Η παράσταση του αναθηματικού αναγλύφου με αρ. Γ1397+3141 από το Ιερό του Αμφιαράου στο Ραμνούντα Αττικής μας μεταφέρει στο εσωτερικό ενός εγκοιμητηρίου. Στον κοιτώνα είναι ξαπλωμένοι δύο ασθενείς, σε κλίνες στρωμένες η μία με συνηθισμένα καλύμματα και η άλλη με δορά ζώου. Ένας βοηθός ή ίσως ιερέας φροντίζει έναν ασθενή, ανασηκώνοντας τα πόδια του. Ο Αμφιάραος, στηριζόμενος σε ραβδί, στέκεται πίσω από την κλίνη του άλλου ασθενούς. Εικονίζεται κατ’ ενώπιον με τον τρόπο που στηρίζεται και με ενδύματα που φορά και ο Ασκληπιός στον γνωστό εικονογραφικό του τύπο. Ακολουθείται από ένα ακόμη πρόσωπο, το οποίο ταυτίζεται με τον γιό του Αμφιαράου, Αντίλοχο, ή τον αναθέτη. Το ιερό του Αμφιαράου στον Ραμνούντα ήταν ένα μικρό ιερό, προοριζόμενο κυρίως για την φροντίδα των ανδρών της εκεί φρουράς.
- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον Ραμνούντα, ΕΔΩ.
- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον ΑΜΦΙΑΡΑΟ, ΕΔΩ.
Στα αρχαία ελληνικά ιερά των θεραπευτών θεών, ιερά πολυσύχναστα και δημοφιλή, κάποιες φορές τελευταίο καταφύγιο ανθρώπων με βασανιστικές νόσους και καταστάσεις, η κύρια τελετουργία μέσω της οποίας οι άνθρωποι πίστευαν ότι μπορούσαν να συναντηθούν με τους θεούς, όπως ο Ασκληπιός, η Υγεία και ο Αμφιάραος, για να τους θεραπεύσουν, ήταν ο ύπνος. Αφού ο προσκυνητής είχε εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του προς τον θεό που ήθελε να τον βοηθήσει, δηλαδή αφού είχε περάσει τα στάδια του καθαρμού, της θυσίας και της προσευχής, είχε πλέον το δικαίωμα να μπει στο Άβατον και να κοιμηθεί για να συναντήσει τον θεό. Ανάλογα με το ιερό και τους τοπικούς του κανόνες, η τελετουργία αυτή, γνωστή ως εγκοίμηση, λάμβανε χώρα σε κλίνες στρωμένες με σεντόνια ή δέρματα ζώων ή στο έδαφος του στωικού οικοδομήματος. Η μαγική αυτή διαδικασία δεν ήταν μια γαλήνια ψυχολογική κατάσταση για τους προσκυνητές. Μπαίνοντας στον ιερό αυτό χώρο, καθοδηγούμενοι από ιερείς και βοηθητικό προσωπικό, θα ένιωθαν μεγάλο δέος. Παράλληλα οι ασθενείς θα αισθάνονταν βέβαια περιέργεια για τη μαγική αυτή διαδικασία, αλλά και μεγάλη ευγνωμοσύνη που «συναντούσαν» τους ίδιους τους θεούς τους. Ο ευφυέστατος και σκωπτικός κωμικός ποιητής Αριστοφάνης μεταφέρει γλαφυρά τι επικρατούσε στο εσωτερικό ενός εγκοιμητηρίου. Στον «Πλοῦτο» (388 π.Χ.) (στίχοι 653-747) βρίσκουμε την πιο αναλυτική περιγραφή επίσκεψης σε εσωτερικό χώρο εγκοίμησης που σώζεται στην αρχαία ελληνική Γραμματεία, με αφορμή την ίαση του τυφλού Πλούτου. Γίνεται λόγος για τις απαραίτητες προετοιμασίες πριν από την κατάκλιση, για τους βοηθούς στο ιερό και τον ρόλο τους, για τις συζητήσεις των ασθενών στον κοιτώνα και αναφέρονται λεπτομέρειες για το εσωτερικό του εγκοιμητηρίου. Με τα μάτια του Καρίωνα, κρυμμένου κάτω από ένα τρύπιο σεντόνι, «βλέπει» ο Αριστοφάνης τον ίδιο τον Ασκληπιό να μπαίνει στον χώρο συνοδευόμενος από τις θυγατέρες του Ιασώ, Ακεσώ και Πανάκεια:
Ύστερα κουκκουλώθηκα σκιαγμένος
κι εκείνος τους αρρώστους πήρε βόλτα
και σοβαρά τους ξέταζ᾽ έναν έναν.
Και αργότερα, αφού ο Ασκληπιός εφαρμόζει μια αλοιφή στα μάτια του Πλούτου…
…πήγε και κάθισε κοντά στον Πλούτο. Πρώτα
την κεφαλή του χάιδεψε, κατόπι
τα ματόφυλλα πήρε και τα σκούπισε
με καθαρή πετσέτα κι η Πανάκεια
του σκέπασε με κόκκινο πανί
την κεφαλή του και το πρόσωπό του.
Έπειτα σφύριξε ο θεός και βγήκαν
απ᾽ το ιερό δυο φίδια, μπόι αφάνταστο
ΠΗΓΗ: Αριστοφάνης «Πλούτος», στ. 707-709 και 726-734, μτφρ. Κ. Βάρναλης.
Την ίδια παράδοξη κατάσταση φανταστικών θεραπειών περιγράφουν οι επιγραφές των ιαμάτων (θαυμάτων) της Επιδαύρου, όπου διαβάζουμε για παράδειγμα ιστορίες για:
- πενταετείς εγκυμοσύνες και
- φίδια που συμβάλλουν στην θεραπεία (4ος – 3ος αι. π.Χ.).
Ο κατά φαντασίαν ασθενής ρήτορας του 2ου αι. μ.Χ. Αίλιος Αριστείδης στο έργο του «Ιεροί Λόγοι» διασώζει αντίστοιχα τεκταινόμενα στο Ασκληπιείον της Περγάμου, όπου μια νύχτα «είδε» τον μικρό γιό του Ασκληπιού, Τελεσφόρο…
…να χορεύει από χαρά
που έγειανε ο λαιμός μου.
Τα ρήματα που απαντούν στην αρχαία ελληνική γραμματεία για να περιγράψουν την τελετουργία της λεγόμενης εγκοίμησης είναι 41 και σε αυτά περιλαμβάνονται τα:
- ἐγκαθεύδω,
- κατακλίνομαι,
- ἐγκοιμάομαι,
- καθυπνόω κτλ.
πράγμα που δείχνει όχι μόνο την δημοφιλία της μαγικής αυτής τελετουργίας, αλλά και τα πολλά ίσως στάδια ύπνου και συνείδησης ή νάρκης. Φαίνεται ότι τα μέλη του ιερατείου κυρίως διένειμαν φάρμακα, παρασκευάσματα, που όχι μόνο βοηθούσαν τους αρρώστους απαλύνοντας τους πόνους, αλλά είχαν οπωσδήποτε ψυχοτρόπες ιδιότητες, που συντελούσαν στην θρησκευτική έκσταση.
- Το Αναθηματικό ανάγλυφο με σκηνή εγκοίμησης υπάρχει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο – Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ1397+3141 – Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 26 – Προέλευση: Ιερό του Αμφιαράου στον Ραμνούντα – Έχει διαστάσεις: Ύψος 36 εκατ., πλάτος 55 εκατ. – Χρονολόγηση: Τέλος 5ου ή αρχές 4ου αι. π.Χ.
ΠΗΓΗ: δρ Αρ. Κλωνιζάκη, ΥΠΠΟΑ, έκθεμα του μήνα Νοέμ. 2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.12.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δεσπίνης Γ. «Μικρές μελέτες για ανάγλυφα: συγκολλήσεις και συσχετισμοί θραυσμάτων νέες παρατηρήσεις και ερμηνείες», εκδ. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης, σελ.141-144 εικ. 88 και 89, σελ. 303-304, Αθήνα, 2013.
- Καλτσάς Ν. «Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά», κατάλογος, εκδ. Καπόν, Αθήνα, 2001.
ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΓΚΟΙΜΗΣΗ
- Αίλιος Αριστείδης «Ιεροί Λόγοι», εισαγωγή – μτφρ. – σχόλια Γ. Γιατρομανωλάκης, εκδ. Άγρα, 2012.
- Ehrenheim H. «Greek Incubation Rituals in Classical and Hellenistic Times», εκδ. Centre International d’Étude de la Religion Grecque Antique, Presses Universitaires de Liège, Λιεγη.
- Faraone C. – Obbink D. (επιμ.) «Magika Hiera, Ancient Greek Magic and Religion», εκδ. Oxford University Press, Οξφορδη, 1991.
- Ignatiadou D. «Psychotropic Plants on Achaemenid-style Vases», στο A. Zournatzi – S. M. Reza Darbandi (επιμ.) «Ancient Greece and Ancient Iran: Cross-cultural Encounters: 1st International Conference, Athens», 11-13.11.2006, 327-337, National Hellenic Research Foundation: Hellenic National Commission for UNESCO: Cultural Center of the Embassy of the Islamic Republic of Iran, Αθήνα, 2008.
- Mylonopoulos I. «Incubation», στο R. Bagnall, K. Brodersen, C. Champion & A. Erskine (επιμ.) «The Encyclopedia of Ancient History», εκδ. Wiley-Blackwell, Malden, 2013.
- Lambrinoudakis V. «Santé, maladie et médecine», στο A. Hermary & B. Jaeger (επιμ.) «ThesCRA VI: Stages and Circumstances of Life; Work, Hunting, Travel», 241-250, εκδ. Getty Publ., Los Angeles ΗΠΑ, 2011.
- Renberg G. «Where Dreams May Come: Incubation Sanctuaries in the Greco-Roman World», εκδ. Lam, τ. 2, Religions in the Graeco-Roman World 184, εκδ. Brill. Leiden, Boston, 2017.
μαγικοθεραπευτικος υπνος Αμφιαραειο, ανθρωποι συναντηση θεος ρηματα μαγεια θεραπεια αμφιαρειο, ανθρωπος θεοι παρασταση αναθηματικο αναγλυφο Ιερο ιερον Αμφιαραου Ραμνουντας Αττικης εγκοιμητηριο αρχαιος κοιτωνας ξαπλωμενος ασθενης, κλινη στρωμενη καλυμμα δορα ζωου βοηθος ιερεα ιερεας φροντιδα ασθενη, ασθενης ποδια Αμφιαριο ραβδι ασθενοι ενωπιον ενδυμα θεος Ασκληπιος εικονογραφια αντιλοχος, αναθετης Ραμνους ανδρας φρουρα αρχαια ελληνικα ιερα θεραπευτης θεραπευτικα ιερα δημοφιλες καταφυγιο ανθρωπων βασανιστικη νοσος κατασταση τελετουργια Υγεια υγιεια προσκυνητης υποχρεωση βοηθεια καθαρμος θυσια προσευχη δικαιωμα αβατον αβατο κανονες, κανονας εγκοιμηση, κλινες στρωμα σεντονι δερμα ζωο στωικο οικοδομημα μαγικη γαληνια ψυχολογικη ψυχολογια προσκυνητες καθοδηγηση ιερεις βοηθητικο προσωπικο δεος ασθενεις διαδικασια, ευγνωμοσυνη ευφυεστατος σκωπτικος κωμικος ποιητης Αριστοφανης Πλουτος 4ος αιωνας 388 πΧ στιχοι περιγραφη επισκεψη αρχαια ελληνικη Γραμματεια, ιαση τυφλος απαραιτητα προετοιμασια κατακλιση, βοηθος κοιτων Καριωνας, Καριων τρυπιο θυγατερα Ιασω, Ακεσω Πανακεια κουκουλα κουκκουλα σκιαγμενος αρρωστος βολτα εξεταση αλοιφη ματια ματι κεφαλι χαδι ματοφυλλα ματοφυλλο σκουπισμα καθαρη πετσετα κοκκινο πανι κεφαλι προσωπο σφυριγμα δυο φιδια, μποι αφανταστο μεγαλο φιδι οφις αριστοφανη Βαρναλης παραδοξη παραδοξα φανταστικη επιγραφη ιαμα θαυμα Επιδαυρος αργολιδα ιστορια πενταετης εγκυμοσυνη κυηση 3ος κατα φαντασιαν φαντασια ρητωρ ρητορας 2ος μΧ Αιλιος Αριστειδης εργο ιεροι Λογοι Ασκληπιειον Ασκληπιειο Περγαμου, περγαμος νυχτα Τελεσφορος χορος χαρα λαιμος εγκαθευδω, κατακλινομαι, εγκοιμαομαι, εγκοιμωμαι, καθυπνοω δημοφιλια μαγικα υπνου συνειδηση ναρκη ιερατειο φαρμακο παρασκευασμα απαλυση πονος, ψυχοτροπες ιδιοτητες, ψυχοτροπα ψυχοτροπος ψυχοτροπο παραισθησιογονο θρησκευτικη εκσταση αναθηματικο αναγλυφο σκηνη εγκοιμησης εαμ Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο συλλογη εργα Γλυπτικης, 5ος γλυπτικη αναγλυφα συγκολληση θραυσμα καλτσας γλυπτα μαγικα ιερα Magika Hiera, θρησκεια Οξφορδη, ιγνατιαδου φυτα ελλαδα ιραν περσια λαμπρινουδακης ονειρο ονειρα Dream Sanctuarie GrecoRoman World λαιντεν βοστωνη
