ΑΠΑΝΤΑ και εκδόσεις Διοσκορίδη – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο αρχαίος Έλλην ιατρός και φαρμακοποιός / φαρμακολόγος, ριζοτόμος και βοτανολόγος Διοσκορίδης ο Πεδάνιος ή Αναζαρβεύς[1] ή Ταρσεύς[2] (10; – 90 μ.Χ.) έγραψε τα έργα:

• Περί Ύλης Ιατρικής
• Περί απλών φαρμάκων
• Περί δηλητηριάσεως – De Venero
• Περί ιοβόλων- De Venetaris Anibalibus
• Περί παιωνίας και όσα ποιείν δύναται.[3]

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για περι ΔΙΟΣΚΟΡΙΔΗ, ΕΔΩ.

Σε αντίθεση με πολλούς αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, τα έργα του Διοσκορίδη δεν χρειάστηκε να «ανακαλυφθούν ξανά» κατά την Αναγέννηση, καθώς τα σωτήρια έργα του δεν εξαφανίσθηκαν ποτέ! Για 1.500 ετη ξαναγράφονταν επανειλημμένα, με την προσθήκη εικονογραφήσεων, σχολίων και παρεμβολών, από αραβικές και ινδικές πηγές, που ήταν όμως μεταφράσεις από τα ελληνικά!

Είναι η κύρια ιστορική πηγή πληροφοριών για τα φαρμακευτικά προϊόντα, που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και άλλοι αρχαίοι πολιτισμοί. Το έργο καταγράφει επίσης τις αρχαίες ελληνικές (και μεταξύ αυτών και δακικές και θρακικές), ρωμαϊκές, αιγυπτιακές και βορειοαφρικανικές (καρχηδονιακές) ονομασίες ορισμένων φυτών, οι οποίες διαφορετικά θα είχαν χαθεί. Το έργο παρουσιάζει συνολικά περίπου 600 φυτά!

Ιδιαίτερα δε, το Περι Υλης Ιατρικής / Materia Medica του Διοσκορίδη, είχε πολυεκδοθεί, ήδη στις αρχές του 2^ου αιώνος μ.Χ.! Τα αρχαιότερα γνωστά γραπτά του είναι σε θραύσματα παπύρων από τον 2ο αιώνα (P. Mich. inv. 3 [ 17 ] και P. Tebt. II 679).

Ο Γαληνός αναφέρει την επιμέλεια ενός (άγνωστου συγγραφέα) του Ιωάννη (πιθανώς του Ιωάννη των ελληνικής καταγωγής Μεδίκων).

Τον 3^ο αι. υπάρχει η αναδιατύπωση σε ένα αλφαβητικό φυτικό εγχειρίδιο με 400 – 450 κεφάλαια, που χρησιμοποιήθηκε από τον Ορειβάσιο. Αυτή η επιμέλεια ευρίσκεται στα διάσημα χειρόγραφα της Βιέννης (του 512 μ.Χ. – βλ. παρακάτω) και της Νεάπολης (του 600 μ.Χ.).

Πολλά από τα χειρόγραφα, με έργα του Διοσκορίδη, τα πρώτα από τα οποία χρονολογούνται από τον 5^ο – 7^ο αιώνα μ.Χ., έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα!

Στην Ανατολική Ρωμαϊκή / Βυζαντινή Αυτοκρατορία, το έργο χρησιμοποιήθηκε, επεξεργάσθηκε και σχολιάσθηκε ευρύτατα για περισσότερο από μια χιλιετία!

Περίπου του 400 μ.Χ. είναι ο πάπυρος Johnson.

Κισσα, από το έργο του Διοσκορίδη, από τον Κώδικα της Βιέννης.

Το πιο διάσημο, όμως, από τα κείμενα του Διοσκορίδη (που δημιουργήθηκε στις αρχές του 6^ου αιώνα (512 / 513 / 515 μ.Χ.) για χρήση της Ανίκιας Ιουλιανής[4] – Codex Aniciae Julianae), φυλάσσεται στην Αυστριακή Εθνική Βιβλιοθήκη. Χειρόγραφο με 491 φύλλα. Το 1569 αποκτήθηκε από τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό Α΄. Είναι γνωστός ως Codex Vindobonensis[5] Med. Gr. 1, ή απλώς ως Βιεννέζικος Διοσκορίδης ή «ο Διοσκορίδης της Βιέννης». Έχει 435 προσεκτικά εκτελεσμένα σχέδια φυτών και ζώων (400 ολοσέλιδες εικόνες). Δεν είναι μόνον ένα επιστημονικό, αλλά και ένα καλλιτεχνικό μνημείο, ένα παράδειγμα βυζαντινού ρυθμού εκδόσεων βιβλίων, αφού φιλοτεχνήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Περιλαμβάνεται στο έργο «Memory of the World».

Βολβος, από το έργο του Διοσκορίδη, από τον Κώδικα της Βιέννης.

Πολλά ελληνικά χειρόγραφα του έργου σώζονται σήμερα σε μοναστήρια του Αγίου Όρους Χαλκιδικής Μακεδονίας.[6]

Του 8^ου αιώνα είναι τα θραύσματα του παλαιότερου γνωστού χειρογράφου του. Φυλάσσονται τώρα στο Γκαίτινγκεν, το Έρλανγκεν και την Νυρεμβέργη (με κοινό σήμα: CLA VIII 1191).

Από τον 9^ο αιώνα υπάρχει το χειρόγραφο «Paris grec 2179». Θεωρείται ιδιαιτέρως καλό, αντιπροσωπευτικό της έκδοσης σε πέντε βιβλία. Τον  9^ο αιώνα το έργο μεταφράσθηκε, για πρώτη φορά, στα αραβικά, στην Βαγδάτη των Αββασιδών.

Από τον 10^ο αιώνα είναι η παλαιότερη σωζόμενη λατινική μετάφραση, γνωστή ως «Dioscorides latinus» ή «Dioscorides Langobardus». Βασίζεται στην αρχική δομή του, σε πέντε βιβλία. Το σημαντικότερο χειρόγραφο είναι το Munich BSB Clm 337 (περίπου του 950 μ.Χ.). Το κενό στο 4^ο βιβλίο καλύπτεται από τον πάπυρο Paris lat. 9332.

• Τον 10^ο αιώνα, ο Βυζαντινός αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος έστειλε το βιβλίο ως δώρο στον Χαλίφη Αμπντ-αρ-Ραχμάν Γ΄ της Κόρδοβας. Το αντίγραφο ήταν στα ελληνικά, και μεταφράστηκε στα αραβικά από έναν Έλληνα μοναχό, ονόματι Νικόλαο, με τν βοήθεια ενός εβραίου, του Χασντάι ιμπν Σαπρούτ.

Γύρω στον 12^ο αι. (1100 μ.Χ.), δημιουργήθηκε το αλφαβητικό βιβλίο του Διοσκορίδη, το οποίο συγκέντρωνε περιεχόμενο από την Materia medica και πολλά αποσπάσματα από άλλες πηγές. Ο Κωνσταντίνος ο Αφρικανός και ο κύκλος των φίλων του θεωρούνται ότι ήταν μεταφραστές και συντάκτες.

• Επίσης, στις αρχές του 12^ου αι. ο Στέφανος της Πίζας και ο Σίμων της Γένοβας (τέλη του 13^ου αιώνα) εγνώριζαν ήδη ότι τα διαθέσιμα κείμενα του Διοσκουρίδη στα λατινικά ήταν αναξιόπιστα[7]. Έτσι μετά από χρόνια έρευνας, προσπάθησαν να εναρμονίσουν τα ονόματα των φυτών που κυκλοφορούσαν στα ελληνικά, τα αραβικά και τα λατινικά (ο Στέφανος) ή να ανακατασκευάσουν το αρχικό κείμενο, χρησιμοποιώντας διάφορα λατινικά, αραβικά και ελληνικά χειρόγραφα (ο Σίμων).
• Του 12^ου – 13^ου αι. είναι το «Dioscorides De Materia Medica» στην Ισπανία.

Του 1334 είναι αραβικό βιβλίο για τα απλά φάρμακα με βάση το «Περί ύλης ιατρικής» του Διοσκορίδη. Ευρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο.

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Στην Αναγέννηση, έγιναν προσπάθειες για την όσο το δυνατόν καλύτερη ανακατασκευή του αρχικού ελληνικού κειμένου. Μεταφράστηκε εκ νέου, με βάση το ανακατασκευασμένο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο.

Τον 15^ο αιώνα τυπώθηκε το «Περί ύλης ιατρικής» σε βυζαντινή έκδοση.

Το 1478 τυπώθηκε για πρώτη φορά στα λατινικά η αλφαβητική λατινική έκδοση της Materia medica, στο Κόλε της Τοσκάνης, από τον Π. Παδουάνο. Μεταφράστηκε στα ισπανικά από τον Α. Λαγκούνα. Ακολούθησε μια αναθεώρησή της το 1512.

Το 1549 εκδόθηκε το “Libri octo graece et latine”, στο Παρίσι.

Το 1550 κυκλοφόρησε το «De materia medica – Pedacio Dioscórides Anazarbeo. Acerca de la materia medicinal y de los venenos mortiferos», Biblioteca Hispánica.

Η κύρια ιταλική μετάφραση του Διοσκορίδη έγινε τον 16^ο αιώνα με τίτλο «I discorsi… nelli sei libri di Pedacio Dioscoride… della materia medicinali», από τον Valgrisi το 1568, με συγγραφέα τον Mattioli. Αυτή η έντυπη έκδοση περιείχε σχόλια και εικόνες καλής ποιότητας που διευκόλυναν την αναγνώριση του φυτού.

Το 1585 κυκλοφόρησε η β΄έκδοσή της (παραπάνω φωτ.), μια επίσης σπάνια ιταλική έκδοση σχολιασμού του έργου του Διοσκορίδη, «περι ιατρικης υλης», με τίτλο «Dei discorsi… nelli sei libri di Pedacio Dioscoride Anazarbeo della Materia Medicinale», τυπ. Felice Valgrisio, Βενετία. Με πλήρες σύνολο χιλίων (και άνω) εικονογραφήσεων ξυλογραφίας μεγάλου μεγέθους (3/4 σελίδας). Οι ωραίες ξυλογραφίες είναι χαραγμένες αριστοτεχνικά από τον Wolfang Meyerpeck στα πρωτότυπα σχέδια του Giorgio Liberale. Ο Ματιόλι έγραψε ένα βιβλίο που σημείωσε τεράστια επιτυχία σε όλην την Ευρώπη και ανατυπωνόταν για περισσότερους από δύο αιώνες, καθιστώντας το απαραίτητο βοήθημα για φαρμακοποιούς, βοτανολόγους και ιατρούς.

Οι ξυλογραφίες απεικονίζουν κυρίως φυτά, λουλούδια και φρούτα, αλλά και ζώα, ιδιαίτερα πουλιά και ψάρια.

Κάθε εικονογράφηση συνοδεύεται από ακριβή περιγραφή και ενδείξεις των αντίστοιχων ιατρικών και διατροφικών αρετών. Η έκδοση ήταν σε δύο μερη. Η β΄ έκδοση στα ιταλικά είχε τις μεγάλες ξυλογραφίες, το πορτραίτο του Mattioli (εμφανίζεται για πρώτη φορά σε αυτήν την έκδοση, φύλλο k8v, του α’ μέρους. Στο τέλος, το έργο συνοδεύεται από την πραγματεία «De Ratione distillandi», επίσης εικονογραφημένη με 6 ξυλογραφίες που απεικονίζουν διαδικασίες απόσταξης. Ο τόμος είναι in-folio, 370 x 255 χλστ. Σελίδες [160], 672, [4, με την σελίδα τίτλου του β΄ μέρους], 673-1527, [12]. Μάλιστα, η συγκεκριμένη έκδοση βγήκε σε δημοπρασία από την BADO e MART AUCTIONS στην Πάντοβα Ιταλίας, στις 10.9.2025 και εκτιμήθηκε 12,000 ευρώ!

17^ος αιωνας μ.Χ.

Ο Γερμανός ιατρός, αλχημιστής και πολυμαθής J. J. Becher (1635 – 1682) με επιρροή στην πρώιμη χημεία και την φυσική φιλοσοφία ήταν ο καλλιτέχνης ή/και δημιουργός βοτανικών έργων. Παρακάτω σελίδα με δίστηλο κείμενο βοτανικού κειμένου με χειροποίητη ξυλογραφία Ribes (φραγκοστάφυλο) χρωματισμένη στο χέρι, που απεικονίζει καρποφόρα κλαδιά με φυσιοκρατικές λεπτομέρειες. Από γερμανική τυπογραφία με μαύρα γράμματα και λατινικούς βοτανικούς όρους υπό τον τίτλο «Phythologia / Φυτολογία», συνοδευόμενη από ποιητικούς στίχους και αναφορές σε κλασσικές ελληνικές πηγές, όπως ο Διοσκουρίδης και ο Γαληνός. Η εικονογράφηση αποτελεί παράδειγμα πρώιμων σύγχρονων δημοσιεύσεων για τα βότανα, μια συγχώνευση εμπειρικής βοτανικής μελέτης και φυσικής φιλοσοφίας της Αναγέννησης. Διαστάσεις: 32 εκατ. x 19 εκατ.

19^ος αιώνας

• K. Sprengel «Pedanii Dioscoridis Anazarbei, De Materia Medica libri quinque», μέρη 1 – 2, εκδ. Cnobloch, Λειψία 1829 / 1830.
• J. Murray «The Academy», εκδ. Alexander and Shephrard, 1884.

20ός αιώνας:

• M. Wellmann «Pedanii Dioscuridis Anazarbei, De materia medica libri quinque», 3 τ. Εκδ. Weidmann, Βερολίνο 1906, 1907, 1914. Ανατυπώθηκε εκεί και το 1958.
• T. Gunther (επιμ.) «Τα Ελληνικά Βότανα του Διοσκορίδη / The Greek Herbal of Dioscorides», εκδ. Oxford University Press, 1933.
• E.W. Stieb «Drug Adulterration and its Derectio in the Writings of Theophrastus, Dioscorides and Pliny», 1958.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Ελληνικη Βιβλιογραφια». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.3.2011.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Από τον τόπο καταγωγής της μητέρας του, την Ανάζαρβον της Κιλικίας.

[2] Με καταγωγη από την Ταρσό Κιλικίας.

[3] Σώζονται fragmenta 11.2.164 – 11.2.167, «πάπυρος Βερολινου / Berlin Pyr. 1914.

[4] Ρωμαία πατρικια, κόρη του αυτοκράτορα Ανίκιου Ολύβριου.

[5] Vindobona είναι η λατινική ονομασία της Βιέννης.

[6] Βλ. Selin H. «Εγκυκλοπαίδεια της Ιστορίας της Επιστήμης, της Τεχνολογίας και της Ιατρικής σε Μη Δυτικούς Πολιτισμούς», Springer, 2008.

[7] Προηγούμενες (μερικές) μεταφράσεις, που πιθανόν έγιναν από τους Gargilius Martialis και Caelius Aurelianus, έχουν διασωθεί μόνον ως θραύσματα, στα «ψευδο-Διοσκορίδης herbals Curae herbarum» και «Ex herbis femininis», στο «Herbarius of Pseudo- Apuleeusar G. Glossarum», στο «ψευδο-ιπποκράτη Dynamidia», στο «ψευδο-γαληνός Ad Paternianum» (γνωστό και ως «Alphabetum Galeni») και πιθανώς έμμεσα στο Βιβλίο 17 των Etymologiae του Ισίδωρου της Σεβίλλης.

ΑΠΑΝΤΑ Διοσκοριδη εκδοσεις Διοσκουριδη Λεκακης εκδοση εκδοσις αρχαιο βιβλιο αρχαια βιβλια χαμενα Διοσκοριδης αρχαιος ελλην ελληνας ιατρος φαρμακοποιος / φαρμακολογος, ριζοτομος βοτανολογος ιατρικη φαρμακοποιια φαρμακολογια, ριζοτομια βοτανολογια Διοσκουριδης Πεδανιος αναζαρβευς ταρσευς 10 – 90 1ος αιωνας μΧ εργα Περι υλης Ιατρικης  Περι απλων φαρμακων απλα φαρμακα απλο φαρμακο Περι δηλητηριασεως – De Venero δηλητηριαση δηλητηριασις περι ιοβολων- De Venetaris Anibalibus ιοβολο ιοβολα Περι παιωνιας και οσα ποιειν δυναται παιωνια αρχαιοι ελληνες συγγραφεις, εργο αναγεννηση, εικονογραφηση σχολιο παρεμβολη αραβικες ινδικες πηγες, μεταφρασεις ελληνικα αραβικη ινδικη πηγη, μεταφραση ελληνικη αραβια ινδια κυρια ιστορικη πληροφορια φαρμακευτικα προιοντα, Ρωμαιοι πολιτισμοι αρχαιες ελληνικες δακια δακικη θρακη θρακικη ρωμαικη αιγυπτιακη βορειοαφρικανικη καρχηδονιακη ονομασια φυτων, φυτα φυτο Materia Medica 2^ος αρχαιοτερο γνωστο γραπτο θραυσμα παπυρος Γαληνος επιμελεια αγνωστος συγγραφεας Ιωαννη των Μεδικων μεδικοι 3^ος αναδιατυπωση αλφαβητικο φυτικο εγχειριδιο κεφαλαια, Ορειβασιος διασημα χειρογραφα Βιεννη 512 Νεαπολη 600 πρωτο αρχαιοτερο χειρογραφο πρωτα 5^ος – 7^ος Ανατολικη Ρωμαικη / Βυζαντινη Αυτοκρατορια, επεξεργασια σχολια 400 παπυτος τζονσον Johnson διασημο, κειμενα 6^ος 513 / 515 Ανικια Ιουλιανη κωδιξ Codex Aniciae Julianae Αυστριακη Εθνικη Βιβλιοθηκη / osterreichische Österreichische Nationalbibliothek φυλλα 1569 αυτοκρατορας Μαξιμιλιανος Α Codex Vindobonensis Βιεννεζικος Βιεννης σχεδια ζωων ζωα ζωο ολοσελιδη εικονα επιστημονικο καλλιτεχνικο μνημειο, παραδειγμα βυζαντινου ρυθμου εκδοσεων βιβλιων, Κωνσταντινουπολη βυζαντινος ρυθμος εκδοσεις βιβλια, Κωνσταντινουπολις ελληνικα χειρογραφα ιμ μοναστηρι Αγιου ορους Χαλκιδικης αγιον ορος Χαλκιδικη μακεδονια 8^ος θραυσματα παλαιοτερο γνωστο Γκαιτινγκεν, Γκετινγκεν ερλανγκεν Νυρεμβεργη γερμανια 9^ος παρισιοι Paris grec 2179 πεντατομο πρωτη φορα αραβικα, Βαγδατη Αββασιδες Αββασιδαι 10^ος παλαιοτερη σωζομενη λατινικη μεταφραση, λατινος λατινικο Dioscorides Langobardus λαγοβαρδος λαγκοβαρδος λανγκοβαρδος λαγγοβαρδος μοναχο Munich BSB Clm 337 950 βυζαντινος αυτοκρατορας Κωνσταντινος Πορφυρογεννητος δωρο χαλιφης Αμπντ αρ Ραχμαν Γ Κορδοβα Ισπανια αντιγραφο ελληνικα αραβικη μοναχος Νικολαος, εβραιος Χασνται ιμπν Σαπρουτ 12^ος 1100 δημιουργια ήθηκε αλφαβητικη σειρα αποσπασμα Κωνσταντινος Αφρικανος μεταφραστες συντακτες Στεφανος της Πιζας πιζα Σιμων Γενοβας γενοβα 13^ος αναξιοπιστα ονοματα ανακατασκευη Ισπανια 14ος 1334 αραβικο Βρετανικο Μουσειο ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ αναγεννηση, πρωτοτυπο 15^ος βυζαντινη εκδοσις βυζαντιο 1478 αλφαβητικη λατινικη Κολε Τοσκανη Παδουανο ισπανικα Λαγκουνα αναθεωρησή 16ος 1512 1549 Παρισι 1550 ιταλικη βαλγκρισι Valgrisi 1568, ματιολι ματτιολι ματσιολι Mattioli εντυπη σχολιασμος 1585 κυκλοφορια σπανια τυπογραφειο τυποις Felice Valgrisio, Βενετια ξυλογραφια μειερπεκ Meyerpeck σχεδιο λιμπεραλε Liberale Ευρωπη ανατυπωση απαραιτητο βοηθημα φαρμακοποιοι βοτανολογοι ιατροι ξυλογραφιες απεικονιση λουλουδια φρουτα, πουλια ψαρια εικονα περιγραφη ιατρικη διατροφη πορτραιτο πραγματεια De Ratione distillandi αποσταξη τομος φολιο in folio, δημοπρασια Παντοβα 17^ος Γερμανος ιατρος, αλχημιστης πολυμαθης Μπεχερ πρωιμη χημεια φυσικη φιλοσοφια καλλιτεχνης δημιουργος βοτανικων εργων σελιδα διστηλο βοτανικα χειροποιητη Ribes φραγκοσταφυλο χρωμα χερι, καρποφορο κλαδι φυσιοκρατια γερμανικη τυπογραφια μαυρα γραμματα λατινικος βοτανικος ορος φυτολογια ποιηση στιχος κλασσικη δημοσιευση εμπειρικη βοτανικη μελετη 19^ος Λειψια 20ος Βερολινο ελληνικα καταγωγη μητερα Αναζαρβος Κιλικιας Αναζαρβα Κιλικια Ταρσος παπυροι Βερολινου Ρωμαια πατρικια, Ανικιος Ολυβριος Vindobona βιντομπονα μαρτιαλης Martialis αυρηλιανος Aurelianus, ψευδοΔιοσκοριδης ψευδοιπποκρατης ψευδογαληνος ετυμολογια Ισιδωρος Σεβιλλης Σεβιλλη