Του Γιώργου Λεκάκη
Στο Καίμπριτζ[1] έγινε ένα συναρπαστικό σεμινάριο στα πλαίσια του «Greek Dialogues», με τον καθηγητή Mark Janse, ομότιμο Ερευνητή Καθηγητή Αρχαίων & Μικρασιατικών Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης επί τιμή προξένου της Ελλάδας στην Περιφέρεια της Φλάνδρας και μέλος της Academia Europaea.
Ομίλησε για δύο διαλέκτους της καππαδοκικής ελληνικής:
- η μια ελληνική διάλεκτος από την κεντρική Ανατολία, θεωρείται ότι εξαφανίσθηκε μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923, όταν οι ομιλητές επανεγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα. Αλλά οι ερευνητές ανακάλυψαν στα τέλη του 20ού αιώνα ότι μικρές απομονωμένες κοινότητες στην Μικρά Ασία είχαν διατηρήσει την διάλεκτο, παρέχοντας πολύτιμες γνώσεις για το μοναδικό μείγμα των ελληνικών και τουρκικών γλωσσικών χαρακτηριστικών.
«Μέχρι πρόσφατα, η μόνη σωζόμενη διάλεκτος της Καππαδοκικής πίστευαν ότι ήταν τα μισιώτικα / μιστιώτικα, που ομιλούσαν πρόσφυγες από το Μιστί και οι απόγονοί τους. Αποδεικνύεται ότι υπάρχουν και ομιλητές αξενίτικα, που μιλούν πρόσφυγες από την Αξό / Ναξό[4]και οι απόγονοί τους. Οι δύο διάλεκτοι είναι πολύ στενά συνδεδεμένες, αλλά διαφέρουν σημαντικά ως προς την φωνολογία τους: Τα μιστιώτικα χαρακτηρίζονται από αύξηση του μεσαίου φωνήεντος και τον τσιτακισμό.
«Θα σκιαγραφήσω την εκ νέου ανακάλυψη των δύο διαλέκτων, το κοινωνιογλωσσικό τους προφίλ και τις κύριες ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των δύο γλωσσικών ποικιλιών. Θα συζητήσω τις μικρές υποδιαλεκτικές διαφορές, μεταξύ των μιστιώτικων και της γλωσσικής ποικιλίας του χωριού που το 1928 ονομάσθηκε Τσαρικλί[2], από την μια, και μεταξύ των αξενίτικων και της γλωσσικής ποικιλίας του χωριού Τροχού[3] από την άλλη, καθώς και τις αλλαγές που επηρέασαν και τις δύο διαλέκτους από την μεταφύτευσή τους από την Καππαδοκία στην Ελλάδα, μετά την ανταλλαγή πληθυσμών, την δεκαετία του 1920. Θα ολοκληρωθεί με μια σύντομη συζήτηση για την κρητική παρέμβαση στην ιδιόλεκτη ποικιλία του τελευταίου ομιλητή των αξενίτικων από την Κρήτη.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 29.1.2025.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
- Dawkins R. M. Modern Greek in Asia Minor. Cambridge, 1916.
- Janse M. «Λεξικογραφικές παρατηρήσεις στο διήγημα του Απόστολου Παυλίδη: «Τα μέτερ’ τα βάσανα κανείνα με ηύρεν σ’ ούλο τον κόσμο», στο Χατζηισαάκ & Κουτουξιάδου, 2022.
- Μαυροχαλυβίδης Γ. «Η Αξό Καππαδοκίας», Αθήνα, 1990.
- Μαυροχαλυβίδης Γ. & Ι. Κεσίσογλου «Τὸ γλωσσικὸ ἰδίωμα τῆς Αξοῦ». Αθήνα, 1960.
- Παυλίδης A. «Παραγωγή λόγου στο γλωσσικό ιδίωμα της Αξού Καππαδοκίας», στο Χατζηισαάκ & Κουτουξιάδου, 2022.
- Παυλίδης A. «Ήταν η φωνή των προγόνων μας», στο Χατζηισαάκ & Κουτουξιάδου, Θεσσαλονίκη, 2022.
- Ράλλη A. «Μικρασιατικά, Καππαδοκικά, Αξενιώτικα: παρελθόν, παρόν και μέλλον», στο Χατζηισαάκ & Κουτουξιάδου, 2022.
- Χατζηισαάκ I. & Κ. Κουτουξιάδου (επιμ.) «Το γλωσσικό ιδίωμα και ιστορικές αναδιφήσεις της Αξού Καππαδοκίας», Θεσσαλονίκη, 2022.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Καραλίδης Κ. Ι. «Τσαρικλί Νίγδης Καππαδοκίας», εκδ. Σύλλογος Καππαδοκών Μαυρόλοφου “Ο Άγιος Γεώργιος – Τσαρικλί”, β΄ έκδοση, Αθήνα, 2005.
- Κοιμίσογλου Σ. «Καππαδοκία. Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Ελλήνων Ιστορία, Πίστη, Πολιτισμός», εκδ. ILP, Θεσσαλονίκη, 2005.
- Μουρέλος Γ. (επιμ.) «Η Έξοδος», εκδ. Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Μαρτυρίες από τις επαρχίες της Κεντρικής και Νότιας Μικρασίας, Αθήνα, 1982.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Στην Αίθουσα διαλέξεων 2, Lecture Block, Sidgwick Avenue, Cambridge, CB3 9DA, Τρίτη 28.1.2025 στις 17:00.
[2] Çarıklı: Χωριό της Νίγδης 35 χλμ. ΒΑ. αυτής. Εδημιουργήθη γύρω στο 1840, αλλά επάνω στα ερείπια παλαιότερου οικισμού, με τους πρώτους οικιστές του ελληνορθόδοξου Τσαρικλί να είναι Έλληνες, από το γειτονικό Μιστί, που αντιμετώπισαν μεγάλη εχθρότητα από τα γειτονικά τουρκοχώρια. Στο χωριό λειτουργούσε ένα υποτυπώδες ελληνικό σχολείο.
Οι κάτοικοί του ασχολούνταν με την γεωργία την κτηνοτροφία και ήταν πλανόδιοι τεχνίτες (κυρίως παπλωματοποιοί). Οι 150 οικογένειες προσφύγων (678 άτομα), εγκαταστάθηκαν κυρίως στον νομό Μαγνησίας και στην θέση τους ήλθαν οθωμανοί από την περιοχή της Κοζάνης Μακεδονίας.
Στο Τσαρικλί υπάρχει η παλαιά υπόγεια εκκλησία του Αγίου Βλασίου και ο χριστιανικός ναός Αγίου Γεωργίου, που λειτουργούσε έως το 1924 όταν μετετράπη σε τζαμί με το όνομα Μερκέζ.
[3] Ή Τρεχός: Χωριό ανάμεσα σε Μίσυπογτι – Αξό – Λίμνα – Μαλακοπή – Φλογητά – Σάσιμα – Αζιανζό. Νυν παραφρασμένα Tırhan / Trokho. Απείχε 41 χλμ. από την Νίγδη κτισμένο σε υψόμετρο 1.260 μ.! Το όνομά του το οφείλει στους τροχούς – δηλ. τις σωτήριες μυλόπτερες (που έφραζαν τις υπόγειες εισόδους στις υπόγειες πόλεις – μια τέτοια υπόγεια πόλη είχε και ο Τροχός) ή τον αγγειοπλαστικό τροχό – ας μην ξεχνάμε ότι κείται δίπλα στο χωριό Αβανός, που είναι κέντρο της αγγειοπλαστικής της περιοχής.
Κάποιος Έλληνας με το όνομα Βαγγέλης είναι ο ιδρυτής του χωριού, λέει η τοπική παράδοση, γι’ αυτό και η πρώτη ονομασία του ήταν «Γειτονιά του Βαγγέλη» > Vangele Mah, πίσω από την γειτονιά του Αγίου Πρόδρομου, στον δρόμο για την Ασκό. Αυτός μαζί με 5 – 6 οικογένειες έφτασαν εδώ, όταν επιτεθήκαν και κατέστρεψαν το χωριό τους, σκοτώνοντας πολλούς Έλληνες οι Delibaşlar, η «φυλή των τρελλων», όπως τους λεν.
Στον Τροχό υπήρχαν οι γειτονιές: Καουσογλου (μαχαλάς Karacehendem ή Çauşoğlu), Τσινι, Καρακιζας (Karakızas / Karakız), παπάς Papaz Karelém και Παπαζ Ιορδαν (Papaz Yordán ή Madenluk) και Τσιτλουκ.
Είχε δύο κύριες εκκλησίες:
- του Αγίου Γεωργίου, του 17ου – 18ου αι. (ανακαινίστηκε το 1843), αλλά έμεινε ημιτελής και μετετράπη σε τζαμί. Δίπλα στην εκκλησία υπήρχε η «Κεμικυόνα» (ένα κτήριο-οστεοφυλάκιο). Η εκκλησία εόρταζε στις 23 Απριλίου.
- της Αγίας Μακρίνας, αδελφής του Αγίου Βασιλείου (της πρώτης ιδρύτριας κοινοβίου μοναστηριού για γυναίκες), που τιμάται στις 19 Ιουλίου.
Επίσης:
- του Προφήτη Ηλία (στην τοπική διάλεκτο Prefót’ Elí Ekklisía), που γιόρταζε στις 20 Ιουλίου.
- την Ορφανή Εκκλησία, έξω από το χωριό, ανάμεσα στην Λίμνα / Gölcük, στον Αξό / Hassaköy και τον Τροχό. Εόρταζε στις 6 Αυγούστου και στις 3 Νοεμβρίου. Ίσως της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος ή της Ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, ιερομάρτυρος Γεωργίου Νεαπολίτου, που ερταζεται τις 3 Νοεμβρίου. Την θαμμένη εκκλησία την είδε ο ιερέας Karelem στον ύπνο του και έσκαψε και την βρήκε. Και
- την μικρή εκκλησία στην θέση Ανδραβασός στα Τριβούνια.
Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την γεωργία (κυρίως πατάτα και σιταρι) και την κτηνοτροφία. – ΠΗΓΗ: Στ. Π. Καπλάνογλου.
[4] Η Άξος / Όαξος / Ϝάξος, ήταν δωρική της αρχαίας Κρήτης, που αναφέρεται από τις πινακίδες της μυκηναϊκής Γραμμικής Β γραφής, ως e-ko-so. Επίνειόν της η Αστάλη. Νυν στον νομό Ρεθύμνου. Η Νάξος Κυκλάδων θεωρειται αποικία της.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Η αγνωστη Μικρα Ασια”. Και Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”.
διαλεκτοι καππαδοκικη ελληνικη γλωσσα, ομιλια διαλεκτος καππαδοκια Καιμπριτζ γιανσε Janse, Αρχαια Μικρασιατικα Ελληνικα Πανεπιστημιο Γανδης Φλανδρα κεντρικη Ανατολια, εξαφανισμενη ανταλλαγη πληθυσμων, Ελλαδα Τουρκια 1923, ομιλητες επανεγκατασταση Ελλας 20ος αιωνας μχ μικρη απομονωμενη κοινοτητα Μικρα Ασια διατηρηση μοναδικο μειγμα τουρκικα γλωσσικα χαρακτηριστικα μονη σωζομενη μισιωτικα / μιστιωτικα, προσφυγες Μιστι απογονοι αξενιτικα, προσφυγας Αξος / Ναξος φωνολογια αυξηση μεσαιο φωνηεν τσιτακισμος ανακαλυψη κοινωνιογλωσσικο ομοιοτητα διαφορα γλωσσικη ποικιλια υποδιαλεκτικη διαφορες, γλωσσικα χωριο 1928 ονομα Τσαρικλι αξοτικα χωρια Τροχος Καππαδοκιας πληθυσμου 1920 κρητικη ιδιολεκτη Κρητη ντωκινς ντοκινς Λεξικογραφικες παρατηρησεις διηγημα Παυλιδη μετερα βασανα κανεινα με ηυρεν σ’ ουλο τον κοσμο χατζηισαακ κουτουξιαδου, Μαυροχαλυβιδης Αξο Κεσισογλου λογος φωνη προγονων προγονοι ραλλη μικρασιατικα, Καππαδοκικα, Αξενιωτικα ιστορια ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Καραλιδης Νιγδης Συλλογος Καππαδοκων Μαυρολοφος αγιος Γεωργιος Κοιμισογλου Μνημειο Παγκοσμιας Πολιτιστικης Κληρονομιας, Ελληνων Πιστη, Πολιτισμος Μουρελος Κεντρο Μικρασιατικων Σπουδων, Μαρτυριες επαρχια Νοτια Μικρασια Νιγδη 19ος 1840, ερειπια οικισμος οικιστες ελληνορθοδοξο εχθροτητα τουρκοχωρια τουρκοχωρι ελληνικο σχολειο κατοικοί γεωργια κτηνοτροφια πλανοδιος τεχνιτης παπλωμα παπλωματοποιος οικογενειες προσφυγων νομος Μαγνησιας Τουρκοι οθωμανοι Κοζανη Μακεδονιας μακεδονια παλαια υπογεια εκκλησια Αγιου Βλασιου Βλασιος χριστιανικος ιερος ναος ιν Αγιος Γεωργιος γεωργιου 1924 μετατροπη τζαμι μουσουλμανικο ισλαμικο τεμενος Μερκεζ Τρεχος Λιμνα – Μαλακοπη – Φλογητα – Σασιμα – Αζιανζο παταφραση τιρχαν Tırhan / Trokho υψομετρο τροχοι σωτηρια μυλοπτερα υπογεια εισοδος υπογειες πολεις πολη πολις αγγειοπλαστικος Αβανος, αγγειοπλαστικη ελληνες Βαγγελης ιδρυτης τουρκοφωνια ελληνοφωνια τουρκοφωνο ελληνοφωνο τουρκοφωνα ελληνοφωνα παραδοση, Γειτονιά του Βαγγελη Vangele Mah, προδρομος Πρόδρομου, Ασκο ασκος οικογενεια επιθεση καταστροφη Delibaslar, ντελιμπασλαρ δελιμπασλαρ φυλη τρελλων τρελων τρελοι τρελλοι τρελα τρελλα γειτονιες ΚΑΟΥΣΟΓΛΟΥ μαχαλάα καρακεχεντεμ Karacehendem causoglu, ΤΣΙΝΙ, Καρακιζας Karakızas / καρακιζ Karakız, παπας Papaz Karelem ΠΑΠΑΖ ΙΟΡΔΑΝ παππαζ παππας Papaz Yordan ιορδανης μαντενλουκ Madenluk ΤΣΙΤΛΟΥΚ εκκλησιες 17ος – 18ος ανακαινιση 1843 ημιτελης Κεμικυονα κτηριο οστεοφυλακιο γιορτη εορτη πανηγυρι γιορτες εορτες πανηγυρια 23 Απριλιου απριλιος Κεμικιονα Αγιας Μακρινας, αγια μακρινα Βασιλειος πρωτη ιδρυτρια κοινοβιου μοναστηριου γυναικες 19 Ιουλιου ιουλιος κοινοβιο μοναστηρι Προφητη Ηλια Προφητης Ηλιας Prefot’ Eli Ekklisia 20 Ορφανη Golcuk, Hassakoy 6 Αυγουστου αυγουστος 3 Νοεμβριου νοεμβριος Μεταμορφωση του Σωτηρος σωτηρα Ανακομιδη των λειψανων του μεγαλομαρτυρος Τροπαιοφορου, ιερομαρτυρος Νεαπολιτου, θαμμενη ιερεας καρελεμ Karelem υπνος ονειρο μικρη Ανδραβασος Τριβουνια πατατα σιταρι κτηνοτροφια οαξος Ϝαξος, δωρικη αρχαια Κρητικα πινακιδα μυκηναικη Γραμμικη Β γραφη ekoso επινειον επινειο Ασταλη Ρεθυμνου ρεθυμνης Κυκλαδων κυκλαδες κρητικη αποικια κρητων