Ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς[1] εγεννήθη τω 1563 εν Αθήναις και απεβίωσε τω 1645 / 1646.
Εσπούδασε στην Πατάβια / Πάντοβας της Ιταλίας ιατρική και φιλοσοφία. Όταν δε εκάρη μοναχός και ενεδύθη μοναχικό σχήμα ονομάσθηκε Θεοδόσιος.
Εδίδαξε σε Βενετία, Αθήναις, Ζάκυνθο και ακολούθως, το 1626, ως σχολάρχης της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κωνσταντινούπολι. Νεώτεροι ερευνητές ηύραν πως εδίδαξε και στην Κεφαληνία και την Κύπρο!
Κατεκρίθη υπό της Εκκλησίας επειδή, λέει, «διέδιδε δόγματα των μεταρρυθμιστών»!
Έδειξε μετάνοια και αργότερα, μετά το 1640, εχρημάτισε – επί βραχύ βεβαίως – αρχιεπίσκοπος Ναυπάκτου και Άρτης. Αλλά και από εκεί καθαιρέθη για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις! Τι δουλειά είχε ένας αριστοτελιστής στους κόλπους της σκοταδιστικής χριστιανικής εκκλησίας;.. Έπειτα ο Θ. Κορυδαλλεύς περιπλανήθη έως ότου απεβίωσε, λίγα χρόνια αργότερα…
Ο Κορυδαλλεύς, όμως, δεν ήταν κάποια τυχαία προσωπικότης. Ασχέτως εάν η Εκκλησία του Χριστού είχε αντίθετο γνώμη και τον επολέμησε, έως ότου τον εξόντωσε, αυτός εισήγαγε πρώτος την συστηματική διδασκαλία της φιλοσοφίας στην Ελλάδα! Έπαιξε σπουδαίο ρόλο την διαμάχη των ιδεών. Εκπροσωπούσε πάντα την αριστοτελική παράταξι, η οποία αντιμάχετο την πλατωνική.
Είχε την εύνοια του πατριάρχου Κυρίλλου Λουκάρεως – και άλλων επιφανών ανδρών τότε του Γένους – και κατέστη πολλαχώς ωφέλιμος για την αναγέννησι της Ελλάδος. Συνέβαλε τα μάλλα στην προώθησι της πνευματικής αναγεννήσεως του έθνους.
Αλλά δεν είχε μόνο υποστηρικτάς. Όπως κάθε σπουδαία προσωπικότης είχε και εχθρούς. Πολλούς εχθρούς. Οι οποίοι ως βασική κατηγορία που του απέδιδαν ήταν ότι ήταν καλβινιστής!
Ο Αν. Γόρδιος τον περιγράφει δύστροπο και στρυφνό, ως εξής: «…καθ’ υπερβολήν οργίλος και επί τοσούτον μελαγχολικός και θυμώδης και την γνώμην δυσάρεστος, ως πολλών αυτώ κατά καιρούς φοιτησάντων, ουκ εστιν όστις εδυνήθη μετ’ αυτού εξαμηνιαίον χρόνον αποπληρώσαι»…
Μακρύς ο κατάλογος των μαθητών αυτού: Μελέτιος Συρίγος, Ιωάννης Καρυοφύλλης, Νεκτάριος ο Ιεροσολύμων, Γερμανός ο Λοκρός, κ.ά.
Ο Θ. Κορυδαλλεύς άφησε πίσω του και γραπτό έργο. Κυριώτερα – γνωστά – έργα του: «Περί επιστολικών τύπων» (Λονδίνο, 1624)[2] και «Έκθεσις ρητορική»[3] (παρακάτω φωτογραφία).
Μετά τον θάνατό του εξεδόθησαν τα έργα του: «Εις άπασαν την λογικήν του Αριστοτέλους υπομνήματα και ζητήματα» (Βενετία, 1729), «Εις το περί γενέσεως και φθοράς του Αριστοτέλους» (Βενετία, 1780), «Είσοδος φυσικής ακροάσεως κατ’ Αριστοτέλη» (δίτομον, Βενετία, 1779-1780), κ.ά.
Ανέκδοτα παραμένουν οι επιστολές του προς διαφόρους, οι επικήδειοι λόγοι του, χειρόγραφά του, ενώ ακόμη και έως σήμερα πολλά έργα του παραμένουν δυστυχώς – ανέκδοτα βεβαίως – σε πολλές βιβλιοθήκες, ιδίως στην Ακαδημία της Ρουμανίας. Από τα – ανέκδοτα – έργα του αξίζει να σημειώσουμε: «Διαίρεσις της ποιητικής και τα είδη αυτής», «Έκθεσις κατ’ επιτομήν λογικής πραγματείας», «Υπομνήματα και ζητήματα εις την περί ουρανού πραγματείαν», «Υπομνήματα εις το περί ψυχής»[4], «Υπομνήματα εις τα μετά τα φυσικά», «Γεωγραφικά», κ.ά.
Κώδικας του Θεοφίλου Κορυδαλλέως στα ελληνικά με τον τίτλο «Έκθεσις περί επιστολικών τύπων» (του 18ου αι.) αποτελούμενος από 240 φύλλα χαρτιού[5] σώζεται στην Συλλογή του Τμήματος Χειρογράφων της Κεντρικής Επιστημονικής Βιβλιοθήκης της Ακαδημίας Επιστημών της Ουκρανικής Σοβιετικής Δημοκρατίας στο Κίεβο – βλ. σχ. βιβλιογραφία.
Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε, πως τα έργα του υπήρξαν αντικείμενο διδασκαλίας έως το τέλος του 19ου αι.
Ανάμεσα στους μαθητές του συγκαταλέγεται και ο Δημήτριος Φαληρεύς λόγιος του 17ου αι. που εδίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Σαπιέντας Ιταλίας.[6]
Ο Ηπειρώτης λόγιος Παΐσιος Δήμαρος[7] (του 18ου αι.), συνέγραψε επιτομή της Λογικής του Θεοφ. Κορυδαλλέως.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Γεδεών Μ. «Χρονικά της Πατριαρχικής Ακαδημίας», Κωνσταντινούπολις, 1881.
- Δημητρακόπουλος Α. «Ορθόδοξη Ελλάς», Λειψία, 1872.
- Κωνστάντιος Α΄ «Ελάσσονες διατριβαί», Κωνσταντινούπολις, 1863.
- Λεκάκης Γ. «Τάματα και Αναθήματα», εκδ. «Γεωργιάδης», 2001. «Χρονογραφήματα για την Ελλάδα και τον πολιτισμό», εκδ. «Ερωδιός», 2001.
- Σάθας Κ. «Νεοελληνική φιλολογία», 1868.
- Treu K. “Die griechische Handschriften des Neuen Testaments in der UdSSR”, Βερολίνο, 1966.
- «Ελληνικά χειρόγραφα στην κεντρική βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Επιστημών του Κιέβου (5ος -19ος αιώνας)», υπευθ. Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, κείμ. Λ. Α. Ντουμπρόβινα – Ε. Μ. Γκαλτσένκο, επιμ. κειμ. Ν. Ι. Σεντσένκο, Ντ. Ζαφειροπούλου, μτφρ. Ο. Αλεξανδροπούλου, υπό των Ακαδ. Επιστημών της Ουκρανικής Δημ. της Σοβ. Ένωσης-Κεντρ. Επιστημονική Βιβλιοθήκη «Β. Ι. Βερνάντσκι» – υπ. Πολιτισμού Ελλάδος-Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, 1988.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Σε κάποια κείμενα αναφέρεται και ως Κορυδαλεύς, που μάλλον πρέπει να είναι ανορθογραφία. Εκτός εάν το Κορυδαλεύς δηλώνει καταγωγή από τα Κορύδαλα της Παμφυλίας, ενώ το Κορυδαλλεύς δηλώνει καταγωγή από τα Κορύδαλλα της Λυκίας, αμφότερα στην Μ. Ασία.
[2] Εξεδόθη το πρώτον εν Λονδίνω, αλλά ανατυπώθηκε πλειστάκις (σε Βενετία, Μοσχόπολι, κ.α.) και επί δυο αιώνες εχρησίμευε ως κανών επιστολογραφίας σε όλη την Ελλάδα.
[3] Συνεξεδόθη μαζί με το προηγούμενο.
[4] Σχόλια στα… σχόλια του Κορυφαλλέως για το «Περί ψυχής» του Αριοστοτέλους, έγραψε ένας άλλος μεγάλος λόγιος, ο Σεβαστός Κυμινήτης, ο Τραπεζούντιος, με τίτλο «Ερμηνεία κατά παράφρασιν εις το Περί Ψυχής του Αριστοτέλους, κατά την του Θεόφιλου του Κορυδαλλέως περί αυτής πραγματείαν», αυτόγραφο βιβλίο, σελ. 196. Ευρίσκετο στο περίφημο Φροντιστήριον Τραπεζούντος.
[5] διαστ. 20,7 Χ 16,2 Χ 3,3 εκατ.
[6] Εσπούδασε στην Μεγ. του Γένους Σχολή με διδάσκαλο τον Θεόφιλο Κορυδαλέα. Έγραψε «Γραμματική» και «Τουρκικό Λεξικό».
[7] Διδάσκαλος στην Σιάτιστα, μετά στα Ιωάννινα. Επίσκοπος Παραμυθίας και Βουθρωτού, παραιτηθείς απήλθε σε Μολδαβία, Αυστρία και Ουγγαρία. Απέθανε στην Κέρκυρα. Συνέγραψε έμμετρο περιγραφή του όρους Σινά, περιγραφή της αγίας εικόνος της Χρυσοβίτζης, κ.ά.
Εργογραφία Θεοφίλου Κορυδαλλέως (1563-1645 / 1646):
Τρία υπομνήματα στην Λογική του Αριστοτέλους:
- «Εἰς ἅπασαν τὴν Λογικὴν Ἀριστοτέλους ὑπομνήματα καὶ ζητήματα» – (“Logica”), Βενετία, 1729,
- «Έκθεσις κατ’ επιτομήν της Λογικής πραγματείας»,
και - «Κατά Κρεμονέαν τον εν Παταβίω […] εκφωνηθέντα υπό Θεοφίλου Κορυδαλλέως […] Προοίμιον εις άπασαν την της Λογικής πραγματείαν»[1].
Ακόμη:
- Είσοδος φυσικής ακροάσεως κατ’ Αριστοτέλην (Fizica), Βενετία, 1779.
- Γενέσεως και φθοράς περί, κατ’ Αριστοτέλην (Tratatul despre generare și corupere, după Aristotel), Βενετία, 1780.
- Υπομνήματα και ζητήματα εις την περί ουρανού πραγματείαν
- Υπομνήματα εις τα μετά τα φυσικά
- Σύνοψις εἰς Γεωγραφίαν[2].
Γεωγραφικά και αστρονομικά[3] έργα:
- «Περί αστρολάβου»[4]
- «Ἀπόκρισις πρὸς τοὺς ζητήσαντας τὴν πρόγνωσιν τοῦ ἀέρος», και
- «Περὶ γνώσεως τῶν μελλόντων».
Και:
- Επιστολή δογματική προς τον Πανοσιώτατον Πατέρα Σωφρόνιον Ποκζάσκην, τον Ρέκτορα μεν πρώην χρηματίσαντα της εν Κιεβία Σχολής, τότε δε εν Γιασίω της Μολδαβίας ηγουμενεύοντα…περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος εκ μόνου του Πατρός.
- Περὶ επιστολικῶν τύπων (Epistolar), Λονδίνο, Ex officina G[ulielmi] S[tansby] typographi, 1625, Μοσχόπολις, 1743, Χάλλη Σαξωνίας (en Allē tēs Saxonias [Halle], en tē typographia tou Baer), 1768, Βενετία, 1786. – βλ. και κώδικα 7, του Ν. Μπουγιουκλή(*), Βιβλιοθήκη Δημητσάνας Αρκαδίας.
- Έκθεσις Ρητορικής
- Διαίρεσις της Ποιητικής και τα είδη αυτής
- Επιστολαί
- Λόγοι επικήδειοι.
ΠΗΓΕΣ: άρθρο του Γ. Λεκάκη με τίτλο “ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΕΥΣ Ένας Αριστοτελικός μητροπολίτης Άρτης – 440 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΙ ΤΟΥ”, στην εφημ. “ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΜΕΛΛΟΝ”, Νοέμβρ. 2003. Γ. Λεκάκης «Ελληνική Βιβλιογραφία». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.1.2003.
- Jochem O. «Scholastiches, Christliches und Medizinisches aus dem
Kommentar des Theophilos Korydalleus zu Aristoteles Schrift von der Seele», Giessen, Inaugural-dissertation, Kindt, 1935. - Παπανούτσος Ευ. «Θεόφιλος Κορυδαλεύς», Νεοελληνική Φιλοσοφία, τ.Α, εκδ. Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 35, Αθήνα, χ.χ.
- Τσούρκας Κλ. (Cléobule Tsourkas) «Les débuts de l’enseignement
philosophique et de la libre pensée dans les Balkans. La vie et l’oeuvre de Théophyle Corydalée (1570-1646)», β΄ έκδ., Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών, 1967. - Commentaria in Aristotelem Graeca et Byzantina (CAGB) της Ακαδημίας Βερολίνου – Βραδεμβούργου.
- Ψηφιακή βιβλιοθήκη “Ελληνομνήμων“.
- Oeuvres philosophiques de Théophile Corydalée, Association internationale d’études du sud-est européen (vol. 1 Introduction à la logique, vol. 2 Commentaire à la Métaphysique), 1973.
- Τσιότρας Β. Ι. «Αυτόγραφη επιστολή του Θεόφιλου Κορυδαλλέως προς τον Antoine Léger»[5], εκδ. «Ο Ερανιστής (Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού)» 20: 235–242, 1995. «Πολύπους εναντίον πύθωνος. Μια μαρτυρία για τη δράση του Θεοφίλου Κορυδαλλέως στην
Ζάκυνθο», πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου «Άγιοι και εκκλησιαστικές
προσωπικότητες στην Ζάκυνθο» (Ζάκυνθος, 1997), Αθήναι, 1999, τ. α’, σελ. 313-326. - «The Manuscripts of Theophilos Korydalleus’ Commentaries on Aristotle’s Logic», Cesare Cremonini: Aspetti del pensiero e scritti, (Atti del Convegno di Studio – Padova, 26-27 Φεβρ. 1999), Accademia Galileiana di Scienze, Lettere ed Arti, Padova 2000, σελ. 219-248. «Τρεις ανέκδοτες επιστολές του Θεοφίλου Κορυδαλλέως και
οι αριστοτελικές πηγές τους»[6] εκδ. «Ο Ερανιστής (Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού)», 24, σελ. 11–27. 2003. «Ένα εγχειρίδιο αρχαιοελληνικής μετρικής του 17ου αιώνα»[7], εκδ. «Ο Ερανιστής (Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού)», 25: 407–417, 2005. «Η εξηγητική παράδοση της Γεωγραφικῆς ὑφηγήσεως του Κλαυδίου Πτολεμαίου. Οι επώνυμοι Σχολιαστές», εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήναι, 2006.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. Tsiotras, 2000.
[2] Επηρεασμένος από την ανάπτυξη των σπουδών του έργου του Έλληνα γεωγράφου Κλαυδίου Πτολεμαίου («πτολεμαϊκών σπουδών»), του 2ου μ.Χ. αι. στην Ιταλία. Σε αυτό, ερμήνευσε συνοπτικά επιλεγμένες ενότητες και θεωρητικά ζητήματα από το βιβλίο Ι της «Γεωγραφίας» του Κλ. Πτολεμαίου. Ήταν το πρώτο επιστημονικό γεωγραφικό έργο των νέων χρόνων! Ο Κορυδαλλεύς επανασυνέδεσε τον νεώτερο ελληνισμό, με την βυζαντινή εξηγητική παράδοση, και με την τότε επιστημονική γεωγραφική κίνηση της Δυτικής Ευρώπης (βλ. Τσιότρας, 2006).
[3] Ως σχολιαστής της «Τετραβίβλου Μαθηματικῆς Συντάξεως» του Κλ. Πτολεμαίου ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς γράφει σύντομα κείμενα, για επιλεγμένες ενότητες, από το αστρονομικό (τότε αστρολογικό) έργο του αρχαίου Έλληνα γεωγράφου, ώστε να αποτελέσουν μια εισαγωγή στην αστρονομία (τότε αστρολογία) – βλ. Β. Ι. Τσιότρας «Κλαύδιος Πτολεμαίος και Θεόφιλος Κορυδαλλεύς: Τα αστρολογικά κείμενα», στα Σιναϊτικά Ανάλεκτα, τ. α’ , Αθήναι, 2002, σελ. 171-208.
[4] Με το έργο αυτό ο Κορυδαλλευς εμφανίζεται ως συνεχιστής μιας μακράς επιστημονικής παράδοσης των Ελλήνων, που εδράζεται στον
Κλ. Πτολεμαίο, και ανεπτύχθη ιδιαιτέρως από μεταγενεστέρους Έλληνες συγγραφείς (όπως λ.χ. οι Ιωάννης Φιλόπονος, Νικηφόρος Γρηγοράς, Ισαάκ Αργυρός, κ.ά.) – βλ. Β. Ι. Τσιότρας Τσιότρας «Η ανέκδοτη πραγματεία Περί αστρολάβου του Θεοφίλου Κορυδαλλέως» εκδ. «Ο Ερανιστής (Όμιλος Μελέτης του Ελληνικού Διαφωτισμού)», 22, σελ. 5 – 28, doi:10.12681/er.178, 1999.
[5] doi:10.12681/er.245.
[6] doi:10.12681/er.2.
[7] doi:10.12681/er.48.
(*) Ο Αθηναίος βιβλιογράφος του 18ου αιώνα, Νικόλαος Μπουγιουκλής – γνωστής επί οθμωνοκρατίας αθηναϊκής οικογενείας[8] – έγραψε τον προαναφερόμενο κώδικα (αρ. 7 /βιβλιοθήκης Δημητσάνας, ο οποίος αποτελείται από 442 φύλλα χαρτιού, και περιέχει (πλην του προαναφερθέντος έργου του Κορυδαλλέως) και τα εξής έργα:
- Λιβανίου «Πρεσβευτικός προς Τρώας υπέρ Ελένης»
- Βασιλείου του μεγάλου «Περί προνοίας» και «Περί φθόνου»
- Θεμιστίου του φιλοσόφου του επικληθέντος ευφραδούς «Περί φιλίας»
- Συνεσίου «Επιστολαί νθ’»
- Αντωνίου του Βυζαντίου «Χρηστοήθεια εν παραγράφοις ρνε’»
- Λουκιανού «Ενύπνιον» και «Νεκρικοί διάλογοι»
- Γνώμες
[8] Έμμετρες επιστολές του Σπύρου Μπουγιουκλή εδημοσίευσε ο Ν. Βλαχογιάννης (“Αθηναϊκά Αρχεία”, κ.α.). Συμβόλαιο προικοπαράδοσης νεόνυμφης “Ελαίνης, ψυχοπαίδας του Μαστρονικολού Μπουγιουκλή”, εδημοσίευσε ο Δ. Καμπούρογλου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Δ. Καμπούρογλου (επιμ.) “Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων”.
- Σπ. Π. Λάμπρος (επιμ.) “Αθηναίοι Βιβλιογράφοι και Κτήτορες Κωδίκων κατά τους Μέσους Αιώνας και επί Τουρκοκρατίας”, εκδ. Κ. Μάισνερ και Ν. Καργαδούρης, Τυπογραφείον “Εστία”, Αθήναι, 1902.
