Του Νίκου Β. Κοσμά
Οι Μακεδόνες αγωνιστές, μετά τήν αποτυχία τής επανάστασης του 1821 στήν Χαλκιδική, στον Όλυμπο, στό Βέρμιο καί στήν Νάουσα, κατέφυγαν στήν Νότια Ελλάδα καί πήραν ενεργό μέρος στις μάχες εναντίον των Τούρκων, πολεμώντας ηρωικά μαζί μέ τούς αδελφούς των του Νότου.[1]
Σ’ όλες τις μεγάλες καί σκληρές μάχες πού έγιναν στην Νότια Ελλάδα, Άγραφα, Μεσολόγγι, Εύβοια, Δερβενάκια, Πύλο, Ψαρά, οι Μακεδόνες αγωνιστές πολέμησαν μέ γενναιότητα καί απαράμιλλη αυτοθυσία. Μακεδόνες αγωνιστές καί άλλοι από τις άλλες υπόδουλες ελληνικές επαρχίες σχημάτισαν τό πρώτο τακτικό σώμα τής Ελλάδας.[2]
Μέ τά δυο έγγραφα πού παραθέτω καί πού βρήκα σέ αρχείο τής Ιστορικής καί Εθνολογικής Εταιρείας, βλέπουμε ότι επιβεβαιώνεται ή δράση των Μακεδόνων αγωνιστών στα ηρωικά Ψαρά. Στήν πολιορκία καί καταστροφή τών Ψαρών τό 1824 παίρνουν μέρος καί στρατιωτικά σώματα Μακεδόνων αγωνιστών. Τά δυό αυτά έγγραφα είναι σπουδαία, γιατί μάς μαρτυρούν την μεγάλη συμβολή τών Μακεδόνων αγωνιστών στήν επαναστατημένη Νότια Ελλάδα καί στην στερέωση τής επανάστασης.
- Τό πρώτο έγγραφο είναι αίτηση «Προς τήν επιτροπήν του αγώνος» τής Γραμματικής χήρας Λάμπρου Άδάμ ή Ζουρμπά Κασσανδρινού. Μέ τήν αίτηση αυτή ζητάει «την εθνικήν αμοιβήν διά τούς αγώνας καί τάς θυσίας τοϋ τε πατρός μου καί του συζύγου μου, φονευθέντων αμφοτέρων έν τή αλώσει των Ψαρών υπό τών Τούρκων τό 1824». Καί γιά ενίσχυση της αίτησής της συνυποβάλλει καί πιστοποιητικό μέ την μαρτυρία των σημαντικωτέρων επιζώντων Ψαριανών.
- Τό δεύτερο έγγραφο είναι «Πιστοποιητικό» πού υπογράφουν οί επιφανεις Ψαριανοί Α. Μοναρχίδης, ό ναύαρχος Κωνσταντίνος Κανάρης καί ό Κ. Νικόδημος. Μέ αυτό πιστοποιείται πρώτα ή ταυτότητα τής Μακεδόνας Γραμματικής χήρας Λάμπρου Αδάμ ή Ζουρμπά Κασσανδρινοϋ καί ύστερα ή «έσχατος πενία της».
Η Γραμματική χήρα Λάμπρου Αδάμ ή Ζουρμπά Κασσανδρινού είναι θυγατέρα του Δήμου Καρύδα από τά Μαντεμοχώρια τής Χαλκιδικής, πού ήταν εργάτης στό επάγγελμα.
Ό Κατάλογος παροίκων τής νήσου Σκοπέλου, πού δημοσίευσε ό Γ. X. Χιονίδης[3], αναφέρει εναν Δήμο Καρύδα μαζί μέ τήν οικογένειά του, πού αποτελούνταν άπό τέσσερα άτομα, ενα άρρεν καί τρία θήλεα.
Τόν άντρα της, τον Λάμπρο Αδάμ ή Ζουρμπά Κασσανδρινό δέν τόν διαλαμβάνει ό Κατάλογος. Ίσως να ήταν πρόσφυγας σε άλλο νησί τών Βόρειων Σποράδων. Διαλαμβάνει όμως ό Κατάλογος έναν Γεώργιο Αδάμ ναύτη από τήν Κασσάνδρα κι αυτόν.
1.Προς την Επιτροπήν του αγώνος
Διά δύο αιτήσεών μου προς τήν σεβαστήν ταύτην επιτροπήν τάς όποιας επέδωκα την μεν ώς θυγάτηρ του Δήμου Καρύδα τήν 11 Ιουνίου 1865 καταχωρηθείσαν υπ’ αριθμ. πρ. 2300, τήν δε ώς σύζυγος του Λάμπρου Αδάμ Κασσανδρινού τήν 16 τοϋ αυτόν μηνάς και έτους καταχωρηθείσαν υπ’ αριθμ. πρωτ. 2656, εξητησάμην τήν εθνικήν αμοιβήν διά τους αγώνας καί τάς θυσίας του τε πατρός μου καί του συζύγου μου, φονευθέντων αμφοτέρων έν τή αλώσει τών Ψαρών υπό τών Τουρκων το 1824.
Προς ενίσχυσιν τών αιτήσεων μου εκείνων εθεώρησα αναγκαϊον νά επικαλεσθώ την μαρτυρίαν τών σημαντικοτέρων έκ τών επιζώντων Ψαριανών, καί τούτων τό πιστοποιητικόν υποβάλλω ευσεβάστως διά τής παρούσης μου είς τήν Σ. Επιτροπήν τον αγώνος.
Εν Αθήναις τήν 19 Ιουλίου 1866
Γραμματική χήρα Λάμπρου Αδάμ ή Ζουρμπά Κασσανδρινού
2.Πιστοποιητικο
Οι υποφαινόμενοι πιστοποιούμεν οτι ό Λαμπρός Αδάμ ή Ζουρμπάς Κασσανδρινός επί κεφαλής στρατιωτικού σώματος Μακεδόνων διατελών εν τή υπηρεσία τής κοινότητος των Ψαρών προς φρούρησιν τής νήσου έπεσε μαχόμενος κατά τήν άλωσιν αυτής υπό τών Τούρκων τό 1824. Ότι ή φέρουσα τό παρόν, Γραμματική, θυγάτηρ του Δήμου Καρύδα Κασσανδρινού, φονευθέντος ωσαύτως κατά τήν αυτήν άλωσιν τών Ψαρών, είναι αυτή ή σύζυγος του ειρημένου Λάμπρου Αδάμ ή Ζουρμπά Κασσανδρινού, διασωθείσα έκ τής γενικής εκείνης καταστροφής καί ότι μηδεμίαν αμοιβήν μηδέ περίθαλψιν λαβούσα μέχρι τούδε παρά τής ελληνικής Κυβερνήσεως διατελεί ήδη έν εσχάτη πενία.
Εν Αθήναις τήν 18 ’Ιουλίου 1866
Α. Μοναρχίδης, Κ. Κανάρης, Κ. Νικόδημος
ΠΗΓΗ: Κοσμάς Ν. Β. “Μακεδόνες αγωνιστές στην Άλωση των Ψαρών”, Μακεδονικά, 22(1), https://doi.org/10.12681/makedonika.539, 507–508, 1982. Γ. Λεκακης “Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.1.1984.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Βλ. Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιστορία τής Μακεδονίας 1354 – 1833, Θεσσαλονίκη 1969, σελ. 608.
[2] X. Βυζαντίου, Ιστορία τών κατά τήν Ελληνικήν Επανάστασιν εκστρατειώ καί μαχών καί τών μετά ταύτα συμβάντων, ών συμμετέσχεν ό τακτικός στρατός από του 1821 μέχρι του 1833, έκδ. 3η, Αθήναι 1901, σελ. 52.
[3] Γ. X. Χιονίδη Οι Μακεδόνες πρόσφυγες τής Σκοπέλου στα 1829, «Μακεδονικά» 17 (1977) 124.
Οι Μακεδόνες της Καταστροφής των Ψαρών
Στην καταστροφή των Ψαρών διπλά στους 1.300 Ψαριανούς υπήρξαν και 1.027 Μακεδόνες που έπεσαν σχεδόν μέχρι ενός, υπερασπιζόμενοι την ελευθερία του νησιού.
Αρχηγοί τους οι Μακεδόνες:
- Ιωάννης (Νάννος) Τσόντζας,
- Νάννος Τουρούντζιας,
- Αδάμ ή Λάμπρος Κασσανδρινός και
- ο Αρβανίτης καπετάν Κόττας.
Άλλα ονόματα αγωνιστών που διασώθηκαν ήταν οι: Παπαδημήτρης Αναστασίου, καπετάν Θανασάκης και ο υιός του, Παναγιώτης, ίσως ο πρόκριτος της Βάλτας, Ιωάννης (Γιαννιός) Χατζηχριστοδούλου, και ο Εμμανουήλ Χαμόθεος από την Καλάνδρα. Όλοι έπεσαν ηρωικά, μαχόμενοι, εκτός από τον υιό του καπετάν Θανασάκη, Παναγιώτη, ο οποίος επιβίωσε. Επιβιβάσθηκε σε μία βάρκα και μετά σε ένα γαλλικό πλοίο [σ.σ.: Οι Γάλλοι – πάντα φιλότουρκοι – διέπραξαν την προδοσία των Ψαρών]. Τον συναντάμε να πολεμά στο Μανιάκι με τον Γρ. Δικαίο Παπαφλέσσα, όπου τραυματίσθηκε σοβαρότατα. Οι Τούρκοι τον θεώρησαν νεκρό και δεν τον σκότωσαν. Έλαβε μέρος και σε άλλες μάχες στην Πελοπόννησο, στην εκστρατεία στην Αττική με το σώμα του Ιωάννη Νοταρά, υπηρέτησε στον στρατό του Καποδίστρια και του Όθωνα και σκοτώθηκε το 1852 στην Λειβαδιά σε συμπλοκή με την συμμορία Νταβέλη.
Ο Κόττας και όλα του τα παλληκάρια, αφού απέκρουσαν δυο απόπειρες απόβασης, την τρίτη έπεσαν μαχόμενοι μέχρι ενός, από τα γιαταγάνια των Τούρκων. Σε κάθε μάχη Φτελιό, Άγιο Δημήτριο, Βίγλα, αλλά και Παλιόκαστρο, οι Μακεδόνες αγωνίστηκαν με σθένος κατά των κατακτητών και έπεσαν σχεδόν όλοι μαζί με τους Ψαριανούς και πρόσφυγες αγωνιστές. ΠΗΓΗ: Α. Μ. Καραγιώργης, Ψαριανό καράβι, 4.2.2018.
Οι Μακεδόνες πολεμιστές των Ψαρών
Η Βουλή των Ψαρών αντιλαμβανόμενη ότι είναι μόνη απέναντι στον οθωμανικό στόλο, αναζήτησε βοήθεια από τούς Μακεδόνες. Σύντομα ομάδες Μακεδόνων και με ελάχιστους Αρβανίτες πολεμιστές στις τάξεις τους, θα συγκροτήσουν ένα σώμα 1.200 ανδρών, που θα έρθουν στα Ψαρά για να αναλάβουν την φύλαξη του νησιού.
Ο Iωάννης (Νάννος) Τσόντζας, ο Κοζανίτης αρχηγός των Μακεδόνων στην Καταστροφή των Ψαρών το 1824.
Ο Ιωάννης ή Νάννος Τσόντζας ήταν οπλαρχηγός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Έγινε γνωστός από την αποδοχή στις αρχές του 1824 της πρόσκλησης των Ψαριανών να πολεμήσουν στην στεριά, αναλαμβάνοντας την φρουρά του νησιού, έναντι της επικείμενης απειλής του από τους Οθωμανούς. Ήταν επί κεφαλής 1.200 Μακεδόνων.
Γεννήθηκε το 1774 στην Κοζάνη και σκοτώθηκε στην νησίδα των Ψαρών, Δασκαλείο, το 1824, πυροβολώντας ο ίδιος τα βαρέλια με το μπαρούτι για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων.
Υπήρξε κλέφτης στα προεπαναστατικά χρόνια στην περιοχή του Ολύμπου. Επήρε μέρος στην Επανάσταση του 1821 στην περιοχή του Βερμίου και του Ολύμπου έως το 1822. Μετά την καταστροφή της Νάουσας επέστρεψε στην Δυτική Μακεδονία, όπου στρατολόγησε πλήθος εθελοντών για τον αγώνα. Έτσι το νησί, εκτός από τους 1.200 Μακεδόνες, ανέλαβαν να το υπερασπισθούν και 1.300 Ψαριανοί μαζί με 700 πρόσφυγες.
Σε σύσκεψη που έγινε βλέποντας τον όγκο των τουρκικών δυνάμεων σύμφωνα με την παράδοση ο Τσόντζας στο συμβούλιο, που έκαναν οι Ψαριανοί πριν την καταστροφή, εξέφρασε τον φόβο των συναγωνιστών του ότι οι Ψαριανοί θα μπουν στα καράβια τους και θα τους εγκαταλείψουν. Οι Ψαριανοί για να τον πείσουν αποφάσισαν να αφαιρέσουν τα πηδάλια από τα πλοία ώστε να τα αχρηστεύσουν και να πολεμήσουν μέχρι εσχάτων στην στεριά.
Κατ΄ άλλους, οι ίδιοι οι Ψαριανοί έχοντας δει τον μεγάλο αριθμό των πολεμικών πλοίων και τον αριθμό των Τούρκων, φοβούμενοι την εγκατάλειψή τους από τους Μακεδόνες, αφαίρεσαν από μόνοι τους τα πηδάλια.
Την τύχη του Κοζανίτη Ιωάννη Τσόντζα περιγράφει στο βιβλίο του, που εκδόθηκε το 1884, ο ιερέας των Ψαρών, Μικές Δούκας, με τον τίτλο «Ημερούσια συμβάντα της αλώσεως των Ψαρών».
“Ο Νάννος Τσόντζας από την Μακεδονία σχεδόν πεντηκοντούτης εδιωρίσθη επί τού νησιδίου Δασκαλειό, επί τού οποίου είχον δύο μεγάλα πυροβόλα, είχε πολλούς μετ’ αυτού. Τα Ψαρά μαζί με τα Αντίψαρα βρίσκονται βορειοδυτικά της Χίου. Τα δύο αυτά νησάκια, μαζί με κάποια άλλα γειτονικά, ακατοίκητα όπως το Δασκαλειό, το Κάτω Νησί και ο Άγιος Νικόλαος αποτελούν ένα μικρό σύμπλεγμα. Ελθόντος δέ τού Ορταλάμπεη μέ μίαν φρεγάδα καί πολεμούντος κατ’ αυτού, μή δυνηθέντος δέ νά τούς βλάψη, επενόησεν άλλως νά τούς συλλάβη μέ απάτην. Εξήλθεν ο ίδιος μετά πολλών, καί τινος χριστιανού, όν εξαπέστειλεν εξ ονόματός του, ειπόντος αυτώ νά τοίς είπη νά παύση τό πυρ καί ορκίζεται εις τόν προφήτην του νά τοίς χαρίση τήν ζωήν, καί νά τοίς δώση καί αξιώματα. Η απάντηση του Τσόντζα:
«Τότε τώ είπεν ο Νάννος, τί ενομίσας; ότι ελεύθερος Έλλην, θά προσκυνήση βαρβάρους; προτιμότερος είναι εις ημάς ο θάνατος, παρά νά κλίνωμεν τάς κεφαλάς ημών εις άστατον καί βάρβαρον δοβλέτιον (κράτος)».
Ορμησάντων δέ τινων διά νά τόν συλλάβωσιν, εξεκένωσεν όπλον κατ’ αυτών καί εφόνευσε δύο. Πλησιασάντων δέ κατόπιν πολλών διά νά τόν συλλάβωσιν εξεκένωσαν αύθις τά όπλα των έκαστος τούτων.
«Ο δέ Νάννος εξεκένωσε τότε έν πιστόλιον εις τήν πυριταποθήκην καί ούτω εγένοντο πάντες παρανάλωμα τού πυρός υπέρ πατρίδος καέντες». Ο Τσόντζας έπεσε μαχόμενος, κατά την μαρτυριά του παπά Δούκα στο Δασκαλειό. – Η άλλη εκδοχή ήταν ότι βρισκόταν στο Παλιόκαστρο μαζί με τον Ψαριανό, Αντώνη Βρατσάνο, που έβαλε φωτιά στις πυριτιδαποθήκες μαζί με τον αρχιφύλακα Σιδέρη με εντολή της Βουλής των Ψαρών.
Κρανίου τόπος το νησί των Ψαρών με χιλιάδες νεκρούς κι άλλους που στάλθηκαν σε σκλαβοπάζαρα. Μερικά μόνο Ψαριανά μπρίκια και πυρπολικά κατάφεραν να ξεφύγουν από τον κλοιό τού τουρκικού στόλου και να σωθούν. Οι διασωθέντες Ψαριανοί βίωσαν έναν νέο εφιάλτη μετά την καταστροφή, γυρίζοντας – κυριολεκτικώς – από τόπο σε τόπο, αντιμέτωποι με την απόλυτη φτώχεια και την αδιαφορία του κράτους. Τελικά ίδρυσαν τα Νέα Ψαρά στην Ερέτρεια Εύβοιας.
Η τιμή του Ιωάννη Τσόντζα στην γενέθλια πόλη Κοζάνη:
- Προτομή στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα: Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο – μνημείο, το 1992 ο Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών της Π.Ε Κοζάνης στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα στο όρος Βούρινο τοποθέτησε την προτομή του Ι. (Νάννου) Τσόντζα αρματολού του Ολύμπου καταγόμενου από την Κοζάνη. Η Μελέτη του Μνημείου από τον Πολ. Αγγέλη αρχιτέκτονα.
- Το όνομα του έχει δοθεί σε οδό στο κέντρο της πόλης της Κοζάνης κοντά την Πλατεία Νίκης.
ΠΗΓΗ: Τ. Γαΐλα “Ιωάννης Τσόντζας: Ο άγνωστος Μακεδόνας ήρωας των Ψαρών”, Αλήθεια, 8.7.2022.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- www.kozanilife.gr
- Στ. Π. Καπλάνογλου, σελίδα «Προγονικές Εστίες».
- Πολ. Αγγέλης στο blog: Ψαριανό ‘ναι το καράβι… και δεν πασάρει.
ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΑΛΩΣΗ ΤΩΝ ΨΑΡΩΝ ψαρα χιου χιος Κοσμας Μακεδονας αγωνιστης, αποτυχια επαναστασης επανασταση του 1821 Χαλκιδικη ολυμπος, Βερμιο Ναουσα, Νοτια Ελλαδα μαχες Τουρκοι πολεμος ηρωας Νοτος μαχη Ελλαδας, αγραφα, Μεσολογγι αιτωλοακαρνανιας, αιτωλοακαρνανια Ευβοια, Δερβενακια κορινθιας κορινθια, Πυλος μεσσηνιας μεσσηνια, Ψαρα Μακεδονια αγωνας αυτοθυσια υποδουλη ελληνικη επαρχια πρωτο τακτικο σωμα Ελλαδας εγγραφο Ιστορικη Εθνολογικη Εταιρεια δραση ηρωικα πολιορκια καταστροφη 1824 στρατιωτικο εγγραφα συμβολη αιτηση επιτροπη αγωνος βαφτιστικο ονομα Γραμματικη χηρα αδαμ Ζουρμπας Κασσανδρινος εθνικη αμοιβη θυσια Ψαριανοι πιστοποιητικο Μοναρχιδης, ναυαρχος Καναρης Νικοδημος Μακεδονα Μακεδονισσα Ζορμπας Κασσανδρα εσχατος πενια Καρυδας Μαντεμοχωρια Χαλκιδικης, εργατης επαγγελμα καταλογος παροικων παροικοι νησος Σκοπελος Χιονιδης οικογενεια προσφυγας νησι Βορειες Σποραδες αγωνα 1865 επιζωντες 1866 στρατος Μακεδονικος κοινοτητα φρουρηση αλωσις μηδεμια περιθαλψη ελληνικη Κυβερνηση εσχατη Μακεδονικα Βακαλοπουλος ιστορια Μακεδονιας 1354 – 1833, 14ος 19ος αιωνας μχ Βυζαντιος εκστρατεια τακτικος στρατος ελληνες προσφυγες καταστροφη ελευθερια νησι αρχηγοι Ναννος Τσοντζας, Τουρουντζιας, αρβανιτης καπεταν Κοττας αγωνιστες Παπαδημητρης Αναστασιου, Θανασακης προκριτος Βαλτα Γιαννιος Χατζηχριστοδουλου, Χαμοθεος Καλανδρα ηρωες βαρκα γαλλικο πλοιο Μανιακι Δικαιος, παπαφλεσσας τραυματιας Τουρκοι νεκρος Πελοποννησος, εκστρατεια Αττικη σωμα Νοταρας στρατος Καποδιστριας οθωνας βασιλιας οθων 1852 Λειβαδια βοιωτια συμπλοκη συμμορια Νταβελης κοτας παλληκαρια αποβαση γιαταγανι Φτελιο, αγιος Δημητριος, Βιγλα Παλιοκαστρο κατακτητες προσφυγες πολεμιστες Βουλη οθωμανικος στολος ομαδα αρβανιτες πολεμιστης ανδρες νησιδιο αρχηγος οπλαρχηγος ελληνικη Επανασταση 1821 1824 προσκληση φρουρα οθωμανοι 1774 Κοζανης Νησιδα Δασκαλειο πυροδοτηση βαρελι μπαρουτι αυτοπυρπολισμος ανατιναξη αναφλεξη παραδοση κλεφτης προεπαναστατικα χρονια Ολυμπου Βερμιου 1822 Ναουσας Δυτικη Μακεδονια εθελοντης προσφυγες τουρκικες δυναμεις συμβουλιο, φοβος καραβια εγκαταλειψη αφαιρεση πηδαλιο πλοιο αχρηστευση στερια πολεμικο Κοζανιτης βιβλιο 1884, ιερεας Μικες Δουκας Ημερουσια συμβαντα της αλωσεως των Ψαρων ημερησια πεντηκοντουτης 50χρονος διορισμος μικρονησι Δασκαλιο, πυροβολο Αντιψαρα Χιος νησακια ακατοικητα Κατω Νησι αγιος Νικολαος μικρο νησαιο νησιωτικο συμπλεγμα Ορταλαμπεη Ορταλα μπεη Ορταλας μπεης φρεγαδα συλληψη απατη χριστιανος πυρ ορκος προφητη ζωη αξιωμα απαντηση ελευθερος ελλην, ελληνας προσκυνηση προσκυνημα βαρβαρος θανατος, κλιση κεφαλη αστατο βαρβαρο δοβλετιο δοβλετι κρατος οπλο φονος οπλα ανατιναξη πυριταποθηκης πυριταποθηκη νησακι αποθηκη πυριτιδα πιστολιον πιστολιο πιστολι παραναλωμα πυρος υπερ πατριδος καεντες Παλαιοκαστρο Ψαριανος Βρατσανος, φωτια πυριτιδαποθηκες αρχιφυλακας Σιδερης εντολη Γαλλοι κρανιου τοπος νεκροι σκλαβοπαζαρο ψαριανο μπρικι πυρπολικο τουρκικος στολος διασωθεντες φτωχεια αδιαφορια κρατος Νεα Ψαρα Ερετρεια Ευβοιας Ευβοια προτομη Μουσειο Μακεδονικου Αγωνα 1992 Συνδεσμος Γραμματων και Τεχνων Κοζανης Μακεδονικος Αγωνας ορος Μπουρινο βουρινο αρματολοι Αγγελης οδος Τσοντζα Γαλλοι φιλοτουρκοι προδοσια
