Του Γιώργου Λεκάκη
Στις 11-13 Ανθεστηριώνος (περί τις 26-28 τους ημερινού Φεβρουαρίου) εορτάζονταν τα Ανθεστήρια, προς τιμήν του εν Λίμναις Διονύσου και του Χθόνιου Ερμή. Σ΄ αυτές τις γιορτές θα πρέπει να αποδώσουμε τις προχριστιανικές ρίζες των Αποκριών.
- Την 1η ημέρα άνοιγαν επίσημα τους πίθους με τα νέα κρασιά (< Πιθοίγια). Γινόταν έκθεση και αγορά παιδικών παιγνιδιών. Όλοι οι ναοί έκλειναν, εκτός από τον ναό του Διονύσου Ελευθερωτή (οι πόρτες αυτού του ναού ήταν κλειστές όλον τον χρόνο και άνοιγαν μόνον κατά τα Ανθεστήρια). Στον ναό υπήρχε ένα ξόανο-είδωλο του θεού. Την νύχτα, αυτό το άγαλμα μεταφερόταν στο ιερό, με μυστηριώδεις τελετουργίες. Και οι σκλάβοι είχαν την δυνατότητα να συμμετάσχουν σε αυτό το τελετουργικό.
- Την 2η (Χόες) αναπαρίσταναν τον Ιερό Γάμο Δία – Ηρας, στο Βουκολείο, εν μέσω συμποσίων και ασκωλιασμών ή την τελετουργική ιερογαμία «υπέρ ευφορίας» Δία – Αριάδνης, με ταυτόχρονους διαγωνισμούς οινοποσίας, που χαίρονταν τα πρώτα άνθη της αμυγδαλιάς. Τα παιδιά ελάμβαναν για πρώτη φορά τις δικές τους προσωπικές χοοκανάτες, συχνάκις διακοσμημένες με εικόνες παιδιών, που έπαιζαν και εόρταζαν. Στεφάνια λουλουδιών τοποθετούνταν στα κεφάλια τους – επιβεβαίωση ιεροτελεστίας μύησης. Και οι μεγάλοι φορούσαν επίσης στεφάνια, τα οποία τοποθετούσαν γύρω από τα πιθάρια τους το βράδυ των εορτασμών και τα προσφέραν στην ιέρεια του Διονύσου στο ιερό. Όλο το Λήναιον ήταν επίσης στολισμένο με λουλούδια! Το γλέντι συνοδευόταν από γυναίκες αυλίστριες. Όλοι άδειαζαν τα ποτήρια τους σιωπηλά από δική τους κανάτα. Η σιωπή σχετίζεται με τον παλαιό θρύλο του μητροκτόνου Ορέστη, ο οποίος παρουσιάσθηκε στον Άρειο Πάγο στην γιορτή των Ανθεστηρίων. Αποφασίσθηκε να τον καλωσορίσουν στην πόλη και να τον αφήσουν να πάρει μέρος στις γιορτές. Ωστόσο, για να μην μολυνθούν οι Αθηναίοι από την αμαρτία του, ορίστηκε να πίνει ο καθ’ ένας από την δική του κανάτα, αντίθετα με την παλαιότερη συνήθεια στο έθιμο.Τελετουργική πομπή αρμάτων, το σούρουπο, με λαμπαδηδρομία. Σάτυροι, σειληνοί, καβάλα σε γαϊδούρια, χορωδοι με δέρματα ζώων και με στεφάνια, γυναίκες ντυμένες νύμφες και μαινάδες, μαζί με ένα απόσπασμα Αθηναίων ιππέων συνόδευαν το θριαμβευτικό άρμα, με το ξόανο του Διονύσου στο Λιμναίο Ληναίο, τον ναό του Διονύσου στην Αθήνα, δυτικά της Ακροπόλεως, όπου ήταν μια λιμναία-βαλτώδη περιοχή. Ένα άρμα – καράβι με ρόδες – που οδηγούσε ένας ιερέας, ταξίδευε από το λιμάνι στην πόλη και από εκεί στον ναό. Ενδιάμεσα γίνονταν αρκετοί γύροι στην πλατεία της αγοράς. Οι πανηγυριστές περπατούσαν γύρω από το άρμα. Ακόμη και τα μικρότερα παιδιά. Οι άνθρωποι στο άρμα αστεΐζονταν με τον πληθυσμό και το αντίστροφο. Στην κεφαλή της πομπής ο Κανηφόρος. Διότι ο Διόνυσος έφτασε με άρμα για τον γάμο του με την βασίλισσα και το πλοίο αντιπροσωπεύει το ταξείδι του στη θάλασσα πριν φτάσει στην Αττική. Μόλις το άρμα έφτανε στο ναό, η βασιλίνα έπρεπε να προετοιμάσει την νύχτα γάμου. Έδινε όρκο με λαμπαδηδρομία στον Ναό του Διονύσου, για την προσωπική της αγνότητα και την εκπλήρωση των θρησκευτικών της καθηκόντων. Την συνόδευαν οι 14 Ιερές (σεβάσμιες), οι οποίες, υπό την καθοδήγηση των ειδικών της βασιλίνας, έκαναν διάφορες τελετουργικές λειτουργίες σε 14 βωμούς του ναού. Αυτές είχαν υψηλή θέση στην κοινωνία. Μετά από αυτά τα τελετουργικά εξαγνισμού, μια ξύλινη στήλη – ξόανο – με πρότυπο τον θεό οδηγείτο από τον ναό στο βουκολείο, σε μια νέα πανηγυρική πομπή, την γαμήλια πομπή με την βασιλίνα. Σε ένα παλαιό, ανακαινισμένο Γραφείο του Άρχοντα. Την πομπή-παρέλαση συνόδευε ένα μεγάλο, πληθωρικό πλήθος, μαζί με το άρμα. Όταν η βασιλίνα έφτανε, ήταν η μόνη που της επιτρεπόταν να μπει, εκτός από τον θεό-γαμπρό-σύζυγό της. Έπρεπε να έχει ορισμένες προϋποθέσεις: Να μην είχε άλλον σύζυγο πριν από αυτόν. Στην συνέχεια γιόρταζε την νύχτα γάμου της στα δωμάτια, με μυστικές τελετουργίες. Ο ρόλος του Διονύσου αντιπροσωπευόταν, ίσως από ανθρώπους, πιθανότατα από τον ίδιο της τον σύζυγο, ο οποίος είχε έτσι το εξωτερικό περίβλημα του θεού. Ενώ η συντροφικότητα γιορταζόταν μέσα, ο κόσμος έξω συνέχιζε να γλεντάει όλην την νύχτα. Με το πρώτο φως, η στήλη μεταφερόταν ξανά στον Ναό του Διονύσου. Η νυφική βραδιά τελείωσε. Ο τελετουργικός γάμος ολοκληρώθηκε. Ολόκληρη την ημέρα δεν έπρεπε κανείς να ασχοληθεί με καμμία επιχείρηση και γενικά θεωρείτο άτυχη μέρα για εργασίες. Έτσι, το βράδυ, σύμφωνα με τη αθηναϊκή παράδοση, γινόταν η ανάσταση του νεκρύ θεού… και άρχιζε να ξαναβγαίνει στην επιφάνεια…
- Την 3η ημέρα (Χύτροι) ο Ψυχοπομπός Ερμής ανακαλούσε τους νεκρούς από τον Άδη και παρέθεταν προσφορές βρώσιμων σιτηρών (κόλλυβα) «προς τους τεθνεώτας» – ό,τι κάνουν σήμερα οι χριστιανοί τα ψυχοσάββατα των αγίων Θεοδώρων, που γιορτάζονται, στις 8 Φεβρουαρίου, δηλ. τον ίδιο μήνα, που παρασκευάζουν κόλλυβα σε χύτρες. Ήταν η Ημέρα των Νεκρών, με αγώνες και μαγειρέματα. Προσφερόταν πανσπερμία, γεύματα σε αγγεία γεμάτα με σπόρους (χωρίς κρέας). Την πανσπερμία την έκαναν δώρο όμορφες γυναίκες, οι οποίες προσεύχονταν και για τους νεκρούς και τους προγόνους. Την θυσία δεν την έτρωγαν, αλλά μαζί με νερό, αλεύρι και μέλι την έριχναν σε μια σχισμή της γης, πλάτους 50 εκατ. κοντά στο Ολυμπιείον. Πρέπει να φάνε και οι νεκροί, για να μην ανεβαίνουν στην επιφάνεια να αναζητούν φαΐ. Για να τιμήσουν τον χθόνιο Ερμή – θυσία για εξιλέωση για τα θύματα των πλημμυρών της εποχής του Δευκαλίωνος. Η τρίτη ημέρα ήταν απόκοσμη. Για τον φόβο φαντασμάτων, λαμβάνονταν αποτροπαϊκά-αμυντικά μέτρα: Άλειφαν τις πόρτες των σπιτιών τους με πίσσα και μασαγαν κράταιγο το πρωί. Για να προστατεύσουν το σπίτι και τα ανοίγματα του σώματός τους από εισβολή ψυχών. Χόρευαν μιμικούς χορούς, έπαιζαν μουσικές, έκαναν ρητορικές παραστάσεις πάντα για να χαρούν και να τιμήσουν τους νεκρούς. Αλλά κανένα θέαμα που θεωρούνταν σημάδι και χαρακτηριστικό του Διονύσου δεν επετράπη να ανέβει. Και αθλητικοί αγώνες, αλλά και αυτοί νεκρικοί αγώνες. Έκλειναν οι ναοί για να προστατεύονται από απρόσκλητους επισκέπτες, όπως τα φαντάσματα. Τα παιδιά έκαναν αιώρες. Θα πρέπει να αιωρούνται για πολλή ώρα και έντονα για να εξαγνιστούν και να λάβουν ευλογίες. Εξιλέωση για την νεκρή Ηριγόνη. Εορτάζονταν τα Υδροφόρια προς τιμήν όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνος. Μετά το πέρας της πομπής, στο θέατρο, γινόταν διαγωνισμός οινοποσίας: Γέμιζαν τις κρσαοκανάτες (χόες) και νικητής αναδεικνυόταν όποιος άδειαζε τον χουν, ο οποίος, σημειωτέον, χώραγε κάτι περισσότερο από 2 λίτρα κρασί. Υπό τους ήχους πνευστών. Ειδικά επιλεγμένοι κριτές καθόριζαν τον νικητή, ο οποίος έπαιρνε κρασί ως ανταμοιβή. Μετά το τέλος της τελευταίας ημέρας, απαγγέλλονταν διάφορα ξόρκια για να αποδιώξουν τα πνεύματα από τα σπίτια.
Έτσι, λοιπόν και σήμερα αυτόν το μήνα εορτάζουμε την αρχή του Τριώδιου, του Ασώτου και την Τσικνοπέμπτη – την Πέμπτη που «κι ο πιο φτωχός θα τσικνήσει την γωνιά του».
ΘΡΑΚΗ
Αυτή την ημέρα, στην Θράκη, ο αρραβωνιαστικός θα στείλει στην αρραβωνιάρα κότα ή κούρκο και αυτή θα την παραγεμίσει και θα του την στείλει πίσω. – Και η Ιερογαμία καλά κρατεί…
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Στην Δράμα παίζουν αυγοπόλεμο στα σχολεία.
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
Στην Πάτρα την Τσικνοπέμπτη αναπαριστάνουν τον Γάμο της Γιαννούλας. Πρόκειται για ένα σχετικά νέο έθιμο, όπου μαζεύονται όλοι στο λιμάνι της αχαϊκής πρωτεύουσας, όπου μια χοντρή συντοπίτισσά τους, ονόματι Γιαννούλα, θα περιμένει το καράβι που θα της φέρει τον Αμερικανό Ουίλι, που της έταξε γάμο. Αλλά το καράβι που θα τον φέρει δεν φαίνεται ή αν δώσει κι έρθει, η εκκλησιά θάναι κλειστή, κλπ.
Στο Αδάμι της Ερμιονίδας γίνεται παραδοσιακό φημισμένο υπαίθριο γλέντι.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Ταματα και αναθηματα». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 26.2.2000.
τεκμήριον δέ· τὰ γὰρ ἱερὰ ἐν αὐτῇ τῇ ἀκροπόλει καὶ ἄλλων θεῶν ἐστὶ καὶ τὰ ἔξω πρὸς τοῦτο τὸ μέρος τῆς πόλεως μᾶλλον ἵδρυται, τό τε τοῦ Διὸς τοῦ Ὀλυμπίου καὶ τὸ Πύθιον καὶ τὸ τῆς Γῆς καὶ τὸ ‹τοῦ› ἐν Λίμναις Διονύσου, ᾧ τὰ ἀρχαιότερα Διονύσια [τῇ δωδεκάτῃ] ποιεῖται ἐν μηνὶ Ἀνθεστηριῶνι, ὥσπερ καὶ οἱ ἀπ᾽ Ἀθηναίων Ἴωνες ἔτι καὶ νῦν νομίζουσιν. ἵδρυται δὲ καὶ ἄλλα ἱερὰ ταύτῃ ἀρχαῖα.
Τεκμήριο ότι (έτσι ήταν τα πράγματα) είναι ότι και άλλων θεών τα ιερά ευρίσκονται στην Ακρόπολη και ότι όσοι ναοί βρίσκονται έξω από την πόλη είναι χτισμένοι μάλλον προς το νότιο μέρος, όπως ο ναός του Ολυμπίου Διός, το Πύθιον (του Πυθίου Απόλλωνος), της Γης, του Λιμναίου Διονύσου, όπου τον Ανθεστηριώνα μήνα, στην 12η μέρα του εορτάζονται τα αρχαιότερα Διονύσια. Την παράδοση αυτή την διατηρούν έως σήμερα οι Ίωνες που κατάγονται από τους Αθηναίους. Στην ίδια περιοχή είναι άλλωστε χτισμένοι και άλλοι αρχαίοι ναοί.
ΠΗΓΗ: ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ Ἱστορίαι, 2.15.4.
Τα Ανθεστήρια: «η υπέρ των ανθέων εορτή» ή ήταν μια φορά κι έναν καιρό ένας Μάης…
Του Γιώργου Λεκάκη – Φωτογραφίες: Αρχείο Χρ. Κηπουρά.
Ανθεστήρια: Γιορτή υπέρ των ανθέων. Η σκούφια της βαστά από τα πανάρχαια ελληνικά χρόνια. Απ’ όταν ο άνθρωπος θέλησε να βγει στις εξοχές και να τιμήσει αυτά τα κοσμήματα της φύσης, στην καλύτερή τους στιγμή.
Ο μήνας κατά τον οποίον συνέβαινε αυτή η γιορτή, λεγόταν Ανθεστηριών. Ήταν ο 8ος μήνας του αθηναϊκού ημερολογίου. Και αφού οι αρχαίοι μας γιόρταζαν την πρωτοχρονιά τους περίπου στον σημερινό 15Αύγουστο, ο Ανθεστηριών συνέπιπτε με την έναρξη του έαρος.
Συνεχίζοντας την παράδοση των αρχαίων προγόνων μας, σήμερα γιορτάζουμε την ανοιξιάτικη ενδυμασία της φύσης, τον ευανθέστερο μήνα του έτους, τον Μάιο, τον ωραιότερο μήνα! Ήταν ο ανθεστηριάς μήνας. Γι’ αυτό και οι Ρόδιοι – κάτοικοι νήσου με ονομασία άνθους – έλεγαν «ανθεστηριάδες» όσους ήταν σε ώρα γάμου, γιατί ήταν στην ωραιότερή τους στιγμή…
Κατά τα αρχαία Ανθεστήρια, ανέμεναν τις ψυχές των νεκρών από τον Άδη. Πίστευαν ότι οι νεκροί θα ανέρχονταν και θα επικοινωνούσαν με τα προσφιλή τους πρόσωπα. Σήμερα έχουμε τους «χαιρετισμούς» και τα «ψυχοσάββατα». Τότε μάζευαν ράμνους (παλιούρια) και έβαφαν τις θύρες τους με πίττη, με χρώμα που παράγει η φλοίδα του πεύκου, δηλαδή κόκκινο. Σήμερα, οι χριστιανοί στα κοιμητήρια προσφέρουν κόλλυβα, και βάφουν σταυρούς στις εξώπορτες, κατά την Ανάσταση του Ιησού, η οποία επίσης επισυμβαίνει άνοιξη. Μάλιστα, υπήρχε και μια αρχαία παροιμία, σχετική: «Θύραζε κήρες ούκετ’ Ανθεστήρια», που προέτρεπε τους αστούς να βγουν από το άστυ με κεριά για να συναντήσουν τις ψυχές, κατά τα Ανθεστήρια.
Αρχαίος θεός των ανθών, ήταν ο Ευάνθης Διόνυσος. Με τον ερχομό της άνοιξης νικούσε («πατούσε») τον θάνατο («θανάτων θάνατον πατήσας»). Ανέβαινε από τον Άδη, όπου τον είχε ρίξει σκοτωμένο – τάχα – ο Περσέας κι ανασταινόταν. Η ανάστασή του ανάσταινε την φύση. Ο όρχος (= συστάδα καρποφόρων δένδρων) βγάζει τους πρώτους ανθούς. Έτσι γεννιέται η πρώτη ορχήστρα της ζωής. Ο Ευάνθης διαμελίσθηκε, για να χρησιμεύσει το αίμα του ως ιερός οίνος για την ιερή πόση (= θεία μετάληψη), ενώ από το αίμα του που χύθηκε στη γης φύτρωσε η άμπελος… Ιερό φυτό του θεού ήταν ο κισσός. Γι’ αυτό και έλεγαν την παροιμία «κισσός μετά Ανθεστήρια», για ό,τι ταιριάζει, για ό,τι πάει πάντα μαζί. (Πώς λέμε σήμερα «λείπει ο Μάρτης απ’ την Σαρακοστή;»).
Η μάγισσα του Μαγιού, η Ευανθία, έφτιαχνε πρώτη τα μαγιοστέφανα: Έπλεκε 7 ειδών λουλούδια: Τριαντάφυλλα, βιολέτες, γεράνια, γαρύφαλα, μαργαρίτες, ανεμώνες και υάκινθους, τοποθετώντας ανάμεσά τους αγκάθια και φύλλα μαύρης συκιάς (για τους εχθρούς), στάχυα, κλωνιά ροδιάς και μυγδαλιάς (για την ευφορία) και σκόρδα (για την βασκανία). Όλοι έβγαιναν στους αγρούς να «πιάσουν τον Μάη». Τα αγόρια (μαγιόπουλα) προσέφεραν νεόκοπα άνθη, πλεγμένα στεφάνια, στα κορίτσια (μαγιοπούλες).
Με την πάροδο των χρόνων, την εορτή αντικατέστησε, κατά κάποιον τρόπο, η Πρωτομαγιά, ημέρα κατά την οποία, και λόγω της α(πε)ργίας, οι αστοί βρίσκουν ευκαιρία και εγκαταλείπουν την πόλη τους, πάνε στις ανθεμόεσσες εξοχές, τρώνε «κολοκοτρωνέικα» – δηλαδή καταγής – μαζεύουν λουλούδια, πλέκουν στεφάνια, και έτσι, εν τέλει, λένε πως «έπιασαν τον Μάη»… Στην ουσία, δεν κάνουν τίποτε διαφορετικό απ’ αυτό που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες…
Για να κλείσουμε τις αρχαίες γιορτές, τις σχετικές με τα άνθη, πρέπει να αναφέρουμε και τα Ανθεσφόρια, επίσης τελούμενες κατά την αρχή του έαρος, όταν πίστευαν πως η Περσεφόνη αναδύεται από τον Κάτω Κόσμο, και μαζί της έρχεται και η ανθοφορία.
Οι λουλουδογιορτές στο Αίγιο Αχαΐας
Στα σύγχρονα χρόνια (δεκαετία 1950), πιο ονομαστός τόπος για τις λουλουδογιορτές ήταν το Αίγιο. Γιορτές που κουβαλούσαν τον αρχαίο τίτλο «Ανθεστήρια». Ήταν μια παρέλαση ανθοστόλιστων αρμάτων. Η είσοδος στην λεωφόρο της παρέλασης γινόταν από μια επιβλητική πύλη, την οποία στήριζαν δυο κίονες δωρικού ρυθμού. Στόλιζαν ό,τι μηχανοκίνητα μέσα είχαν: Από μηχανάκια έως τρακτέρ, τα οποία έσερναν καρότσες, επί των οποίων υπήρχαν θέματα σχετικά με άνθη. Νεαρά αγόρια και κοπέλλες – ως ταιριάζει σε αυτήν την εποχή του έτους – από σχολεία επί των αρμάτων έστελναν το μήνυμα της άνοιξης. Αλλά και επιχειρήσεις – κυρίως εξαρτώμενες από την ανθοφορία της φύσης – κατέβαιναν να παρελάσουν. Τα ανθοάρματα αριθμημένα ζητούσαν την ψήφο του κοινού (όπως τα άνθη ζητούν σταγόνες νερού), για να εκλεγεί ο εφετινός μηνυτής του τέλους του σκότους. Πλανόδιοι φωτογράφοι έτρεχαν να απαθανατίσουν κάθε μερακλή, που θα ήθελε να έχει ανάμνηση του παιδιού του, ως αγγελιαφόρου της άνοιξης – τότε, βλέπετε, δεν είχε ο καθένας κι από μια φωτογραφική μηχανή στο χέρι… Η παρέλαση έκλεινε με χορό νεαρών κοριτσιών, ενδεδυμένων με αρχαιοπρεπή φορέματα, λιτά και όμορφα, όπως αρμόζει κάτω από το ελληνικό φως, λικνιζόμενα τόσο, «ώστε να ζηλεύουν οι λυγαριές».
Ανθεστήρια γίνονταν επίσης και στην Καλαμάτα (δεκαετία ’60). Ανθόβαρκες, ανθοθάλασσες και ανθοχελίδονα παρέλαυναν μαζί… Από τα αρχαία ελληνικά χρόνια κατάλοιπο κι αυτό, όταν τα παιδιά έβγαιναν έξω και έψαλλαν τέτοια εποχή τα «χελιδονίσματα». Με ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού στο χέρι, καρφωμένο στην κορυφή κατακόρυφου ξύλινου άξονα, περασμένου στο εσωτερικό καλαμιού, και που μπορούσε έτσι να περιστρέφεται, καθώς τα παιδιά τραβούσαν το σχοινί, με το οποίο ήταν δεμένη η χελιδόνα. Το τρίξιμο του ξύλου μέσα στο καλάμι περνιόταν για κελάηδημα, για το πρώτο άγγελμα της άνοιξης δηλαδή.
Ανθοπαρελάσεις γίνονταν και στην Αθήνα. Ανθεμόεντα άρματα παρέλασαν και στο κατάμεστο Καλλιμάρμαρο Στάδιο (δεκαετία 1930 και ΄50). Γενικώς, στην Αττική – Μάιο συνήθως – γίνονται οι «Γιορτές Λουλουδιών»: Ανθοκομική έκθεση στο Άλσος της Κηφισιάς (από το 1954) και Γιορτή Λουλουδιών στην παραλία της Αλιάνθου (νυν Βάρκιζας), όπου η έκθεση γίνεται από το 1986.
Καλώς τονε τον Μάη,
τον Χρυσομάη,
με άνθη στολισμένος
ήλθε πάλι…
τραγουδούσαν για τον ευανθέστατο Μάη στην Αρετσού της Ανατολικής Θράκης.
Εκδρομή στην εξοχή, κάποιον Μάη. Για να τηρήσουμε το έθιμο. Ανοιξιάτικη μεικτή περιβολή. Το πηλήκιο απαραίτητο. Όλο το σόι: Από παιδιά της αγκαλιάς, έως παππούδες. Θα ακολουθήσει γλέντι, έως ότου δύσει ο ήλιος. Εκεί στην ύπαιθρο. Όπως και τα αρχαία χρόνια…
Στην Θράκη, την Πρωτομαγιά το πρωί πίνουν γάλα. Και όποιος είχε πολλά αρμέγματα μοίραζε κι από ένα κανάτι γάλα στους φτωχούς «για τις ψυχές των πεθαμένων του». Η νοικοκυρά έφτιαχνε γαλατόπιττες και έδινε σε γείτονες και συγγενείς…
Ανθοβριθής Πρωτομαγιά στην Τίρυνθα, το 1939. Ένα όχημα σιδηροδρόμου – πρωτόγνωρο ακόμη τότε – δίνει το σκηνικό για την «μοδέρνα» φωτογραφία της εποχής.
Ένα ακόμη δημοτικό μας φέρνει πιο κοντά στην παράδοση:
…Απρίλη ροδοφόρετε,
Μάη μου κανακάρη,
π’ όλον τον κόσμο γιόμισες
μ’ άνθη και με λουλούδια…
Φωτογραφία από μαγιάτικη εκδρομή στην παραλία του Παλαιού Φαλήρου – εξοχή τότε, το 1924 – στην θέση «Σπηληές». Οι εκδρομείς φορώντας τα «καλά» τους να προϋπαντήσουν την άνοιξη, θα επέστρεφαν αργά το απόγευμα στο σπίτι τους, με ανθοκάνιστρα.
Στην παλιά Αθήνα, το μεγάλο μαγιάτικο πανηγύρι γινόταν στην οδό Πατησίων, τόπο κήπων βιολεττών, κρίνων, πανσέδων, τριανταφυλλιών και γαρυφαλιών, αφού η πόλη «σταματούσε» στην πλατεία Αγάμων (νυν Αμερικής). Ένθεν κι ένθεν του δρόμου ταβέρνες και εξοχικά κέντρα τους περίμεναν. Νέοι και νέες με κιθάρες και τραγούδια ξεκινούσαν απ΄ όλες τις γωνιές της Αθήνας για να φθάσουν εδώ. Άλλος αθηναϊκός τόπος γιορτής των λουλουδιών της Πρωτομαγιάς ήταν και οι λόφοι και τα κέντρα της Πλάκας.
…Άνθη τον τριγυρίζουνε
και μόσχοι τον μυρίζουν,
και τα σγουρά του τα μαλλιά
τον νου μου συνεπήραν.
«Που ήσουν, λεβέντη μ’ όμορφε
και πολυαγαπημένε;»…
Λέει το δημοτικό, ζηλεύοντας τα άνθη και τους μόσχους.
…κι όλα «ευοί» για Διόνυσο
σταφυλοφόρο κράζουν,
με άνθη στεφανώνοντας
κισσού τα μαλλιά τους…
τραγουδούσε ο Μελέαγρος στο «Τραγούδι της ανοίξεως».
Πρωτομαγιάτικη εκδρομή στον… Άγιο Γιάννη του Ρένδη του Πειραιώς, το 1934. Μαζί το απαραίτητο έγχορδο μουσικό όργανο – εν προκειμένω μαντολίνο. Η παρέα γιορτάζει και την έξοδο του ναύτη – σπάνια κι αυτή τότε.
Η νυν βεβαρημένη περιοχή του Ρέντη, κάποτε ήταν κι αυτή εξοχή και λεγόταν Περιβόλια (δήμος Τρώων – τμήμα της αρχαίας Ξυπετής της Κεκροπίδας φυλής)! Ο θρυλικός ατμοκίνητος «Μουντζούρης», προ του 1940, πέρναγε από εκεί και έκανε μια στάση στον υδατόπυργο, να ανεφοδιασθεί νερό! Ήταν το αξιοθέατο! Κι επιστροφή με ανθοκλάδια στα χέρια…
Στα Ταμπούρια Πειραιώς, στα μέσα της δεκαετίας 1930-40, την Μεγ. Εβδομάδα έβγαιναν ανθοστολισμένες οι σούστες, που έσερναν άλογα, και από τον Άγ. Παντελεήμονα έκαμαν εκδρομή έως την… Κοκκινιά! Επάνω έπαιρναν 4-6 άτομα. Το αντίτιμο ήταν «φράγκο ή αυγό»!
…τα ρόδα θα ΄ν’ της μάνας του
και τ’ άνθη του κυρού του,
και τα χρυσά τριαντάφυλλα
θα είναι του νονού του…
Άνθη ταιριάζουν στα νειάτα, καθώς παραδίδει και το παραπάνω δημοτικό νανούρισμα.
Σκηνές από τα Ανθεστήρια του Αιγίου, του 1954. Άρματα και επί αυτών νεαρά αγόρια και κορίτσια, γαμπροί και νύφες. Η ιερογαμία που θα επισυμβεί θα είναι η σωτηρία του ανθρωπίνου γένους. Πολλάκις τα άρματα έσερναν ιππήλατα οχήματα ή όνοι. Έτσι ο νους έτρεχε στον ιερό όνο, τον άγοντα τα μυστήρια της Ελευσίνας, ο οποίος εν τέλει στεφανωνόταν με άνθη και περνούσε πια… βίον ανθόσπαρτον…
Την άνοιξη του 1953 διοργανώθηκαν τα πιο μεγαλειώδη Ανθεστήρια, όλων των εποχών, στο Αίγιο. Η αχαϊκή πόλη είχε κατακλυσθεί από επισκέπτες. Τα άρματα πολλά (περίπου 22). Καθολική η συμμετοχή του κόσμου. Όλα στο Αίγιο είχαν μετατραπεί σε ανθοκήπια: Κεντρικές γειτονιές, παράθυρα, εξώστες, οροφές, προθήκες καταστημάτων, όλη η οδός Μητροπόλεως… Αλλά ιδιαίτερη αίσθηση είχε προκαλέσει ο ανθόπυργος στην καρδιά του Αιγίου: Ένας τεράστιος μεσαιωνικός πύργος επιβλητικός, μεγαλόπρεπος και ανθοστολισμένος! Έργον της συντονιστικής επιτροπής του Δήμου. Δεν ήταν άλλο από το κεντρικό γωνιακό κτήριο Μητροπόλεως και Καποδιστρίου, έναντι του καφενείου “Βύρων” και του – τότε – γνωστού ζαχαροπλαστείου “Βουρδέρη”…
…σπίτι ζεστό και δροσερό
και μ’ άνθη στολισμένο…
τραγουδά «Το σπίτι» ο Κ. Παλαμάς.
Καθένας ανθοστολίζει ό,τι έχει: Ακόμη κι οι εξώστες φορούν τ’ ανοιξιάτικά τους. Άλλωστε οι Έλληνες συνήθιζαν να στολίζουν με ανάγλυπτα ή γραπτά κοσμήματα τα κιονόκρανα και τα ακροκέραμά τους, που επειδή σε αυτά έδιναν σχήμα σπαθοειδών φύλλων, και θύμιζαν άνθη, τα έλεγαν ανθέμια.
Κατά την διάρκεια των ανοιξιάτικων γιορτών, στην αρχαία Ελλάδα, τα παιδιά έκαμαν αγυρμούς με το θαλερό κλαδί της ειρεσιώνης. Αυτό ήταν συνήθως κλαδί ελιάς ή δάφνης, το στόλιζαν καρπούς και το έπλεκαν με έρια προβάτων και το περιέφεραν στους δρόμους. Ενώπιον των σπιτιών τραγουδούσαν διάφορα κάλαντα. Την ειρεσιώνη κρατούσε αμφιθαλές παιδί (= που ζούσαν κι οι δυο γονείς του). Εν τέλει, η ειρεσιώνη κρεμόταν ενώπιον του ιερού ναού του Απόλλωνος. Έμενε εκεί κρεμασμένη μέχρι του χρόνου την ίδια εποχή, για να πεθάνει, να ξεραθεί και να αντικατασταθεί με νέα την επόμενη ανάσταση της φύσης, δηλαδή την άνοιξη.
…κι οι χρυσαλλίδες των φλοίσβων
ταλαντεύονται στ’ άνθη του δροσερού φωτός…
Γ. Ρίτσος «Εαρινή συμφωνία».
Εκδρομή με λεωφορεία, την Πρωτομαγιά του 1955, στην Αιγόσθενα – νυν Πόρτο Γερμενό. Καμμιά φορά ο Μάης πιάνεται και στην ακρογιαλιά… Οι εκδρομές στις παραλίες συνηθίζονταν. Άλλωστε όταν ο Διόνυσος επέστρεφε από τον Άδη, αναδυόταν από τον Κάτω Κόσμο με το άρμα του από την θάλασσα, στην περιοχή που γι’ αυτό λεγόταν Διονύσου κήποι, κάπου στην Πλάκα Λεωνιδίου, όπου το πέλαγο ευωδίαζε μυρωδιές, το Μυρτώο πέλαγος…
Στα Μεσόγεια Αττικής κρεμάνε μαγιάτικα στεφάνια στα κρασοβάρελα. Σ’ αυτά κρεμάνε επίσης μια σκούπα και μια παντόφλα, που τα αφήνουν εκεί όλον τον Μάη, «για να λαγαρίσει», να λαμπικάρει δηλαδή το κρασί.
…πήγα να μάσω μύγδαλα,
πήγα να μάσω άνθη,
κι εκεί καθόνταν τρεις αητοί
και τρεις καλοί λεβέντες…
λέγει το δημοτικό της Αιτωλοακαρνανίας, επισημαίνοντας προσοχή στο μάζεμα των ανθών. Ιδού δυο γλάστρες με κάκτους («κακές πεθερές» τις λέγει ο λαός μας) ανθισμένες. Εν συνόλω 21 άνθη! Κάποιον Μάιο του 1951.
Στην Θήρα η ανταλλαγή των «Μάηδων» (ανθοστεφάνων) είναι ένδειξη έρωτος! Τα στεφάνια αναρτώνται στις ξώπορτες και τα κιγκλιδώματα στις οικίες, στις αυλές και στους εξώστες, προς ευτυχία των μελών της οικογενείας και ένδειξη χαράς για τον ερχομό – επί τέλους – της άνοιξης…
Σε πολλά μέρη, Πρωτομαγιά πίνουν το αμίλητο νερό, που έφερε κόρη απ’ την βρύση αμίλητη. Στην Μεγίστη (Καστελλόριζο) η αρραβωνιάρα φέρνει νερό πρωί-πρωί απ’ την βρύση στην πεθερά της, να πλυθεί ο μέλλων σύζυγός της…
Ανθοχώρια…
Η Μεσσηνία πάντοτε φημιζόταν για τα άνθη της. Υπάρχουν χωριά με το όνομα Άνθεια και Ανθούσα στην Μεσσηνία. Η πατρίδα μας γενικώς έχει πλείστα όσα τοπωνύμια σχετικά με τα άνθη. Χωριό ονόματι Άνθεια έχει και ο Έβρος. Αλλά υπάρχουν ακόμη και η Ανθή (Σερρών), η Ανθηδών (Ευβοίας), η Ανθήλη (Φθιώτιδος), δυο χωριά με το όνομα Ανθηρό στον ν. Καρδίτσης κι ένα στον ν. Καστοριάς, οι Ανθόκηποι (Θεσσαλονίκης), ο Ανθότοπος (Κοζάνης και Μαγνησίας), η Ανθούσα (Αττικής, Πρεβέζης, Τρικκάλων), το Ανθόφυτο (Αιτωλοακαρνανίας και Κιλκίς), το Ανθοχώριον (Αρκαδίας, Βοιωτίας, Δράμας, Καρδίτσης, Κοζάνης και Ροδόπης), ενώ άλλα δυο χωριά με αυτό το όνομα απαντάμε στον ν. Ιωαννίνων. Έτσι λουλουδιάζει όλη η Ελλάδα! Και πού να απαριθμήσουμε τα τοπωνύμια, που φέρουν ειδικά ονόματα συγκεκριμένων ανθέων. Όλη η χώρα μας είναι μια απέραντη ανθωνιά.
Και δεν είναι νέα ανακάλυψη αυτό! Το είχαν ιδεί και οι πρόγονοί μας. Οι οποίοι επίσης με άνθη είχαν ονοματίσει πολλές περιοχές και πόλεις της αρχαίας Ελλάδος: Ανθάνα ή Ανθήνη (Λακωνίας), Άνθεια (πλησίον του Άργους, αλλά και στον Πόντο, και στην Λιβύη, και στην Ιταλία, μετονομασθείσα σε Άντιον), Ανθεμούς (στην Χαλκιδική και την Συρία), Ανθεμουσίς (λίμνη των Ποντίων Μαριανδυνών, όπου κατοικούσε η Ανθεμοεισίδα φυλή), Ανθηδών (της Βοιωτίας και της Γάζας), Ανθήλη ή Ανθήνη, Άνθιον (της Ιταλίας), Ανθύλλα (της Αιγύπτου), κ.ά. Ενώ ένα από τα ωραιότερα ονόματα αρχαίων ανθοτόπων, ήταν αυτό της Ευίας, αρχαίας πόλεως επί της Εγνατίας οδού (στο ύψος του νυν Πολυμύλου Κοζάνης), αλλά και της Ευανθείας (ή Οιανθείας) Λοκρίδος – νυν Γαλαξίδι!
Οι μαργαρίτες έχουν την τιμητική τους. Οι αρχαίοι τις έλεγαν φρύδι του Δία («Διός οφρύς»). Αλλά επειδή με την λέξη «οφρύς» εννοούσαν και την πλαγιά του βουνού, ταυτόχρονα εννοούσαν πως κάθε πλαγιά γεμάτη μαργαρίτες, είναι αφιερωμένη στον κορυφαίο θεό. Με μαργαριτοστέφανα στόλιζαν ναούς και αγάλματα θεών. Κατά την παράδοσή μας, η μαργαρίτα, αυτό το πολυτραγουδισμένο λουλούδι, χρησιμοποιούνταν ως προφυλακτικό κατά της βασκανίας, αλλά και κατά των δαιμονικών επιρροών. Για να μην τις ματιάξουν, οι κοπέλλες έκοβαν μαργαρίτες και τις έβαζαν στ’ αυτιά τους. Κι οι ερωτευμένες τις μαδούσαν, λέγοντας το γνωστό «μ’ αγαπά-δεν μ’ αγαπά», κι όταν δεν τους έβγαινε, κατέληγαν: «Μ’ αγαπά και περισσεύει κι ένα»!!!
Για σένα καρυδαρρωστώ κι αμυγδαλοδιαβαίνω
και σταφυλομαραίνομαι κι ανθρώπου δεν το λέγω…
λέει μια κρητική μαντινάδα.
Ένα ανθοάρμα ντυμένο αμυγδαλιά. Η αμυγδαλιά, παρ’ ότι έχει τραγουδηθεί πολύ από τους ποιητές μας, εν τούτοις στην λαϊκή συνείδηση παραμένει ένα κουτό δένδρο, αφού ξεγελιέται εύκολα, με τις πρώτες ακτίνες του χειμωνιάτικου ήλιου κι ανθεί! Γι’ αυτό, για να μην μεταφερθεί αυτή η ευπιστία σε κοπέλλα που θα φέρει το όνομά της, είναι από τα δένδρα, που χρησιμοποιήθηκαν σπανίως ως όνομα κοριτσιού από τον ελληνικό λαό.
Πέρα απ’ αυτά, η μυγδαλιά, που λέγεται και αθασία, από παραφθορά της Θασίας αμυγδαλής, έχει συνδεθεί με τις χαρές του λαού μας, αφού αμύγδαλα σε ζάχαρη (κουφέτα) και σουμάδα (ποτό από αμύγδαλα, πικραμύγδαλα και ζάχαρη) προσφέρει όταν τελεί γάμους, και αμυγδαλωτά όταν αρραβωνίζεται…
Απίθανη ελληνική επινοητικότητα: Στα Ανθεστήρια του Αιγίου, ένας τεράστιος βότρυς (τσαμπί σταφυλιού) έχει αναπαρασταθεί από – τι άλλο; – από απλά… μπαλλόνια, για να υμνηθεί και ο καρπός που φέρει το νέκταρ της ελληνικής φύσης, τον οίνο, ο οποίος με… κράμα νερού, γίνεται κρασί… Ας μην ξεχνάμε, πως στις πλαγιές της Αιγιαλείας, καλλιεργείται η τοπική ποικιλία σταφυλιών λαγόρθι, η οποία δίνει τον λευκό οίνο με τα φρουτώδη αρώματα…
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Τα Ανθεστήρια: “η υπέρ των ανθέων εορτή” ή ήταν μια φορά κι έναν καιρό ένας Μάης…», περ. “Γεωτρόπιο” της Ελευθεροτυπίας, 29.4.2005. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 30.4.2005.
Αρχαια Ανθεστηρια, Ιερογαμια προχριστιανικες Αποκριες αποκρια
