Ήθη και έθιμα του αγίου Αντρέα «που αντρειώνει το κρύο» – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο απόστολος Ανδρέας / Ανδρεύς / Ανδρείας ο Πρωτόκλητος ήταν ένας απ’ τους 12 μαθητές του Χριστού, αδελφός του απόστολου Πέτρου. Γεννήθηκε στην Ιουλία (Βηθσαϊδά Γαλιλαίας / Τιβεριάδα). Ήταν ψαράς. Ηταν επίσης και μαθητής του Ιωάννη του Βαπτιστή. Σ’ αυτόν και τον αδελφό του είπε ο Ιωάννης τον προφητικό λόγο «ίδε ο αμνός του Θεού» κατά την διάρκεια της βάπτισης του Χριστού και μετά το μυστήριο ακολούθησαν τον Ιησού[1]. Παρών στο θαύμα του χορτασμού των πεντακισχιλίων στην έρημο και στην συνάντηση του Χριστού με τους Έλληνες προσήλυτους[2]. Μετά την ανάληψη του Κυρίου, αναφέρεται στο υπερώον της Ιερουσαλήμ. Ως ιεραπόστολος έδρασε:

• στην Μέση Ανατολή: Έδεσσα, Αντιόχεια, Καπερναούμ, Ιερουσαλήμ, Διόσπολις (Λύδδα Παλαιστίνης).
• στην Μικρά Ασία: Πόντο (Σινώπη, Αμάσεια, Αμισό, Τραπεζούντα, Νεάπολη Σκυθίας, Παντικάπαιο, Ταυρική Χερσόνησο, Σεβαστούπολη, Σοσανγκέτι, Άμαστρι, Νεοκαισάρεια), Φρυγία, Μυσία, Βιθυνία (Νίκαια, Νικομήδεια, Πέρινθο, Βυζάντιο – μελλοντική Κωνσταντινούπολη), Λαοδίκεια, Σαμόσατα,
• την Σκυθία (κατά τον Ωριγένη, P.G. 20,216)
• την Ρωσία (στόμιο Δνείπερου, ευλόγησε και έστησε σταυρό στο βουνό, όπου αργότερα κτίστηκε το Κίεβο),

Το έμβλημα του ρωσικού Τάγματος του Αγιου Ανδρεα.

• την Ρώμη και
• την Ελλάδα (Ανατολική Θράκη, Θεσσαλία, Μακεδονία: Φιλίππους, Θεσσαλονίκη και Μεγαρα, Κορινθος, Πάτρα Αχαΐας, όπου και εμαρτύρησε με σταυρικό[3] θάνατο στην Πάτρα, της οποίας θεωρείται προστάτης της.[4]

Στις απόκρυφες παραδόσεις του στηρίχτηκε η ιδέα της αποστολικότητας του πατριαρχικού θρόνου της Κωνσταντινούπολης.[5] Κατά την ορθόδοξη παράδοση θεωρείται ο ιδρυτής της Εκκλησίας του Βυζαντίου (μετέπειτα Κωνσταντινούπολης) και οι Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως διάδοχοί του. Γι’ αυτό βρήκαν ιδιαίτερο έδαφος διάδοσης στο Βυζάντιο. Αλλά και στην Ρωσία διαδόθηκαν οι παραδόσεις του, χάρη κυρίως στον Ρώσο μοναχό Νέστορα.

Οι θρύλοι του πολλαπλασιάζονται από τον 3ο αιώνα – και δη τον 8ο – 9ο αιώνα. Αναφέρεται ότι έκανε αρκετές αναστασεις νεκρών[6]:

• Στην Αμάσεια, ανέστησε ένα αγόρι ονόματι Αιγύπτιος, το οποίο είχε πεθάνει από πυρετό, κατόπιν αιτήματος του πατέρα του αγοριού, Δημητρίου.
• Στην Σινώπη, ο απόστολος κατόπιν αιτήματος μιας γυναίκας, ανέστησε τον σύζυγό της, ο οποίος βρέθηκε δολοφονημένος σε έναν λάκκο.
• Στην Σοσανγκέτι (νυν Ατσκούρι Γεωργίας), μέσω της προσευχής αναστησε τον νεκρό γιο μιας γυναίκας ονόματι Σαμφοάρας (Σαμτζιβάρι ή Σαμψούρα). Αυτό το θαύμα ενέπνευσε τους κατοίκους της πόλης να βαπτιστούν χριστιανοί.
• Στην Νικομήδεια, κατά την διάρκεια μιας νεκρικής πομπής, ανέστησε ένα αγόρι που είχε πεθάνει, από επίθεση επτά σκυλιών.
• Στην Θεσσαλονίκη, κατόπιν αιτήματος ενός κατοίκου της πόλης, ανέστησε δημόσια ένα αγόρι, που είχε πεθάνει από στραγγαλισμό.
• Στην Θεσσαλονίκη, ο ανθύπατος Μακεδονίας, Βιρίνος, εξοργισμένος από τα κηρύγματα του αποστόλου Ανδρέα, έστειλε στρατιώτες να του τον φέρουν με την βία. Ένας από τους στρατιώτες έπεσε νεκρός μόλις έβγαλε το σπαθί του. Ο απόστολος τον ανέστησε με μια προσευχή. Ο ανθύπατος διέταξε να βασανιστεί ο απόστολος στο στάδιο. Ενα αγριογούρουνο, ένας ταύρος και μια λεοπάρδαλη χύμηξαν στην αρένα. Αλλά τα θηρία δεν άγγιξαν τον απόστολο, ενώ η λεοπάρδαλη όρμησε επάνω στον γιο του ανθυπάτου και τον στραγγάλισε. Μετά από πολλή προσευχή, ο απόστολος ανέστησε και τον γιο του Βιρίνου.
• Στην Θεσσαλονίκη, ανάστησε επίσης ένα μικρό αγόρι που είχε πεθάνει από δάγκωμα φιδιού.
• Στην Πάτρα ενώ κήρυττε στο σπίτι του ανθυπάτου Λέσβιου[7], η Τροφίμα, η πρώην παλλακίδα του ανθυπάτου, ακολούθησε τις διδασκαλίες του αποστόλου και εγκατέλειψε τον σύζυγό της. Ο σύζυγος της Τροφίμας επήγε στην σύζυγο του ανθυπάτου, την Καλλίστα, και συκοφάντησε την σύζυγό του, κατηγορώντας την ότι είχε ξαναρχίσει ερωτικές σχέσεις με τον ανθύπατο. Με εντολή της Καλλίστας, η Τροφίμα ρίχτηκε βίαια σε πορνείο για κακοποίηση. Αλλά η Τροφίμα προσευχήθηκε και όλοι οι άνδρες που προσπάθησαν να την αγγίξουν, πέθαναν! Ο άγιος ανέστησε έναν από αυτούς. Η δε σύζυγος του ανθυπάτου επήγε στο λουτρό με τον εραστή της, όπου και οι δύο πέθαναν. Κατόπιν αιτήματος της παραμάνας της Καλλίστας, ο απόστολος ανέστησε την νεκρή γυναίκα. Έτσι ο Λέσβιος και η σύζυγός του επίστεψαν στον Χριστό.
• Στην Πάτρα, ενώ ο Απόστολος Ανδρέας κήρυττε, ο διάβολος σήκωσε φουρτούνα και ένας πνιγμένος άνδρας ξεβράστηκε στην ακτή. Αναστήθηκε από τον απόστολο μέσω της προσευχής του. Αυτός ήταν ο Φιλοπάτωρ, γιος του Σωστράτου, εκ Μακεδονίας, ο οποίος έπλεε προς την Πάτρα για να μάθει για τις νέες διδασκαλίες. Ο Φιλοπάτωρ εζήτησε από τον απόστολο να αναστήσει τους φίλους και τους υπηρέτες του, οι οποίοι είχαν επίσης χαθεί ή πνιγεί. Καθώς ο απόστολος Ανδρέας προσευχόταν, άλλα 39 άτομα ξεβράστηκαν στην ακτή. Τότε ζήτησε και από το πλήθος που ήταν εκεί να προσευχηθεί για την ανάστασή τους. Και αναστηθηκαν όλοι!

Εικονογραφικώς, απεικονίζεται με κόκκινα και πράσινα ρούχα, με κοντή γενειάδα, κρατώντας (πλάγιο / λοξό) σταυρό, σύμβολο του μαρτυρίου του, καθώς και έναν ειλητάριο στο χέρι του ή ένα βιβλίο.

• Ο Ανδρέας λέγεται και Αντρέας (> Ακης, Αντρίκος) ή Ντρες. Στην Κύπρο τον λένε άη Ντρικά. Στην Χάλκη Αντριά[8]. Το θηλυκό του: Ανδριάνα (Αντριάνα), ή Ανδριανή (Αντριανή), ή Αντα.[9] Για την Αντριάνα υπάρχει και ένα παλιό παραδοσιακό αθηναϊκό λαϊκό τραγούδι, που έλεγε τα εξής:

Πάρε με, Αντριάνα μου, να σε βοηθώ στην πλύση

και να σου κουβαλώ νερό απ΄ το Βατραχονήσι[10]…[11]

Όμως το όνομα Ανδρέας είναι από πολλού (προχριστιανικώς βεβαίως) συνδεδεμένο με περίφημους ιατρούς της αρχαιότητος. Το όνομα αναφέρεται για πρώτη φορά στην ελληνική μυθολογία. Ο Ανδρεύς (του Ανδρέως), κατά τον Στ. Βυζάντιο, ήταν γιος του βασιλιά της Κρήτης Ευρύμαχου ή του Ανίου[12] και ήταν ο πρώτος οικιστής της νήσου, που αργότερα πήρε το όνομά του: Άνδρος[13]. Ενώ με το όνομα Ανδρέας (του Ανδρέου ή του Ανδρέω) αναφέρονται πολλοί και διάφοροι[14].

Ο απόστολος Ανδρέας θεωρείται μεγάλος πατέρας, ο «πρύτανης άγιος» και «πρωταθλητής της χριστιανοσύνης» στην Σκοτία. Είναι προστάτης διαφόρων χωρών και τόπων, όπως: Ρωσίας, Γεωργίας[15], Ελλάδας, Ουκρανίας, Σικελίας, Τενερίφης, πολλών άλλων περιοχών της Ισπανίας, Αμάλφι Ιταλίας, Κύπρου[16], κ.ά. Στην Ρουμανία υπάρχει σπήλαιο στο όνομά του. Πολλά χωριά στην Ελλάδα έχουν το όνομά του.

ΙΕΡΑ ΛΕΙΨΑΝΑ

Το λείψανό του έθαψε ο πρώτος επίσκοπος Πατρών, Στρατοκλής. Ο άγιος Ρήγουλος (μοναχός στην Πάτρα), κάποια νύχτα είδε όραμα έναν άγγελο που του ζήτησε να κρύψει μέρος του λειψάνου. Στις 3.3.357, με εντολή του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β΄, τα λείψανα μεταφέρθηκαν από την Πάτρα στην Κωνσταντινούπολη και εναποτέθηκαν στον ΙΝ Αγίων Αποστόλων. Ο Ρήγουλος είδε δεύτερο όνειρο: Ένας άγγελος τον συμβούλεψε να πάρει τα κρυμμένα υπόλοιπα λείψανα «στα άκρα της γης» για προστασία, και όπου θα κατέληγε, εκεί να κτίσει ένα ιερό. Ο Ρήγουλος πήρα ένα γόνατο, ένα οστούν του άνω βραχίονα, τρία δάκτυλα και ένα δόντι! Ναυάγησε στην ακτή του Φάιφ Σκοτίας. Απ’ εκεί τα λείψανα μεταφέρθηκαν στην Βρετανία (597 μΧ, στα πλαίσια της γρηγοριανής ιεραποστολής του Αυγουστίνου). Επανήλθαν στο Φάιφ (732 μΧ) από τον επίσκοπο Άκκα του Χέξαμ, ο οποίος ήταν ένας «πολύ γνωστός συλλέκτη θρησκευτικών λειψάνων»!

Το κρανίο του, που είχε μεταφερθεί στον ΙΝ Αγίων Αποστόλων Κωνσταντινούπολης, επέστρεψε στην Πάτρα από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Α΄ (βασ. 867 – 886). Το 1207, με την κατάκτηση των Φράγκων, τα λείψανα του αγίου Ανδρέα (κ.ά. αγίων) μεταφέρθηκαν στο Αμάλφι Ιταλίας, από τον καρδινάλιο Πέτρο της Καπούης, ο οποίος καταγόταν από εκεί. Και κτίστηκε καθεδρικός ναός (ντουόμο) του Αμάλφι, ο οποίος αφιερώθηκε στον άγιο Ανδρέα, όπως και όλη η πόλη. Στην κρύπτη του λένε παραμένουν τα περισσότερα λείψανα του αποστόλου, και ένα ινιακο οστούν. Το 1461, όταν οι Οθωμανοί πέρασαν τον Ισθμό, ο Θωμάς Παλαιολόγος, ο νεότερος επιζών γιος του Βυζαντινού αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου και Δεσπότης του Μυστρά, έφυγε από την Πάτρα προς Ιταλία, παίρνοντας μαζί του ένα κρανίο που παρέδωσε στον πάπα Πίο Β΄, λέγοντάς του πως είναι του αγίου Ανδρέα. Ο πάπας το ενσωμάτωσε αρχικώς σε έναν από τους 4 κεντρικούς πυλώνες της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό και στην συνέχεια στην Πιέντσα. Τον Σεπτέμβριο του 1964, ο πάπας Παύλος Στ΄, ως χειρονομία καλής θέλησης προς την Ορθόδοξη Εκκλησία, διέταξε να επιστραφούν στην Πάτρα όλα τα λείψανα του αγίου Ανδρέα που βρίσκονταν στο Βατικανο. Ο καρδινάλιος Α. Μπέα μαζί με πολλούς άλλους καρδιναλίους παρέδωσαν το κρανίο στον Μητροπολίτη Πατρών, Κωνσταντίνο (24.9.1964).

Άλλα λείψανά του υπάρχουν:

• στην Σκήτη του Αγίου Ανδρέα στο Άγιον Όρος,
• στον καθεδρικό ναό του Αμάλφι (Duomo di Sant’Andrea)
• της Σαρτζάνα Ιταλίας,
• στον Ρωμαιοκαθολικό Καθεδρικό ΙΝ Αγίας Μαρίας στο Εδιμβούργο Σκοτίας,
• στον ΙΝ Αγίων Ανδρέα και Αλβέρτου στην Βαρσοβία Πολωνίας, και
• πολλά μικρότερα λείψανά υπάρχουν επίσης σε όλο τον κόσμο!

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ – Ήθη και έθιμα

Η μνήμη του τιμάται στις 30 Νοεμβρίου. Γενικώς, τηρείται νηστεία με την κατάλυση κρασιού και λαδιού.

Λαϊκά ο Νοέμβριος λέγεται και Αγιαντρέας ή Αγιαντριάς (από την δεσπόζουσα γιορτή του αγίου Ανδρέα). Στην Πελοπόννησο και την Ήπειρο τον Νοέμβριο τον λενε Αϊντριά. Στην Κοζάνη, την Θεσσαλία, την Θράκη και την Σινώπη Πόντου, ο Νοέμβριος ονομάζεται Αντριάς.

Ο λαός μας λέει πως «στις 30, του αγιαΑντρέως αντρειώνει το κρύο».[17] Πέφτουν τα πρώτα χιόνια στα βουνά. Κρυώνουν ακόμη και τα άχυρα! Αλλαχού λένε ότι φέρνει μαζί του (δηλαδή με την γιορτή του) τον αέρα. Οι γεωργοί πιστευουν ότι «αντριεύει» (μεγαλώνει) και τα σπαρτά. Ο αγιος είναι προάγγελος του χειμώνα.

Την μέρα της γιορτής του έφτιαχναν τηγανίτες με μέλι. Πίστευαν ότι ο άγιος τρυπούσε το τηγάνι, όποιας νοικοκυράς ξεχνούσε το έθιμο. Γι’ αυτό τον έλεγαν Τρυποτηγανά ή Τρυποτηγανίτη. – βλ. και Γάλλο περιηγητή G. J. Grelot (1670). Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, όταν ο Ιησούς περιοδευε με τους μαθητές του βρέθηκε και στο χωριό του. Ο Ανδρέας τον προσκάλεσε στο σπίτι του, μαζί με τους υπολοίπους, αλλά η γυναίκα του τον ενημερωσε ότι δεν υπάρχει τίποτε άλλο, παρά νερό, αλεύρι, λάδι και μέλι. Ο Ανδρέας πρότεινε να φτιάξει τηγανίτες. – ΠΗΓΗ: απόκρυφο ευαγγελιο.

Σε παραθαλασσιους τόπους και στα μικρονήσια, ο αγιος θεωρείται προστάτης των ψαράδων και των πληρωμάτων των μικρών πλοίων (όπως στην Κίμωλο Κυκλάδων, τους Παξούς, την Ιθάκη, την Αστυπάλαια Δωδεκανήσων, την Κύπρο και τις ακτές της Προποντίδος).

Στην ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ

Στο πηγάδι του Αγίου Ανδρέα – στην θέση της μαντική πηγής της θεάς Δήμητρας – δίπλα στην βασιλική του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, τον Παλιό Άγιο Ανδρέα (1836) στην δυτική παραλία των Πατρων Αχαΐας. Μετά την λειτουργία, τα νεαρά και τα ερωτευμένα ζευγάρια πήγαιναν στο πηγάδι και έπιναν νερό με τις χούφτες τους, για ευημερία. Από την παραμονή έφτιαχναν λαχανόπιττες, που τις έστελναν στην εκκλησία για να μοιραστούν στους πτωχούς (έθιμο εξευμενιστικό και νεκρολατρικό). Λέει η παράδοση πως στο κενοτάφιο του αγίου έβρισκαν φύκια, επειδή ήταν ψαράς, και βοηθούσε τα ψαροκάικα που κινδύνευαν.

Στο Ναύπλιο, στον κεντρικό προμαχώνα του κάστρου της πόλης, όπου βρίσκεται το εκκλησάκι που τιμά τον άγιο, οι Αναπλιώτες γιορτάζουν την Αλωση του Παλαμηδίου – Η απελευθέρωση του Ναυπλίου από τους Τούρκους έγινε στις 30.11.1822. Γι’ αυτό ο Άγιος Ανδρέας θεωρείται πολιούχος και του Ναυπλίου.

Στην ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

Στην Λοκρίδα, κ.α. λένε «αντρειεύει το κρύο» και του τάζουν, για να μην αντρειέψει πολύ το κρύο του χειμώνα που έρχεται (από την παρετυμολογία Ανδρέας < αντρειεύω). Κυρίως επιστεύετο πως «απ’ τ’ Αγιαντρέως και μετά η νύχτα αντρειεύει»…

Στην Ρούμελη, για να μεγαλώσουν τα σπαρτά και άρα και η σοδειά, οι γεωργοί την ημέρα του έβραζαν σιτάρι, στο οποίο πρόσθεταν ζάχαρη, σταφίδες, καρύδια και τα πήγαιναν στην εκκλησία ίνα ευλογηθούν. Μετά, τα έφερναν στο σπίτι, και τα έτρωγαν όλα τα μέλη της οικογένειας ή / και τα μοίραζαν.

Στην Ακαρνανία (και την Ήπειρο, την Θεσσαλία και την Θράκη), έβραζαν σιτάρι, με ζάχαρη, σταφίδες και ξηρούς καρπούς – ήταν τα “πανηγυρικά κόλλυβα” – και τα μοίραζαν στον κόσμο.

Στην Θεσσαλία

Στην Κονιατσή (νυν Ευαγγελισμός Ελασσόνας Λαρίσης) το βρασμένο στάρι, μετά την ευλογία του στην εκκλησία, το μοίραζαν στα σπίτια για τις ψυχές των νεκρών. Στην Μαγούλα Ελασσόνας οι οικογένειες των γεωργών έβραζαν την παχίδα, δηλαδή κοπανισμένο στάρι.

Στον Τύρναβο οι γεωργοί άναβαν το βράδυ της παραμονής της γιορτής του, μία ψηλή λαμπάδα / φωτιά στην χάρη του αγίου. Στις αυλες, στον αχερώνα, στα αγροτικά εργαλεία. Εύχονταν να αντριώσουν τα σπαρτά, και να ψηλώσουν, όσο η λαμπάδα.

Στην Σκύρο Βορείων Σποράδων Μαγνησιας τ΄άη Αντριό ανήμερα, τα νεαρά κορίτσια νήστευαν για να ονειρευτούν το βράδυ τον μελλοντικό τους άντρα / σύζυγο.

Στις ΚΥΚΛΑΔΕΣ

Ένας λαϊκός στιχος από την Μήλο, λέει:

– Άγιε Ανδρέα πώς περνάς; Τον χειμώνα πού θα πας;

– Στο κονάκι μου θα κάτσω και την παραστιά θ’ ανάψω

και κρασί θα σας κεράσω!

Σε ναό του αγιου σε κάποιο κυκλαδίτικο νησί, ασεβής ιερέας έβγαλε με λόγχη το δεξί μάτι από την εικόνα του αγίου Ανδρέα. Την ίδια στιγμή και με τρόπο θαυμαστό, βγήκε το δεξί μάτι του παπά, που κόλλησε πάνω στο βγαλμένο της εικόνας! – ΠΗΓΗ: Δωροθεος “Χρονογράφος¨, 1570.

Στην ΧΙΟ

Στον άγιο Ανδρέα τάζουν λαμπάδες στην Χίο οι νιες για να βρουν άνδρα (Ανδρέας > άνδρας). Στο χωριό Χαλκειός, τα ελεύθερα κορίτσια άναβαν τα καντήλια στο εκκλησάκι του αγίου, παρακαλώντας τον, να τα καλοπαντρέψει.

Κατά την παράδοση της Χίου, ο άγιος Ανδρέας, μαζί με τον άγιο Χαράλαμπο, θεωρούνται διώκτες της πανούκλας. Τριγυρνούσε, λένε, τις νύκτες στο χωριό Χαλκειός, για να προστατεύσουν τους κατοίκους του από τον μαύρο θάνατο.

Στα ΕΠΤΑΝΗΣΑ

Στις 30 Νοεμβρίου, τιμάται ο άγιος Ανδρέας, που είναι ο πολιούχος άγιος της Λάκκας Παξών… Η εκκλησιά του Αγ. Ανδρέα στο όμορφο χωριό δημιουργήθηκε περί το 1600 από τις παλαιές παξινίτικες οικογένειες Γραμματικού και Πέτρου. Πρωτοαναφέρεται γραπτώς το 1686. Στην πρωινή Θεία Λειτουργία συρρέει πολύς κόσμος, απ’ όλους τους Παξούς, αλλά κι απ’ την Κέρκυρα (καιρού επιτρέποντος), να την παρακολουθήσουν: Δάσκαλοι και μαθητές και στ’ αναλόγια οι πάντα καλλίφωνοι Παξινοί ψαλτάδες… Στο πέρας της μοιράζονται αντίδωρα, φρέσκοι μοσχομυριστοί άρτοι και τα πλούσια «σπερνά»… Μετά, όλοι σκορπίζονται στα καφενεία του οικισμού, και η κουβέντα που κυριαρχεί είναι οι προετοιμασίες του χειμώνα που έρχεται…

Στα Επτάνησα κάποτε εόρταζε ο Ανδρέας Λασκαράτος… Έτσι, λοιπόν, μερικοί συμπατριώτες του που τον εζήλευαν, επήραν μερικά κέρατα από ζώα που έσφαξαν, και την παραμονή της εορτής του τα έστειλαν πεσκέσι. Μόλις τα είδε ο πνευματώδης Κεφαλονίτης χαμογέλασε. Πέταξε τα κέρατα στον δρόμο, και γέμισε το ίδιο καλάθι με λουλούδια του κήπου του, λέγοντας στον νεαρό που τα μετέφερε να το πάει πίσω σ’ αυτούς που τον έστειλαν και να τους ειπεί: «Πή­γαινε, γιε μου, το κανίσκι μου σ’ εκειούς που μου στείλανε το δικό τους και πες τσου από πινομή μου (= εκ μέρους μου), ότι καθ’ ένας στέρνει (στέλνει) ό,τι έχει…». Φράση που έκτοτε έμεινε παροιμιώδης στα χείλη του ελληνικού λαού…

ΣΤΗΝ ΒΟΡΕΙΟ ΕΛΛΑΔΑ

Στην Βόρειο Ελλάδα για να αντρειέψει, να γίνει εύφορη η γης βράζουν παραμονή της γιορτής του στάρι και καλαμπόκι (παραπάνω φωτ. από τον Σοχό Θεσσαλονίκης Μακεδονίας)…

Στην Δαμασκηνιά Κοζάνης (παλιό Βεδυλούστιον), οι αγροτες έφτιαχναν λαλαγγίτες. Από το ζυμάρι τους σταύρωναν το αμπάρι στο κατώι “για να υπάρχει πάντοτε επάρκεια αγαθών”. Με τις λαλαγγίτες, έβραζαν σε μία γωνιά του τζακιού και πολυσπόρια σε τσουκάλι. Η πιο ηλικιωμένη γυναίκα του σπιτιού έπαιρνε ένα πιάτο βρασμένα πολυσπόρια και έριχνε στην αυλή με το χέρι της τρις προς τον ουρανό, λέγοντας: «Τόσο ψηλά να γίνουν τα γεννήματα» ή “ψηλά τα γεννήματα”. Είτα έτρωγαν τα πολυσπόρια, ανταλλάσσοντας ευχές. Τις λαλαγγίτες τις έφτιαχναν για να αντριωθούν οι άντρες. Την επόμενη ημέρα, πρωτομηνιά, ξυπνούσαν νωρίς και έδιναν και στα ζώα του σπιτιού λαλαγγίτες για να αντριωθούν.

Στην Αιανή Κοζάνης, το βρασμένο σιτάρι το πετούσε ο ιερεας μετά την λειτουργία στα κεραμίδια.

Στο Επταχώρι (παλιό Βουρβουτσικό) Καστοριάς έβραζαν σπορίδια, για καλά μπερεκέτια.  Πριν βγάλουν τα σπορίδια από την φωτιά, πετούσαν τρεις κουταλιές απ’ αυτά πάνω στο σπίτι για να αντριωθούν τα σπαρτά.

Στην Νιγρίτα Σερρών πιστευουν πως την ημέρα της γιορτής του αντριεύουν (φυτρώνουν) τα σπαρτά και γι’ αυτό έβραζαν πολυσπόρια[20].

Στην ΗΠΕΙΡΟ

Στα Άγραφα πήγαιναν άβραστα πολυσπόρια στην εκκλησία. Τα τοποθετούσαν μπροστά στην Ωραία Πύλη για να τα ευλογήσει ο ιερέας.

Στην Λυκόρραχη Κόνιτσας Ιωαννίνων (παλιό Λούψικο), έριχναν πολυσπόρια στους κήπους για καλή παραγωγή.

Στην ΚΡΗΤΗ

Στην Μεσαρά στις 30 Νοεμβρίου, έστρωναν στα σπίτια τα χειμωνιάτικα χαλιά και έβγαζαν από τις κασέλλες τις μπατανίες, τα βαρειά μάλλινα κλινοσκεπάσματα.

Στα ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ

Ο «Τρυποτηγανάς» ή “Τρυποτηγανιτής” άγιος, δρα και στην Σορωνή Ρόδου. Παρέες γυρνούσαν το βράδυ ως «κάοι» (= φαντάσματα), ανέβαιναν σε σκεπές σπιτιών και με ένα σχοινί κατέβαζαν από την καπνοδόχο ένα σιδερένιο μικρό δοχείο, «προκαλώντας» τις νοικοκυρές να το γεμίσουν με λουκουμάδες. Ή το δοχείο κατέβαινε μπροστά στην πόρτα και κάποιος απ’ την παρέα χτυπούσε για να ανοίξει η νοικοκυρά και εξαφανίζονταν. «ΠΑΣΑΙ αι οικοδέσποιναι αφ’ εσπέρας της εορτής ταύτης (του Αγίου Ανδρέα) ή και την πρωΐαν κατασκευάζουν τηγανίτας ή μελομακαρόνες κτλ. Όστις δεν θα κάνει τοιούτους, τρυπά το τηγάνιον του ο Άγιος, όθεν και τρυποτηγανάς επικαλείται». ΠΗΓΗ: αρχείο Π. Βλαστού. Οι τηγανιτές λιχουδιές, πέφτουν σε περίοδο νηστείας και σε μια εποχή που βγαίνει το πρώτο λάδι της χρονιάς.

Στην Κω την ημέρα της γιορτής του οι νοικοκυρές φτιάχνουν λουκουμάδες, και τους μοίραζαν στην γειτονιά “για το καλό”. Όποια νοικοκυρά το αμελήσει θα της τρυπούσε ο άγιος το τηγάνι!

Στην Κάλυμνο τους λουκουμάδες τους λένε και «γυριστές», επειδή τους γύρναγαν στην γειτονιά.

Στην ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ

Ο άγιος Ανδρέας φέρεται να έχει ιδιαίτερη σχέση με το αγιασμένο νερό (από παρετυμολογία Ανδρέας < Ανυδρέας;). Φημισμένο αγίασμά του στην Ανατολική Θράκη αναφέρεται αυτό του χωριού Καστανιές, κοντά στην Αδριανούπολη. Εκεί ο άγιος τιμάται για τη σάρα (= σεληνιασμό[18]). Σ’ αυτό αγίασμά του, λένε οι παραδόσεις, κυκλοφορούσε ένα μαύρο φίδι, που έλεγαν πως είναι ο ίδιος ο άγιος. Οποιος σεληνιαζόταν, έπινε απ’ τ’ αγίασμα κι έβρισκε την υγειά του[19].

Στην ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

Στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως πρόσφεραν στους πιστούς, μετά την λειτουργία, λουκουμάδες με μέλι.

Τ’ Αγιανδρέως, στην Φώκαια, όλα τα σπίτια έκαμαν λουκουμάδες, από την καινούργια σοδειά! Πριν βγει ο Νοέμβρης, οι αμπελουργοί έπρεπε να φυτέψουν τις καταβολάδες. Το ενθυμούνταν και με παροιμία: «Τον Νοέμβρη απ’ τσι μηνάδες, φύτευγε καταβολάδες»! Απ’ την γιορτή τ’ Αντρέα, αντρειευόταν ο χειμώνας. Για όλα τα παραπάνω, τον Νοέμβριο στην Φώκαια τον αποκαλούσαν Ταξιάρχη, Σποριάρη, Αγιαντριά.

Στα Φάρασα Καππαδοκίας έκαναν κουρμπάνι (= αιματηρή θυσία), σφάζοντας μικρά κοκορια στην μνήμη ε Ντρε, όπως έλεγαν τον άγιο Αντρέα. Το πανηγύρι γινόταν σ’ ένα ερειπωμένο ναΰδριο έξω από το χωριό.

Στην ΚΥΠΡΟ

Ο άι Ντρικάς θεωρείται ιατρός τυφλών, κωφών, παραλύτων και επιληπτικών. Στην ΙΜ του στην Καρπασία συνέρεε πλήθος προσκυνητών, υγιών και ασθενών. Πολλοί Κύπριοι βαπτιζαν εκεί τα παιδιά τους με το όνομα Άντρος και Αντρούλα.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Ταματα και αναθηματα». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 30.11.2000.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ανωνύμου «Πράξεις Ανδρέου και Ματθία εις την πόλιν των ανθρωποφάγων».
• Ανωνύμου «Πράξεις και περίοδοι του αγίου αποστόλου και πανευφήμου Ανδρέου εγκωμίω συμπεπλεγμέναι».
• Επιφανιος μοναχος «Περί του βίου, των πράξεων και της τελευτής του αγίου Ανδρέου του πρωτοκλήτου».
• Ευσεβιος Παμφίλου «Εκκλησιαστική Ιστορία».
• Γερμανος, μητροπολίτης Σάρδεων «Ανδρέας ο Πρωτόκλητος».
• Κρικώνης Χρ. «Απόστολος Ανδρέας ο πρωτόκλητος», εκδ. UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη, 2009.
• Λευκιος «Πράξεις και μαρτύριον του αγίου αποστόλου Ανδρέου».
• Μουτζάλη Αφ. Γ., αρχαιολόγος.
• Dvornik F. «The idea of Apostolicity in Byzantium and the Apostle Andrew», 1958.
• Τρεμπέλας Π. «Ο Απόστολος Ανδρέας».
• Freedman D. N. «The Anchor Bible Dictionary», τ. 1, Νέα Υόρκη, 1992.
• Αναφέρεται επίσης και από τον Μάρκο (α’, 14, ιγ’, 3), τον Ματθαίο (δ’, 12 εξ.) και τον Λουκά (ε’, 1-11). Για τελευταία φορά αναφέρεται στις «Πράξεις των Αποστόλων» (α’, 13-14).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ιωάννης, α’, 39-41.

[2] Ιωάννης, ιβ’, 20-23.

[3] Ο πλάγιος σταυρός (σχήμα Χ) του αγίου Ανδρέα φυγαδεύτηκε από την Ελλάδα επί Σταυροφοριών από τον Δούκα της Βουργουνδίας. Φυλάχθηκε στο Αββαείον του Αγίου Βίκτωρα στην Μασσαλία. Επέστρεψε στην Πάτρα στις 19.1.1980. Παραδόθηκε στον μητροπολίτη Πατρών, Νικόδημο, από μια καθολική αντιπροσωπεία με επί κεφαλής τον καρδινάλιο R. Etchegaray.

Αλλά ο σταυρός του Αγίου Ανδρέα εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην νοτιοδυτική Γαλλία, τον 10ο αιώνα. Έγινε ο παραδοσιακός του σταυρός τον 14ο αιώνα. Έγινε εικονογραφικό πρότυπο τον 17ο αι. Ο πλάγιος σταυρός εισήχθη στην ιταλική τέχνη μετά την Αναγέννηση. Η παλαιότερη γλυπτική απεικόνιση του μαρτυρίου του Ανδρέα σε χιαστί σταυρό είναι σε ένα κιονόκρανο στο Quercy, το οποίο χρονολογείται στον 12ο αιώνα – ΠΗΓΗ: L. Réau, Judith Calvert “The Iconography of the St. Andrew Auckland Cross”, The Art Bulletin 66.4 (Δεκ. 1984:543–555), σελ. 545, κ.ά.

[4] Για την δράση του στην Αχαΐα μαρτυρούν ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (P.G. 36, 228), ο Θεοδώρητος Κύρου (P.G. 80, 1805), ο Gaudentius (P.L. 20, 963) και ο Ευσέβιος (P.G. 20, 269). Οι δε απόκρυφες πράξεις του εκδόθηκαν από τον M. Bonnet (“Acta Apostolorum Apocrypha”, τ. ΙΙ, 46-124 και “Scriptores rerum merovingiarum”, τ. Ι, 826-846, 1883).

Τοπικός πολιτικός παράγοντας ομολόγησε πως ο άγιος Ανδρέας έσωσε την πόλη του, την Πάτρα, από τους φοβερούς σεισμούς που την βρήκαν το καλοκαίρι του 1993.

[5] Με τα απόκρυφά του ασχολήθηκαν και ο Ψευδο-Επιφάνειος (P.G. 120, 216-260), ο Ψευδο-Δωρόθεος Τύρου (P.G. 92, 1062-1072), ο Νικηφόρος Κάλλιστος (P.G. 145, 860 εξ.), κ.ά.

[6] ΠΗΓΗ: «Βίος του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα του Πρωτόκλητου» γεωργιανό χειρόγραφο της Μονής Νταβινταγκαρέτζα.

• Γ. Φλ. Γρηγόριος, επίσκοπο της Τουρ «Το Βιβλίο των Θαυμάτων του Ευλογημένου Αποστόλου Ανδρέα».

[7] Το όνομα του ανθυπάτου, Λέσβιος ή Λίσβιος, είναι φανταστικό και προέρχεται από το νησί της Λέσβου.

[8] Στα αγγλικά Αντριου (Andrew), στα γαλλικά Αντρέ, στα γερμανικά και τα σκανδιναβικά Αντρέα (Andreas), στα νορβηγικά Αντρέ (Andre), στα ρωσικά Αντρέι (Andrei), κλπ.

[9] ενώ οι Γερμανοί και το θηλυκό το κρατάνε Αντρέα.

[10] Βατραχονήσι εκείνη την εποχή (1850) έλεγαν στην Αθήνα την περιοχή όπου το σημερινό ξενοδοχείο «Χίλτον», γιατί τότε ακόμα εκεί… ακούγονταν βατράχια να κροάζουν…

[11] Τραγούδι «Αντριάνα μου γλυκιά» είναι ρυθμού καλαματιανού (7/8) σε τρόπο μιξολύδιο (βυζαντινή ααντιστοιχία ήχος πλάγιος του τετάρτου).

Και το τραγούδι συνέχιζε ως εξής:

Γιατί να βασανίζεσαι, ασπριδερή μου χήνα;..

με λίγδες και με κάρβουνα μέσα εις την κουζίνα;

Δεν είναι κρίμα κι άδικο σε νια χαριτωμένη

στο μεγερειό ξυπόλητη τον τεντζερέ να πλένει;

Ακούω τα πιάτα να βροντούν όταν τα θερμοπλένεις

κι εγώ νομίζω πως σιγά τη σκάλα μου ανεβαίνεις…

[12] Αναφέρονται:

• Κατά τους Κόνωνα και Οβίδιο ήταν περίφημος μάντης, γιος του Ανίου και της Κρέουσας, εγγονός του Απόλλωνα. Μετά την Ανδρο κατοίκησε στην Ιδη της Ασίας, όπου και ίδρυσε την πόλη Ανταδρο.
• Κατ’ άλλους, ήταν Θεσσαλός, γιος του Πηνειού, θεμελιώτής της Ανδρου και του βασιλείου των Μινύων στη Βοιωτία, εγκατεστημένος στον Ορχομενό Βοιωτίας.
• Αναφέρεται και ως Γαύρος (εξ ου και Γαύριον άκρον το σημερινό ακρωτήρι Καστρί και Γαύριο, σημαντική πόλη-λιμάνι της Ανδρου). Αναφέρεται επίσης και από τον Ξενοφώντα και από τον Διόδωρο Σικελιώτη.

[13] Κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη ήταν στρατηγός του βασιλιά της Κρήτης Ραδάμανθυ ή Ροδάμανθη, ο οποίος του δώρισε το νησί (V,79). Η δε νήσος Ανδρος αναφέρεται με αυτό το όνομα και από τον Ηρόδοτο και από τον Αισχύλο (“Πέρσαι”, στ. 886).

[14] Λ.χ.: Ενας αρτοποιός από τη Σικυώνα, προπάπους του Κλεισθένους,

• ένας Κορίνθιος μουσικός και ποιητής,
• ένας στρατηγός του Πτολεμαίου του Φιλαδέλφου,
• ένας μαθητής του Ηρόφιλου, ιατρός και συγγραφέας βιβλίων ιατρικής και φαρμακολογίας («Νάρθηξ», «Περί δακετών», κ.ά.) εκ Καρύστου, προσωπικός ιατρός του Πτολεμαίου του Φιλοπάτορος (3^ος αι. π.Χ.),
• ένας ιστορικός απ΄ το Πάνορμο (συγγραφέας του «Σικελικά κατά πόλιν», 3^ος-2^ος αι. π.Χ.),
• ένας Αργείος ανδριαντοποιός, υιός του Λυσίππου (2^ος αι. π.Χ.), αδελφός του επίσης ανδριαντοποιού Αριστομάχου, κ.ά.

[15] Θεωρείται ο πρώτος ιεροκήρυκας του χριστιανισμού και ιδρυτής της Γεωργιανής Εκκλησίας. ΠΗΓΗ: Νικήτας ο Παφλαγών (10ος αιώνας).

[16] Κατά την κυπριακή παράδοση, το πλοίο που μετέφερε τον άγιο Ανδρέα στους Αγίους Τόπους των χριστιανών, παρεξέκλινε της πορείας του και προσάραξε σε βράχους στο βορειοανατολικότερο ακρωτήριο του νησιού. Εκεί ο Ανδρέας κτύπησε τα βράχια με το ραβδί του, και ξεπήδησε μια πηγή, με ιαματικά νερά, που αποκατέστησαν την όραση του καπετάνιου του πλοίου, ο οποίος είχε τυφλωθεί από το ένα μάτι! Έτσι ο χώρος έγινε προσκυνημα. Τον 12^ο αι. εκτίσθη εκεί ένα οχυρωμένο μοναστήρι.

[17] βλ. σχ. Πολιτιστικό Εργαστήρι του Γ. Κοτζαερίδη.

[18] Για το σεληνιασμό γράφει ο ιερομόναχος Μητροφάνης Σκευοφύλακας στο περίφημο έργο του «Ιατροσόφιο» (1849) αφιερωμένο στη «Δέσποινα αειπάρθενο Μαρία» της Ι.Μ. Μαχαιριάδος Κύπρου: «Λάβε πετσί από το μέτωπον του γάδαρου και κάμε το λουρίν και ζώσου το κατάσαρκα και θέλεις θεραπευθείς από την νόσον της επιληψίας». Για το σεληνιασμό (αλλά και για άλλα ψυχικά νοσήματα και παρεμφερείς παθήσεις), οι Τούρκοι, λ.χ. καταφεύγουν στους νοσχάδες (= φυλαχτά). Αυτούς έναντι αμοιβής γράφουν και παρέχουν οι χότζες οι επαγγελλόμενοι τον θεραπευτή.

[19] Πρόκειται, φυσικά, για την παλαιότερη αρχαιοελληνική δοξασία του θεού – φιδιού – θεραπευτή (βλ. σχ. Αμφιάραος, Ασκληπιός). Ο Μέλβιλ γράφει πως «οι Αιγύπτιοι σημείωναν τον άγιο άρτο (σχ. σημ.: τα αρτίδια που μοίραζαν στον αγιασμό) με τον σταυρό του αγίου Ανδρέα».

[20] πολυσπόρια (μπόλια / μπόμπολα, μπουσμπουρέλια, πολυκούκια, σπορίδια, σιταρομαγειριά) είναι πανσπερμία: βρασμένα δημητριακά, με όσπρια, κριθάρι, καλαμπόκι, κουκιά, ρεβίθια, φασόλια και φακές. Όπως και στα Πυανέψια ή τους Χύτρους στην αρχαία Ελλάδα.

Την ίδια εποχή, οι αγρότες στην Ευρωπη έφτιαχναν crèpes από σιτάρι, “για να μην τρώει το σκουλήκι τα φυτεύματα”, για εξευμενισμο των κακών πνευμάτων.

ηθη εθιμα Αγιαντρεως αντρειωνει κρυο Λεκακης αγιος ανδρεας αη αι αντρεας Acca Hexham Μεση Ανατολη εδεσσα, Αντιοχεια, Καπερναουμ, Ιερουσαλημ, Διοσπολις Διοσπολη Λυδδα Παλαιστινη Μικρα Ασια Ποντος Σινωπη, Αμασεια, Αμισος Τραπεζουντα, Τραπεζους Νεαπολη Σκυθια Παντικαπαιο, Ταυρικη Χερσονησος ταυριδα Σεβαστουπολη, Σοσανγκετι, αμαστρις, Νεοκαισαρεια, Φρυγια, Μυσια, Βιθυνια Νικαια, Νικομηδεια, Περινθος, Βυζαντιο Κωνσταντινουπολη, Λαοδικεια, Σαμασατα, Ωριγενης, Ρωσια στομιο δελτα Δνειπερος, ευλογια σταυρος βουνο Κιεβο ουκρανια εμβλημα ρωσικο Ταγμα του Αγιου Ανδρεα προφητεια χρονικο radziwitt radziwill 15ος αιωνας μχ ρατζιβιλ ρατζιβιτ