Χρήση αγριοπήγανου πριν από 2.700 χρόνια στην Χερσόνησο του Άρεως – Το αινιγματικό μώλυ – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Το φυτό αγριοπήγανος, που περιγράφηκε για πρώτη φορά με αναγνωρίσιμο τρόπο, με το όνομα πήγανον ἄγριον από τον αρχαία Έλληνα Διοσκορίδη, και ο οποίος το αναφέρει ως μῶλυ σε μέρη της Ανατολίας (αν και ο Διοσκορίδης διακρίνει το «πραγματικό» μῶλυ ως άλλο, βολβώδες φυτό) βρέθηκε να είναι σε χρήση πολύ αρχαιότερα απ’ όσο έλεγαν… Ο Γαληνός, αργότερα, περιγράφει το φυτό μῶλυ, ακολουθώντας τον Διοσκορίδη, αναφέροντας πολλά άλλα ονόματα με τα οποία ήταν γνωστό:

• ἅρμολαν (> armolan, harmala),
• πήγανον ἄγριον και
• βησασὰν (> besasan, besasa) στην Συρία.

Ο Γαληνός θεωρήθηκε ως η κορυφή της ανθρώπινης ιατρικής γνώσεως. Ως εκ τούτου, κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα, το βότανο ήταν γνωστό ως moly ή herba immolum.

Το «ενθεογόνο» φυτό είναι δημοφιλές στις περσικές πολιτιστικές παραδόσεις – ίσως το Avestan haoma[1], του ζωροαστρισμού[2].

Αλλά η ακριβής ταυτότητα του φυτού έχει χαθεί στην ιστορία…[3]

Ο αγριοπήγανος είναι φυτό εγγενές στην Ευρώπη [Ελλάδα (Κρήτη, Κυκλάδες, Θράκη, Κύπρος), Μεγάλη Ελλάδα / νότια Ιταλία (και Σαρδηνία, αλλά όχι Σικελία), Ισπανία[4], Κορσική(;), Ρωσία, Σερβία, Μολδαβία, Ουκρανία (ειδικά στην Ταυρίδα / Κριμαία), Ρουμανία, Βουλγαρία, αλλά και σε Τουρκία, Καύκασο (Αρμενία, Αζερμπαϊτζάν, Γεωργία).

Οι σπόροι και άλλα μέρη του φυτού χρησιμοποιούνται ακόμη στην παραδοσιακή ιατρική στην Βόρεια Αφρική, την Ισπανία, την Ιταλία, την Ινδία και την Εγγύς Ανατολή για

• την θεραπεία της νόσου του Πάρκινσον,
• ορισμένων ψυχιατρικών παθήσεων,
• παθήσεων των νεύρων και
• την ανακούφιση από οξύ πόνο.

Στην Τουρκία και το Ιράν έχει χρήση αποτροπαϊκού (φυλακτό προστασίας από το «κακό μάτι»). Στο Ιράν, είναι ένα διαδεδομένο και συχνό έθιμο να καίνε τους αποξηραμένους σπόρους, μερικές φορές σε συνδυασμό με άλλα συστατικά, ως θυμίαμα, από την προϊσλαμική εποχή. Μία από τις παραδοσιακές χρήσεις του είναι ως αφροδισιακό. Στο εργαστήριο, έχει αποδειχθεί ότι η αρμίνη δρα στα Β κύτταρα του παγκρέατος[5].

Ο αγριοπήγανος[6] είναι παγκοσμίως γνωστός για τις ψυχοδραστικές (παραισθησιογόνες), αλλά και τις αντιβακτηριακές και θεραπευτικές του ιδιότητες[7]. Έχει επίσης διαδραματίσει σημαντικό πολιτιστικό ρόλο στην παραδοσιακή ιατρική εδώ και αιώνες.

Η χρήση ενός τέτοιου φυτού για υποκαπνισμό είναι γνωστή ήδη στην Εποχή του Σιδήρου. Ίχνη αγριοπήγανου και νυμφαίας / Nymphaea nouchali var / caerulea εντοπίσθηκαν σε ένα αιγυπτιακό τελετουργικό αγγείο του θεού Bes, του 2^ου αιώνα π.Χ.

• ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ: πήγνῡμι = στερεώνω, πήγω > πήγανον (το) ὡς ἐκ τῶν παχέων καὶ σαρκωδῶν φύλλων αὐτοῦ = ὡς καὶ νῦν, κοινῶς ἀπήγαγον, παρὰ τῷ Νικ. ῥυτή(*) > λατ. ruta κλπ. Αναφέρεται πήγανον κηπευτόν, καὶ ὀρεινόν, ἢ ἥμερον καὶ ἄγριον. Παροιμιες: “οὐδὲ μὲν γε οὐδ’ ἐν σελίνῳ σοὐστὶν οὐδ’ ἐν πηγάνῳ, οὔπω οὐδὲ ἀρχὴν ἔχεις τοῦ πράγματος”, παροιμία ἐπὶ τῶν μηδὲ κατὰ τὸ ἐλάχιστον διηνυκότων οἷς ἐπέθεντο. “Οὐδ’ ἐν σελίνῳ οὐδ’ ἐν πηγάνῳ” (δηλ. ούτε στα σέλινα, ούτε στα πήγανα – μόλις και μετά βίας στην άκρη ή στην αρχή, επειδή αυτά τα χόρτα οριοθετούσαν τις άκρες των κήπων / παρτεριών. Μετήνεκται δὲ ἀπὸ τῶν κήπων· ἐν γὰρ τοῖς λεγομένοις περικήποις τὰ σέλινα καὶ πήγανα κατεφύτευον. Στα μαγικά: “γράψον (ὀνόματα) κασσιτέρῳ· κρόμυον, πήγανον, λίβανος – SM 96A 23. – ΠΗΓΗ: Αριστοφ. Διοσκ. 3.52 κἑξ. Θεοπομπ. Ἱστ. 177 (a), 200, Θεόφρ. π. Φυτ. Ἱστ. 1.3,4, Διοκλ. Fr.138, Αλεξ. 127.8, Νικ. Al.413;. Σχόλ. Ἀριστοφ. Σφ. 480.

ΤΩΡΑ όμως, η σκόπιμη χρήση του ναρκωτικού φυτού από τον άνθρωπο, πηγαίνει πολύ πιο πίσω από ό,τι είχε αρχικά νόμιζαν οι επιστήμονες: Σε μια πρόσφατη επιστημονική μελέτη, οι ερευνητές χρησιμοποίησαν προηγμένο metabolic profiling για να αναλύσουν τα υπολείμματα σε αγγεία, που βρέθηκαν σε μια τοποθεσία όασης της ερήμου Κουραγιά στην βορειοδυτική Σαουδική Αραβία.

Η ομάδα βρήκε ίχνη harmal σε διάφορα κεραμικά (συσκευες υποκαπνισμού), που βρέθηκαν σε οικιακά περιβάλλοντα, υποδεικνύοντας ότι η κοινότητα της Εποχής του Σιδήρου, που ζούσε εκεί πριν από 2.700 χρόνια, εγνώριζε καλά τις ευεργετικές του ιδιότητες. Αυτή η ανακάλυψη αποδεικνύει όχι μόνον τα πρώτα στοιχεία για την χρήση του φυτού στην Χερσόνησο του Άρεως, Αραβία, της Εποχής του Σιδήρου, αλλά και τα πιο αρχαία, ραδιομετρικά χρονολογημένα υλικά στοιχεία του Peganum harmala, που χρησιμοποιείται για υποκαπνισμό παγκοσμίως!

Οι ερευνητές δεν πιστεύουν ότι το φυτό εισπνέονταν για τις ψυχοδραστικές του ιδιότητες, αλλά για τις φαρμακευτικές, υγειονομικές ή πρακτικές του επιδράσεις. Μπορεί να έχει καεί για καθαρισμό του αέρα, απολύμανση ή έλεγχο παρασίτων, κάτι που φαίνεται σημαντικό σε περιβάλλοντα κατοικημένης όασης. Επί πλέον, μπορεί να έχει χρησιμοποιηθεί για την ανακούφιση διαφόρων σωματικών παθήσεων.

«Αυτή η ανακάλυψη δείχνει τις βαθειές ιστορικές ρίζες των παραδοσιακών πρακτικών θεραπείας και υποκαπνισμού στην Αραβία», εδήλωσε ο κ. A. M. Abualhassan της Επιτροπής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού της Σαουδικής Αραβίας. «Διατηρούμε όχι μόνον αντικείμενα, αλλά και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά της αρχαίας γνώσης, που εξακολουθεί να είναι σημαντική στις τοπικές κοινότητες σήμερα».

ΠΗΓΗ: B. Huber, κ.ά. «Metabolic profiling reveals first evidence of fumigating drug plant Peganum harmala in Iron Age Arabia», Ινστιτούτο Γεωανθρωπολογίας Max Planck, Nature – Communications Biology, volume 8, Article number: 720, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 23.5.2025. Γ. Λεκακης «Λεξικο Παραδοσεων».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Bernard F. P. «Beans, roots and leaves – a history of the chemical therapy of parkinsonism», 2021.
• Dodoens R. «Des Cruydboeks», εκδ. J. van der Loe, Antwerp, σελ. 128–131, 1554.
• Goebel Fr. «Ueber das Harmalin», στο Annalen der Chemie und Pharmacie, 38 (3): 363-366, doi:10.1002/jlac.18410380318, 1841.
• ibn al-Awwam «Kitab al fallah – le livre de l’Agriculture» εκδ. A. Franck, Παρίσι, 1864.
• Moloudizargari M. κ.ά. «Pharmacological and therapeutic effects of Peganum harmala and its main alkaloids», Pharmacognosy Reviews, 7 (14): 199, doi:10.4103/0973-7847.120524, 2013.
• Panda H (2000). Herbs Cultivation and Medicinal Uses. Delhi: National Institute of Industrial Research. p. 435. ISBN 978-81-86623-46-6.[permanent dead link]
• Tanasi D, κ.ά. «Multianalytical investigation reveals psychotropic substances in a Ptolemaic Egyptian vase», Scientific Reports, 14 (1), 27891, doi:10.1038/s41598-024-78721-8, 13.11.2024.
• Zergi N. «ΜΩΛΥ» στο Czeglédy A., κ.ά. (επιμ.) «Pietas non-sola Romana – Studia memoriae Stephani Borzsák dedicate», εκδ. Typotex Kiadó – Eötvös Collegium, σελ. 221, Βουδαπέστη, 2010.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] haoma < πιθ. βεδική λέξη soma στα αρχαία ινδο-ιρανικά κείμενα.

[2] Βλ. βιβλίο D. Flattery και M. Schwartz, 1989.

[3] Επανεμφανίζεται τον 12^ο αι. από τον Άραβα γεωπόνο al-‘Awwam (στην Σεβίλλη Ισπανίας), ο οποίος ανέφερε (συνήθως παραθέτει λόγια παλαιότερων συγγραφέων) ότι οι σπόροι του χρησιμοποιούνταν στο ψήσιμο του ψωμιού, για να διευκολύνουν την ζύμωση και να βοηθήσουν στην γεύση.

Ο Dodoens αναφέρει ότι μέχρι τα μέσα του 16^ου αιώνα, οι φαρμακοποιοί πωλούσαν το φυτό με την ονομασία harel.

[4] Ειδικώς στα ΝΑ. στον Έβρο και στις εσωτερικές κοιλάδες του Duero και του Τάγου / Tajo. Απουσιάζει από την Πορτογαλία, τις Γυμνησίες Νήσους / Βαλεαρίδες τα Κανάρία, και την Ανδόρα. Σπάνιο και στην Ανδαλουσία.

[5] Αυτό θα μπορούσε να έχει επιπτώσεις στην θεραπεία του διαβήτη – βλ. μελέτη ερευνητών του Νοσοκομείου Mount Sinai Νέας Υόρκης.

[6] φυτικό είδος Peganum harmala ή wild rue ή Syrian rue, ή African rue, ή esfand / espand, ή harmel / harmal (= επιβλαβές), alharma. Επίσης: Castellano: alargama, alárgama, alfarma, alfármega, alhamega, alhargama, alharma, alhármaga, alharmega, alhármega, alharmel, alhármel, aljamega, arjamega, armalá, catarrecino, catarrocín, catarrofic, catarrofin, catarrucín, crujía, cuentas de burro, estacarracin, estacarracín, gamarsa, gamarza, harmaga, hármaga, harmaga blanca, harmaga real, harmala, hármala, harmel, hediondo, hierba de las heridas, jamega, matacán, matarocín, matarrocín, matarrufín, meaperros, ruda borda, ruda-harmala, ruda hármala, ruda-harmel, ruda salvaje, ruda silvestre, tacarrecín, venenera – βλ. Real Jardín Botánico: Proyecto Anthos.

• πολυετής αειθαλές θάμνος = rue (αγγλικά 14ος αιώνας), παλαιά γαλλική λέξις rue (13ος) < λατινικό ruta < αρχ. ελλ. ρυτή(*)
• Expand < περσικό spand > ιρανικό spanta = ιερό > αγγλ. spinach, κ.ά.

[7] Χρησιμοποιείται επίσης ως ανθελμινικό (για την αποβολή παρασιτικών σκουληκιών). Οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τους κονιορτοποιημένους σπόρους του, για ν’ απαλλαγούν από την ταινία και για να θεραπεύσουν επαναλαμβανόμενους πυρετούς (πιθανώς από ελονοσία).

Το «άγριο» ή «ορεινό» χρησιμοποιείτο για δεκάδες ασθένειες, όπως:

• τα φύλλα χρησιμοποιούνταν μόνο σε νερό ή όταν ο χυμός πινόταν με κρασί και τα φύλλα πιέζονταν επάνω στην πληγή μπορούσε να θεραπεύσει δαγκώματα και τσιμπήματα από λυσσασμένους σκύλους, σκορπιούς, μέλισσες και σφήκες και άλλα παρόμοια.
• Όσοι ήταν καλυμμένοι με τον χυμό του, ή αφού το είχαν φάει νηφάλια, θα είχαν ανοσία στο δηλητήριο για μια μέρα, καθώς και σε δηλητηριώδη θηρία (Πλίνιος).
• για το «ξήρανση» του σπέρματος,
• τον «καθαρισμό» της γυναίκας μετά τον τοκετό,
• την θεραπεία του πόνου στο αυτί,
• την απαλλαγή από κηλίδες και ατέλειες στο δέρμα και
• ως καταπραϋντικό του πόνου που προκαλείται από κτυπήματα.

Όλες οι θεραπείες απαιτούσαν είτε χυμό, είτε φύλλα, αλλά όχι σπόρους. Οι σπόροι του χρησιμοποιούνται σήμερα ως φαρμακευτικό φάρμακο, με την μορφή βάμματος.

Χρηση αγριοπηγανου αρχαιος αγριοπηγανος αγριοπηγανο αγριοπηγανον πριν 2.700 χρονια Χερσονησος αρεως αρη αινιγματικο μωλυ Λεκακης πηγνυμι στερεωνω, πηγω μπηγω πηγανον πηγανος παχια σαρκωδη φυλλα απηγαγον, ρυτη λατινικα ρουτα ruta πηγανο κηπευτο ορεινο ημερο αγριο Παροιμια σελινο σουστιν πηγανω αρχη ακρη χορτο κηπος παρτερι περικηπος σελινα πηγανα φυτο μαγικα γραψε ονομα κασσιτερος κρομυο, κρεμυδι λιβανος επιγραφη Αριστοφανης Θεοπομπος Θεοφραστος Σχολια θεος αρης αινιγμα φυτα πρωτη φορα αγριον αρχαιος ελληνας Διοσκοριδης, Ανατολια βολβωδες φυτο αρχαιοτερο ιατρος Γαληνος, Διοσκουριδης, ονομα αρμολαν αρμαλα χαρμαλα harmala Συρια βησασαν μπεσασαν βεσασαν besasan, μπεσασα βησασα besasa ιατρικη γνωση πρωιμος Μεσαιωνας, βοτανο moly ερμπα χερμπα ιμολουμ herba immolum ενθεογονο περσια περσικη πολιτιστικη παραδοση αβεσταν χαομα Avestan haoma ζωροαστρισμος ιστορια εγγενες Ευρωπη Ελλαδα Κρητη, Κυκλαδες, Θρακη, Κυπρος Μεγαλη Ελλας κατω νοτια Ιταλια Σαρδηνια, Ισπανια Κορσικη Ρωσια, Σερβια, Μολδαβια, Ουκρανια Ταυριδα / Κριμαια Ρουμανια, Βουλγαρια, βαλκανια Τουρκια, Καυκασος Αρμενια, Αζερμπαιτζαν, Γεωργια σποροι φυτου παραδοσεις παραδοσιακη Βορεια βορειος Αφρικη Ινδια Εγγυς Ανατολη θεραπεια της νοσου Παρκινσον, νοσος ψυχιατρικη παθηση παθησεις νευρα ανακουφιση οξυς πονος Ιραν αποτροπαικο φυλακτο προστασια κακο ματι βασκανια εθιμο αποξηραμενος σπορος, θυμιαμα, προισλαμικη εποχη αφροδισιακο εργαστηριο, αρμινη Β κυτταρα παγκρεας ψυχοδραστικο παραισθησιογονο αντιβακτηριακο θεραπευτικες ιδιοτητες πολιτισμος υποκαπνισμος Σιδηρου νυμφαια / Nymphaea nouchali var / caerulea αιγυπτος τελετουργικο αγγειο θεος μπες Bes, 2^ος αιωνας πΧ σκοπιμη ναρκωτικο ανθρωπος, αγγεια, οαση ερημος Qurayyah / Κουραγια Σαουδικη Αραβια κεραμικο συσκευη οικια κοινοτητα ευεργετικες αρχαια, αρχαιο εισπνοη ψυχοδραστικες φαρμακευτικες, φαρμακο υγειονομικες πρακτικες επιδραση καθαρισμος αερας, απολυμανση παρασιτα περιβαλλον σωματικες αυλη πολιτιστικη κληρονομια βεδικη λεξη σομα soma ινδοιρανικα κειμενα βιβλιο 12^ος αραβας γεωπονος al-‘Awwam Σεβιλλη ψησιμο ψωμι ζυμωση γευση 16^ος φαρμακοποιος χαρελ harel εβρος ποταμος ιβηρ κοιλαδα του ντουερο Duero Ταγος / Tajo σπανιο Ανδαλουσια επιπτωσεις διαβητης ζαχαρο Νοσοκομειο Mount Sinai Νεα Υορκη ηπα φυτικο ειδος Peganum harmala πολυετης αειθαλης θαμνος 14ος γαλλικη λεξις 3ος λατινικο ruta περσικο ιρανικο ιερο αγγλικα spinach, ανθελμινικο αποβολη παρασιτικο σκουληκι αρχαιοι ελληνες απαλλαγη ταινια πυρετος ελονοσια ορεινο ασθενεια φυλλα νερο χυμος κρασι φυλλο πληγη δαγκωμα τσιμπημα λυσσασμενος σκυλος, λυσσα σκορπιος, μελισσα σφηκα ανοσια δηλητηριο δηλητηριωδη θηρια Πλινιος ξηρανση σπερμα καθαρισμός γυναικα τοκετος γεννα αυτι ωταλγια κηλιδα ατελεια δερμα καταπραυντικο κτυπημα θεραπειες φαρμακευτικο βαμμα