Μια γυναικεία μορφή με μινωικό ένδυμα δράττει από τον λαιμό δύο υδρόβια πτηνά που εικονίζονται εκατέρωθεν. Η παράσταση της Πότνιας Θηρών, της θεϊκής μορφής με τις υπερφυσικές δυνάμεις, η οποία επιβάλλεται στα ζώα καθυποτάσσοντάς τα, δεσπόζει σε μία από τις δύο σφραγιστικές επιφάνειες ενός χρυσόδετου τριεδρικού σφραγιδολίθου από αμέθυστο που βρέθηκε στον θολωτό τάφο του Βαφειού Λακωνίας. Η μορφή εικονίζεται με τον κορμό και τα χέρια κατά μέτωπο, το κεφάλι και το κάτω μέρος του σώματος κατά τομή, μια συμβατική απόδοση της ανθρώπινης μορφής, συνήθη στην κρητομυκηναϊκή σφραγιδογλυφία.
Το θέμα της ανδρικής ή γυναικείας μορφής που επιβάλλεται στα ζώα απαντά στην κρητομυκηναϊκή τέχνη σχεδόν αποκλειστικά σε σφραγιδολίθους. Έλκει πιθανότατα την καταγωγή του από μεσοποταμιακά πρότυπα (σ.σ.: !!!).[1] Επιγραφές από την Ανατολή αποδίδουν στην μορφή δύναμη μαγική, αποτρεπτική του κακού. Το εικονογραφικό θέμα ήταν ήδη γνωστό στην Κρήτη γύρω στα 1500 π.Χ., λίγο πριν την καταστροφή των μινωικών ανακτόρων. Συνέχισε να είναι δημοφιλές τόσο στην Κρήτη όσο και στην Ηπειρωτική Ελλάδα έως τα τέλη του 13ου αι. π.Χ. Συνήθως η μορφή πλαισιώνεται από αιγάγρους, αλλά και από άγρια ή φανταστικά ζώα, ενώ σπανιότερα εικονίζεται με πτηνά ή ψάρια. Τα υδρόβια πτηνά του σφραγιδολίθου από το Βαφειό έχουν ταυτιστεί με κύκνους ή με χήνες, ενώ υδρόβια πτηνά εικονίζονται και σε έναν ακόμη σφραγιδόλιθο από το Βαφειό.
Η λέξη πότνια δεν είναι άγνωστη στις πινακίδες της Γραμμικής Β΄ γραφής. Η μυκηναϊκή πότνια (po-ti-ni-ja) παρουσιάζεται ως θεότητα με πολλές υποστάσεις. Έχει ταυτιστεί με την Αθηνά, την Δήμητρα, την Αφροδίτη, αλλά και την Αριάδνη. Οι πινακίδες αναφέρουν τους χώρους λατρείας της, τα ιερά της, αλλά και τις προσφορές των πιστών. Στην «Ιλιάδα» (Φ,470), ο όρος Πότνια αποδίδεται ως προσωνύμιο στην θεά Άρτεμη. Στις γραπτές πηγές των ιστορικών χρόνων σημαίνει την Κυρά, την Δέσποινα και αποδίδεται τόσο σε θεές, όσο και σε θνητές, αλλά σημαντικές γυναίκες, ενώ χρησιμοποιείται ως επίθετο σε προσωποποιήσεις στοιχείων της φύσης ή ακόμα και αφηρημένων εννοιών απηχώντας τον πολυσήμαντο χαρακτήρα της λέξης.
Η εγγενής δυσκολία ερμηνείας των παραστάσεων που εικονίζονται σε τεχνουργήματα της Εποχής του Χαλκού, δεν μας επιτρέπει να προβούμε σε μια ακριβή ταύτιση του εικονογραφικού θέματος που φέρει ο σφραγιδόλιθος από το Βαφειό.[2] Παρ’ όλα αυτά, βασιζόμενοι σε γραπτές πηγές και εικονογραφικά παράλληλα οδηγούμαστε σε ορισμένους συνειρμούς: Οι χήνες, αλλά και άλλα πτηνά, αναφέρονται σε πινακίδες της Γραμμικής Β΄ γραφής από την Θήβα ως αποδέκτες προσφορών. Η μορφή που εικονίζεται με περιστέρια σε πήλινο σφράγισμα από την Κνωσό, αλλά και σε χρυσό έλασμα από τον Ταφικό Κύκλο Α των Μυκηνών έχει συνδεθεί με την θεά Αφροδίτη. Σε ελεφάντινο πλακίδιο από το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, ενός σημαντικού ιερού της αρχαίας Σπάρτης, εικονίζεται η Πότνια με πτηνά. Σε παραστάσεις αγγείων ιστορικών χρόνων οι χήνες και οι κύκνοι συνοδεύουν την θεά Αφροδίτη.
Το εικονογραφικό θέμα της ανθρώπινης μορφής που πλαισιώνεται από ζώα δεν χάνεται με την έλευση του χριστιανισμού. Συνεχίζει να κοσμεί ακόμα και ιερατικά σκεύη έως τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, ενώ ο όρος Πότνια χρησιμοποιείται έως τον 12ο αι. μ.Χ. σε χριστιανικά κείμενα ως επίκληση της Θεοτόκου, απηχώντας διαχρονικά τον ιερό χαρακτήρα της λέξης και της εικονογραφικής παράστασης. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης “Τα επίθετα της Παναγίας” – βιβλίο “Ταματα και αναθηματα”.
- Ο Σφραγιδόλιθος με παράσταση γυναικείας θεότητας ευρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο – Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π 1788 – Χώρος Έκθεσης: Μυκηναϊκή Συλλογή, αίθουσα 4, προθήκη 37. Προέλευση: Βαφειό Λακωνίας. Θολωτός Τάφος. Διαστάσεις: ύψος 1,25 εκατ., μήκος: 1,25 εκατ., πλάτος: 1,2 εκατ. Χρονολόγηση: 15ος αι. π.Χ.
ΠΗΓΗ: Δρ. Στ. Μακρυπόδη, ΥΠΠΟΑ, έκθεμα μηνός Οκτ. 2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.11.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Για τον σφραγιδόλιθο του Βαφειού και τις παραστάσεις της Πότνιας Θηρών με πτηνά:
- Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel, τομ. I, αρ. 233b.
- Crowley J. L. «ICON, Art and Meaning in Aegean Seal Images», Heidelberg University Library, Χαϊδελβέργη, 2024.
- Dawkins R. D. «The Sanctuary of Artemis Orthia at Sparta», Journal of Hellenic Studies, Suppl. 5, Λονδινο / London, 1929, πιν. XCVIII.
- Krzyszkowska Ο. «Aegean Seals. An Introduction», Bulletin of the Institute of Classical Studies: Suppl. 85, Institute of Classical Studies, Λονδινο / London 2005, 315.
Για την εξέλιξη του εικονογραφικού θέματος διαχρονικά:
- Laffineur R. και R. Hägg, (επιμ.), ΠΟΤΝΙΑ. Deities and Religion in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the 8th International Aegean Conference, Göteborg, 12-15 April 2000. Aegaeum 22. Liège: Université de Liège – Austin: University of Texas at Austin. 2001, ιδίως: 3-27, 373-386, 391 και 403-409.
- Μαρινάτου Ν. «Η μαγεία, τα φυλαχτά και η Κίρκη», Αρχαιολογία και Τέχνες 70, 1999.
- Schuhmann Κ. «Η Πεντάμορφη και τα Τέρατα: Η Κυρία των Ζώων στην Ελλάδα της Εποχής του Χαλκού και της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου / Die Schöne und die Biester. Die Herrin der Tiere im bronzezeitlichen und früheisenzeitlichen Griechenland», Χαϊδελβέργη / Heidelberg, 2009.
- Spartz Ε. «Το οικόσημο του Άρχοντα και της Κυρίας της Τιέρ στην μινωική-μυκηναϊκή και πρώιμη ελληνική τέχνη / Das Wappenbild des Herrn und der Herrin der Tierre in der minoisch-mykenischen und frühgrie-chischen Kunst», Μοναχο / München, 1962.
Για την Αφροδίτη και τα πτηνά στους ιστορικούς χρόνους:
- Turner Μ. « Η Αφροδίτη και τα πουλιά της: Η εικονογραφία των Ληκύθων του Παγκενστέχερ / Aphrodite and her birds: The Iconography of Pagenstecher Lecythoi», Bulletin of the Institute of Classical Studies, 48, Oxford University Press, 2005.
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:
[1] Η παράσταση του ήρωα που παλεύει με ζώα και η θηλυκή εκδοχή του σε εραλδική σύνθεση έχουν θεωρηθεί ως τα μεσοποταμιακά πρότυπα της Πότνιας Θηρών και του ανδρικού παραλλήλου της στην κρητομυκηναϊκή τέχνη. Έχει, όμως, διατυπωθεί και η υπόθεση της εξέλιξης του εικονογραφικού θέματος από μινωικά πρότυπα.
[2] Η γυναικεία μορφή που φέρει υδρόβια πτηνά έχει ταυτιστεί στο παρελθόν με την Λητώ, σε μια προσπάθεια των μελετητών του 19ου αιώνα να ερμηνεύσουν τα εικονογραφικά θέματα των κρητομυκηναϊκών σφραγίδων με βάση την μυθολογία των κλασσικών χρόνων.
3.500 χρονων χρονια πριν θεα Ποτνια θηρων Κρητης Λακωνια μυκηναικος ορος χρηση επικληση Θεοτοκου 1500 πχ Κρητη Λακωνια μυκηναικη γυναικεια μορφη μινωικο ενδυμα λαιμος υδροβια πτηνα εικονα παρασταση Θηρα θεικη υπερφυσικες δυναμεις, ζωα καθυποταξη σφραγιδα χρυσοδετος τριεδρικος σφραγιδολιθος αμεθυστος θολωτος ταφος Βαφειου κορμος χερι μετωπο, κεφαλι σωμα τομη συμβατικη αποδοση ανθρωπινη κρητομυκηναικη σφραγιδογλυφια θεμα ανδρικη γυναικα ζωο κρητομυκηναικος τεχνη σφραγιδολιθοι καταγωγη μεσοποταμια προτυπο επιγραφη Ανατολη δυναμη μαγικη, μαγεια αποτρεπτικη κακο αποτροπαικο εικονα Κρητη καταστροφη μινωικο ανακτορο δημοφιλες Ηπειρωτικη Ελλαδα 13ος αιωνας αιγαγρος, αγρια φανταστικα ζωα, σπανιο πτηνο ψαρι υδροβιο κυκνος χηνα υδροβιο λεξη πινακιδα Γραμμικη γραφη Β μυκηναικο potin-ja θεοτητα υποσταση θεα Αθηνα Δημητρα, Αφροδιτη, Αριαδνη πινακιδες αρχαιολογικος χωρος λατρεια ιερο προσφορα πιστος ομηρου Ιλιαδα ομηρος ιλιας προσωνυμιο αρτεμη αρτεμις ιστορια Κυρα Δεσποινα θεες, θνητη γυναικες, επιθετο προσωποποιηση φυση αφηρημενη εννοια πολυσημαντος χαρακτηρας λεξις εγγενης δυσκολια ερμηνεια τεχνουργημα Εποχη Χαλκου ταυτιση εικονογραφικο θεμα γραπτες πηγες παραλληλο χηνα Θηβα βοιωτια αποδεκτης προσφορα περιστερι πηλινο σφραγισμα Κνωσος χρυσο ελασμα ταφικος Κυκλος Α Μυκηνες Μυκηναι αργολιδα Αφροδιτη ελεφαντινο πλακιδιο ιερον Ορθια αρχαια Σπαρτη αγγειο ιστορικα χρονια κυκνος ανθρωπινη ελευση χριστιανισμος ιερατικα σκευη ευρωπαικος Μεσαιωνας ευρωπη 12ος μΧ χριστιανικα κειμενα επικληση Θεοτοκος ιερος χαρακτηρας Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο εαμ Συλλογη Προιστορικων Αρχαιοτητων, Μυκηναικη προελευση θολωτος Ταφος Μακρυποδη, μινωικα μυκηναικα Minoischen Mykenischen αιγαιο Aegean Seal Χαιδελβεργη, Μαρινατου μαγεια, φυλαχτο Κιρκη Πενταμορφη και το Τερας Κυρια των Ζωων αρχαια Ελλαδα πρωιμη Σιδηρου οικοσημο αρχοντας Τιερ ελληνικη ληκυθος Παγενστεχερ Παγκενστεχερ ηρωας παλη θηλυκη εκδοχη εραλδικη συνθεση μεσοποταμιακα προτυπα ανδρικο κρητομυκηναικος μινωικα Λητω 19ος μυθολογια κλασσικα χρονια
