητη θεος Διονυσος Απολλωνας Απολλων τειχισμενος οικισμος Κυκλαδων αρχαιες πολεις λιμανι Καταπολα βουνωδης λοφος ερειπια πολη πολις 19ος αιωνας μχ 1837 ρος Ros, οικοδομη επιγραφη αρχαιο θεατρο ευρημα πρωτες ανασκαφες Γαλλικη Αρχαιολογικη Σχολη Αθηνων 1888, γαλλοι γαλλια επιγραφες αρχαιολογικο Μουσειο Συρου συρος ιστορια ελληνιστικα 3ος Ρωμαικη περιοδος κατοχη συστηματικη επιφανειακη ανασκαφικη ερευνα 1981 Μαραγκου Εν Αθηναις Αρχαιολογικη Εταιρεια κτηριακα λειψανα κινητα ευρηματα 1985 αρχαιοτερη κατοικοι υστερη Νεολιθικη 4η χιλιετια κινητο χειροποιητη κεραμικη πηλινο ειδωλιο αιχμη βελος οψιδιανος κορυφη σπηλαιο παλαιοτερη εγκατασταση ζωη Πρωιμη Χαλκου 3η θραυσμα μαρμαρινο κυκλαδικο ειδωλια πηλινα αγγειο οψιανος, ερειπια κτισμα ιστορικα 2η Μεση υστερη αγνωστο βουνο μετατοπιση λιμην Ξυλοκερατιδι, λειψανα μυκηναικος πολιτισμος πρωιμοι πρωτος οικιστικος πυρηνας Μινωας αρχαιολογια ανδηρο γραπτη παραδοση, 11ος αποικοι συνεχης οικοδομικα ΠρωτοΓεωμετρικοι 11ος – 10ος κεραμικη τοιχος περιβολος θυσια θεμελιο λατρευτικος αρχαιολογικος χωρος, ελληνστικοι χρονοι μαρμαρινος ναος λατρεια ειδη αντικειμενο κτηριακα Γεωμετρικη 9ος 8ος κτηριο ταφικος αγνωστον τειχος οχυρο ανδηρα, Κατω πυργος προμαχωνας οχυρωμενη πολη καστρο ακροπολη φρουριο ακροπολις μοναδικη πυλιδα ορθογωνιος Ιερο αναλημματικος καμπυλογραμμος ορθογωνιο τραπεζιοσχημος τραπεζιο οικος κτιστο θρανιο αναθημα προδομος λιθινη τραπεζα προσφορων τραπεζι προσφορα διαμερισμα 4ος μΧ λατρευομενη θεοτητα αρχαικσ 6ος ειδος θραυσματα ενεπιγραφο αγγεια λατρευτικη πραξη οψιμα λυχνος εξομοιωση αιγυπτος Σαραπις, σεραπις 650 – 480 330 1991 δημοσιο 31 Ρωμαιοκρατια μνημειακη μαρμάρινη πυλη λιθοκτιστη παρασταδα μονολιθο κατωφλι λιθινος διπλος αγωγος οχυρωματικος ταφος λαξευμενη φυσικος βραχος κλιμαξ, κλιμακα εργαστηριακο συγκροτημα μαρμαρο ναος αγαλμα σηκος ακεφαλη ακεφαλο ενδεδυμενη ανδρικη μορφη εργαστηριο κεραμικα τον κλιβανος φρεαρ, Γυμνασιο, αριστη διατηρηση οικισκος αποχωρητηριο τουαλετα μνημειακος χαρακτηρας Ρωμαιοι φυγαδες νησοι εξορια πολιτικο χριστιανισμος εγκαταλειψη μινωικη κρητη αρχαιοι μινωιτες κρητες
