Οι αρχαίοι Λάκωνες εφηύραν την… σάουνα! Την αντέγραψαν οι Ρωμαίοι ως θέρμες και οι αραβες ως χαμάμ! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Πρακτικές λουτρών για υγιεινούς, θρησκευτικούς, κοσμικούς, θεραπευτικούς ή ακόμα και κοινωνικούς σκοπούς συναντώνται στις κοινωνίες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η καθαριότητα του σώματος και η προσωπική υγιεινή ήταν απαραίτητες στους ανθρώπους. Ακόμα και πριν από την κατασκευή λουτρών, οι άνθρωποι καθάριζαν το σώμα τους χρησιμοποιώντας το νερό ποταμών, λιμνών, ακόμη και θαλασσών. Η χρήση αυτών των νερών για μπάνιο αναφέρεται πρώτα από τον Όμηρο, ο οποίος περιγράφει σκηνές αυτού του είδους λουτρών στα έργα του.

Στην αρχαία Ελλάδα, αυτή η υδραυλική τεχνολογία, τα βαλανεία (συγκροτήματα λουτρών) κατάλληλα για μπάνιο και καθαριότητα εμφανίζονται και εφαρμόζονται για πρώτη φορά στους πολιτισμούς των Μινωιτών Κρητών και των Μυκηναίων, σε ξεχωριστά δωμάτια των βασιλικών ανακτόρων.

Στους ιστορικούς χρόνους, η κουλτούρα των λουτρών αναπτύχθηκε χρησιμοποιώντας μόνο κρύο νερό, ενώ στην κλασσική περίοδο ή λίγο αργότερα, το μπάνιο με ζεστό και κρύο νερό εφαρμοζόταν εξ ίσου.

Η επανάσταση των δημόσιων λουτρών συνέβη στην ελληνιστική εποχή, σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα.

Τα ρωμαϊκά λουτρά, προήλθαν από τα ελληνικά, και τις λουτρικές ελληνικές εγκαταστάσεις.

Ιδιαιτέρως δε το «πυριατήριον»[2] βαλανείο – δωμάτιο ξηρής εφίδρωσης (νυν… σάουνα) – οι Ρωμαίοι το είπαν λακωνικό (laconicum[1]) – δηλαδή εκ της Λακωνίας) και «σπαρτιατικο λουτρο». Οι γνωστές και ως ρωμαϊκές θέρμες ειχαν:

• caldarium (ζεστό λουτρό),
• tepidarium  (ζεστό λουτρό με υπόκαυστο) και
• frigidarium (κρύο λουτρό).

Μερικές φορές αυτό το ιδιαίτερο δωμάτιο ήταν εφαπτόμενο του καλντάριου (θερμού δωματίου). Το όνομα εδόθη επειδή ήταν η μόνη μορφή θερμού λουτρού που επέτρεπαν οι Σπαρτιάτες! Εκτός αυτού βέβαια, είναι γνωστό, πως οι Σπαρτιάτες έκαναν και φυσικά παγωμένα ποτάμια λουτρά.

Το λακωνικό ήταν συνήθως ένα κυκλικό δωμάτιο με κόγχες στους άξονες των διαγωνίων και καλυπτόταν από μια κωνική οροφή με ένα κυκλικό άνοιγμα στην κορυφή – βλ. Βιτρούβιος V.10 – από την οποία κρέμεται μια χάλκινη ασπίδα ή δίσκος, με αλυσίδες, ικανή να κατεβαίνει και να ανεβαίνει ώστε να ρυθμίζει την θερμοκρασία! Σύμφωνα με τον αρχαίο Ρωμαίο αρχιτέκτονα Βιτρούβιο, το λακωνικό έπρεπε να τοποθετείται κοντά στο tepidarium, έτσι ώστε να βλέπει προς τα νοτιοδυτικά.

• Στην Ελλάδα, το 1996 – 1997 ανασκάφηκε στην ΝΑ. γωνία του αρχαιολογικού χώρου της Αρχαίας Αγοράς Θεσσαλονίκης τμήμα ενός βαλανείου, του 2^ου αιώνα π.Χ. Αποτελούσε την αίθουσα εφίδρωσης με 25 πυέλους (πήλινες μπανιέρες), στεγαζόταν με θόλο, κατασκευασμένος με οπαίο, για την τοποθέτηση χάλκινου δίσκου, για τον έλεγχο υδρατμών, καθώς και του φωτός και για αερισμό της αίθουσας.
• Στα αρχαία λουτρά της Πομπηίας, το λακωνικό βρισκόταν σε μια αψίδα στο ένα άκρο του καλντάριου, αλλά κατά κανόνα ήταν ένα ξεχωριστό δωμάτιο υπερυψωμένο σε υψηλότερη θερμοκρασία και δεν είχε μπανιέρα μέσα. Εκτός από το υπόκαυστο, κάτω από το δάπεδο, ο τοίχος ήταν επενδυμένος με κεραμικούς σωλήνες καπνοδόχου.
• Το μεγαλύτερο λακωνικό κτίσμα, ήταν διαμέτρου 23 μ. και το έκτισε ο Αγρίππας στα «Λουτρά του Αγρίππα», στην νότια πλευρά του Πάνθεου, – βλ. Δίων Κάσσιος (53.27.1) – ο οποίος γράφει ότι, εκτός από άλλα έργα, κατασκεύασε και τον θάλαμο θερμού λουτρού, το οποίο ονόμασε Λακωνικο Γυμνάσιο. Όλα τα ίχνη αυτού του κτηρίου έχουν χαθεί. Αλλά στις προσθήκες που έγιναν στις «Θέρμες του Αγρίππα» από τον Σεπτίμιο Σεβήρο, ένα άλλο λακωνικό εκτίσθη νοτιότερα, τμήματα του οποίου εξακολουθούν να υπάρχουν στην «Αψίδα της Τσιαμπέλα» / Arco di Ciambella.

Αρχαία λακωνικά λουτρά συναντάμε παντού, όπου απλώθηκε ο ελληνικός πολιτισμός:

• Στην Σαβόνα Λιγουρίας (Albisola Superiore) Ιταλίας στην έπαυλη d’Alba Docilia (παραπάνω φωτ.).
• Στην Ναρβωνική Γαλατία, όπου ο A. Bouet διακρίνει 4 τύπους λακωνικού: χωρίς κόλπο, με απλό κόλπο, τετράπλευρο με schola labri (αψίδα με labrum) και τετράπλευρο με δύο αψίδες.
• Στην Αγγλία – λ.χ. στην έπαυλη στο Chedworth.
• Στην Αλγερία, στην πόλη Τζεμίλα ή Cuicul / Κουϊκούλ.

Παραλλαγή του λακωνικού ήταν το sudatorium (λατ. sudatio), ένα θολωτό δωμάτιο εφίδρωσης (sudor = ιδρώτας) ή ατμόλουτρο (λατινικά: sudationes = ατμός). Ο Βιτρούβιος (V.2) το αναφέρει ως concamerata sudatio. Παρόμοιο με το λακωνικό με την προσθήκη νερού για την παραγωγή ατμού. Για να επιτευχθεί η απαιτούμενη μεγάλη θερμότητα, ολόκληρος ο τοίχος ήταν επενδεδυμένος με κάθετους σωλήνες καπνοδόχου, από τερακότα ορθογώνιας διατομής, τοποθετημένους δίπλα-δίπλα, μέσω των οποίων ο ζεστός αέρας και ο ατμός περνούσαν σε μια έξοδο στην οροφή.

Όταν οι άραβες και οι Τούρκοι κατέλαβαν την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, υιοθέτησαν και ανέπτυξαν αυτό το χαρακτηριστικό στα λουτρά και έτσι έγιναν τα γνωστά ως χαμάμ.

Τα λουτρά και η κουλτούρα των λουτρών εξελίχθηκαν παράλληλα με την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Η αρχιτεκτονική των λουτρών και ο εσωτερικός σχεδιασμός των λουτρών έχουν συνδυαστεί με πολύπλοκα υδραυλικά συστήματα που αποτελούν μέρος της καθημερινής ζωής των πολιτών της Δύσης.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Λεξικο παραδοσεων». Γ. λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». Γ. Λεκακης «Λακώνων Γη». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 14.5.2001.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Αδάμ-Βελένη Πολ. «Τα λουτρά στην αρχαία Ελλάδα», έκδ. Καθημερινή, Επτά ημέρες, 13.5.2001.
• Bouet Al. «Les Thermes privés et publics en Gaule narbonnaise», Collection de l’École française de Rome, 1 (320), εκδ. École française de Rome, 2003.
• Charlton T. Lewis «An Elementary Latin Dictionary» Perseus Project, 2015.
• Chisholm, εγκυκλ. Britannica, επιμ. Hugh, τ. 16 (11η έκδ.), Cambridge University Press, 1911.
• Κανετάκη Ελ. «Οθωμανικά λουτρά στον Ελλαδικό χώρο», έκδ. Τεχνικό επιμελητήριο Ελλάδας, 2004.
• Partina A. S. «Αρχιτεκτονικοί όροι. Εικονογραφημένο λεξικό¨, εκδ. Stroyizdat”, 1994.
• Polyakov E. N. «Ρωμαϊκά Λουτρά / Αρχιτεκτονική του Αρχαίου Κόσμου», κύκλος διαλέξεων, Τομσκ, TGASU , 2017.
• Samama Ev. «Le laconicum des thermals romains: une habitude grecque», Bulletin de l’Association Guillaume Budé (2), 2015.
• Yusupov E. S. «Λεξικό αρχιτεκτονικών όρων», έκδ. Ίδρυμα Πινακοθήκης Λένινγκραντ, Αγία Πετρούπολη, 1994.
• ΔΙΑΒΑΣΤΕ επιστημονική μελέτη που εστιάζει σε δύο λουτρά, της ρωμαϊκής περιόδου, που ήλθαν στο φως, από αρχαιολογική ανασκαφή στο νησί της Χίου – ΠΗΓΗ: V. F. Mitsouras – Sp. K. Golfinopoulos “Ancient Greek Hydraulic Technologies in Baths, from the Prehistoric Period to Roman Years”, Advances in Environmental Science from the Euro-Mediterranean and Surrounding Regions (γ΄ εκδ.), 4.5.2024.

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:

[1] Laconian vapour-bath.

[2] πυριατήριον (τό) < πυριάω = λουτρὸν δι’ ἀτμοῦ – ἐθερμαίνετο διὰ καμίνου κάτωθεν (ἴδε ὑπόκαυστον), τὸ Λακωνικόν. Πυριατήριον τὸ ἐκ τῆς σικύης (είδος δοχείου σαν την κολοκύθα, η βεντούζα). Πυριατήριο φακωτόν (σε σχήμα φακης / φασολιού). – ΠΗΓΗ: Εύπ. 128, Εὔπολις ἐν «Δήμοις» 30. Επιγρ. IG5(1).938 (Κυθηρα, 3ος αι.). Πλουτ. Κίμ. 1. D. C. 53.27. Hp. l.c. Αρχιγ. ap. Aët. 9.28. Αριστ. Προβλ. 9.29,32, και 869a19. Δίων Κ. 53.27. Hp. Steril.230. LSj.

πυριατηριον πυριαω λουτρον ατμου θερμοκρασια καμινος υποκαυστο λακωνικο πυριατηριον σικυη σικυα ειδος δοχειο κολοκυθα, βεντουζα πυρ φακωτον φακωτο σχημα φακης / φασολιου φακη φασολι ευπολις επιγραφη Κυθηρα, επιγραφες Κυθηρων 3ος αι. Πλουταρχος Αριστελης Διων Κασιος πρωτη σαουνα αρχαιοτερη σαουνα εφευρετης της σαουνας αρχαιοι Λακωνες εφευρεση αντιγραφη Ρωμη θερμαι αραβια χαμαμ λουτρο υγιεινη, θρησκευτικος, κοσμικος, θεραπευτικος κοινωνικος σκοπος κοινωνια αρχαιος ελληνικος κοσμος καθαριοτητα σωματος προσωπικη υγεια ανθρωπος κατασκευη λουτρων, ανθρωποι καθαριοτητα νερο ποταμος, λιμνη, θαλασσα χρηση νερα μπανιο πρωτα ομηρος, ειδος λουτρα εργα ομηρου Ελλαδα, υδραυλικη τεχνολογια, βαλανειο συγκροτημα λουτρικο πρωτη φορα μινωικος κρητικος μυκηναικος πολιτισμος Μινωιτες Κρητες Μυκηναιοι δωματιο βασιλικο ανακτορο κρητη ιστορια κουλτουρα κρυο νερο κλασσικη περιοδος εποχη ζεστο επανασταση δημοσια ελληνιστικη αρχαιολογια ευρημα ρωμαικα  ρωμαικο ελληνικα λουτρικες ελληνικες εγκαταστασεις πυριατηριο βαλανειο ξηρη εφιδρωση λακωνικο laconicum Laconian vapour bath Λακωνιας σπαρτιατικο λουτρο ρωμαικες caldarium tepidarium frigidarium καλνταριο θερμο ονομα ετυμολογια Σπαρτιατες σπαρτη φυσικο παγωμενο ποταμιο κυκλικο κογχη αξονας διαγωνιος κωνικη οροφη κυκλος ανοιγμα Βιτρουβιος χαλκινη ασπιδα χαλκινος δισκος, αλυσιδα ρυθμιση θερμοκρασια αρχαιος Ρωμαιος αρχιτεκτονας νοτιοδυτικα Ελλαδα, 1996 – 1997 ανασκαφη αρχαιολογικος χωρος αρχαια αγορα Θεσσαλονικης Θεσσαλονικη βαλανειον 2^ος αιωνας πΧ αιθουσα εφιδρωσης πυελος πηλινη μπανιερα θολος, οπαιο, ελεγχος υδρατμων, φωτος αερισμος φως υδρατμοι Πομπηια αψιδα υποκαυστο, δαπεδο, τοιχος επενδυση κεραμικος σωληνας καπνοδοχος μεγαλυτερο μεγαλυτερη Αγριππας Λουτρα Αγριππα Πανθεο Πανθεον ρωμης Διωνας Κασσιος εργο θαλαμος Λακωνικο Γυμνασιο κτηριο προσθηκη Σεπτιμιος Σεβηρος, Αψιδα της Τσιαμπελα Arco di Ciambella Τσιαμπελλα αρχαια λακωνικα λουτρα ελληνικος πολιτισμος Σαβονα λιγουρια Albisola Superiore Ιταλια επαυλη d’Alba Docilia αλμπα ντοκιλια Ναρβωνικη Γαλατια, κολπος, απλος τετραπλευρο schola labri labrum αψιδες αγγλια επαυλις τσεντγουορθ Chedworth Αλγερια, πολη Τζεμιλα Cuicul / Κουικουλ παραλλαγη sudatorium, θολωτο sudor = ιδρωτας ατμολουτρο λατινικα sudationes = ατμος concamerata sudatio παραγωγη τερακοτα ορθογωνια διατομη ζεστος αερας εξοδος οροφη αραβες Τουρκοι Ανατολικη Ρωμαικη Αυτοκρατορια, ανθρωπινη κοινωνια αρχιτεκτονικη εσωτερικος σχεδιασμος πολυπλοκα υδραυλικα συστηματα καθημερινη ζωη πολιτης δυση αρχαιολογικη ανασκαφη νησι Χιος αδαμ Βελενη κανετακη οθωμανικα ΤΕΕ βυζαντιο