Της MSc δασκάλας Ουρανίας Κανελλοπούλου
Ο Ζευς ερωτεύτηκε την νύμφη Καλλιστώ, μονάκριβη κόρη του Λυκάονα, βασιλιά της Αρκαδίας με τους 50 γιους και από την ερωτική τους σχέση γεννήθηκε ο Αρκάδας, ο γενάρχης των Αρκάδων. Ο Σοφοκλής, επίσης, στον Οιδίποδα ονομάζει την Μ. Άρκτο «Αρκάδιον αστέρα», από την πατρίδα της Καλλιστούς. Όταν το έμαθε αυτό η Ήρα, ζήλεψε πολύ και από τον θυμό της, εκδικήθηκε την πανέμορφη Καλλιστώ μεταμορφώνοντάς την σε αρκούδα, το πιο άσχημο ζώο. Μεταμορφωμένη η Καλλιστώ σε αρκούδα περιπλανιόταν για χρόνια στα δάση της Αρκαδίας, ώσπου συνάντησε κάποια στιγμή τον γιο της, τον Αρκάδα, που κυνηγούσε άγρια ζώα, αφού είχε γίνει πια παλληκάρι. Συγκινημένη από την μητρική αγάπη, έτρεξε να τον αγκαλιάσει, όμως ο Αρκάδας νόμισε πως του επιτίθεται και σήκωσε το δόρυ του να την σκοτώσει. Τότε, για να προλάβει την μητροκτονία ο Δίας, μεταμόρφωσε τον Αρκάδα σε μικρή Άρκτο. Όντας αρκουδάκι πλέον, ο Αρκάδας αναγνώρισε την μητέρα του και έτρεξε να την αγκαλιάσει. Ο Δίας τους τοποθέτησε στον ουρανό ως αστερισμούς, ώστε να τους προστατέψει από την οργή της Ήρας. Ωστόσο η Ήρα, θυμωμένη και πάλι, διέταξε τον Ωκεανό να τους κάνει αειφανείς, για να μην βρουν ποτέ ξεκούραση. Συνεπώς οι δυο Άρκτοι δεν ξεκουράζονται ποτέ, ενώ τους καταδιώκει διαρκώς ο Αρκτούρος, ο επί κεφαλής των Θηρευτικών Κυνών.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ
Η λέξη Άρκτος χρησιμοποιείται ήδη από τον Όμηρο στον εξής στίχο της Οδύσσειας: Ἄρκτον θ’, ἣν καὶ Ἄμαξαν ἐπίκλησιν καλέουσιν (Ιλ.18.487, Οδ.5.273), δηλαδή «την Άρκτο, που κι Άμαξα την λένε». Φαίνεται πως η ονομασία αυτήν δόθηκε από τα αρχαία χρόνια στους δυο αστερισμούς (Μεγάλη και Μικρή Άρκτο), παρ’ όλο που το σχήμα τους δεν ομοιάζει με αρκούδα. Η λέξη Άρκτος ταυτίστηκε με τον «Βορρά, Βόρειο Πόλο», επειδή οι αστερισμοί αυτοί ανήκουν στο Βόρειο Ημισφαίριο. Ενώ η φράση «ἑτέρα ἄρκτος» χρησιμοποιείται για τον Νότιο Πόλο.
Παράγωγες λέξεις:
- άρκτειος: αυτός που ανήκει σε άρκτο ή προέρχεται από αυτή,
- αρκτικός: ο βόρειος, (εξ ού και η Αρκτική περιοχή της Γης που ονομάσθηκε έτσι, διότι η Μεγάλη και η Μικρή Άρκτος φαίνονται να περιφέρονται γύρω από το ζενίθ καθ’ όλην την διάρκεια της πολικής νύχτας. Αντιδιαμετρικά της Αρκτικής βρίσκεται η Ανταρκτική ή Ανταρκτίδα.)
- αρκτεύω: υπηρετώ ως άρκτος της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκακης “Τα επίθετα της θεας Αρτεμιδος”.
- άρκτιος: ο αρκτικός,
- αρκτώος: αυτός που ανήκει σε αρκούδα,
- Αρκτία,
- Αρκτιδεύς: νεογνό αρκούδας
Σύνθετες λέξεις:
- Αρκτούρος: το λαμπρότερο αστέρι στον γειτονικό αστερισμό του Βοώτη, που βρίσκεται στην προέκταση της ουράς της Μ. Άρκτου, από το Άρκτος + ουρά. Και Αρκτοφύλαξ: ο Αρκτούρος
- Αρκτοειδής: ο όμοιος με άρκτο,
- Αρκτόμορφος, αρκτοτρόφος: που τρέφει και γυμνάζει άρκτους
- Άρκτιτις, αρκτόδερμα, Αρκτοκήβος, Αρκτομήκων, Αρκτοστάφυλος
Ο Άρατος ο Σολεύς, Έλληνας αστρονόμος, στα Φαινόμενα γράφει «Ἄρκτοι ἅμα τροχόωσι· τὸ δὴ καλέονται Ἅμαξαι.» (στ. 27), δηλαδή «Δυο άρκτοι, λεγόμενες Άμαξες, γυρίζουν γύρω του». Από μια πανάρχαια παράδοση της Νάξου Κυκλάδων, ο Άρατος αναφέρει πως οι Άρκτοι ήταν Κρητικές τροφοί του Δία, όταν ήταν βρέφος και εξ αιτίας της αφοσίωσής του στον καθήκον τους, τοποθετήθηκαν στον ουρανό.
Η ονομασία της συνδέεται επίσης με έναν αρχαϊκό αρκαδικό μύθο, κατά τον οποίον στην Μαντινεία της Αρκαδίας υπήρχε η παράδοση πώς στους αρχαϊκούς χρόνους ο ουρανός ήταν γυάλινος, σε κάποια σημεία μαλακός και κολλημένος με την Γη. Κάποτε κάποιοι κυνηγοί σκότωσαν μια αρκούδα και κάρφωσαν το αρκουδοτόμαρό της στον ουρανό. Έτσι δημιουργήθηκε η Μεγάλη Άρκτος και τα καρφιά έγιναν τα άστρα της. Πανάρχαια νομίσματα από την Μαντίνεια απεικονίζουν την άρκτο, λ.χ. τριώβολο του 490 π.Χ. (παρακάτω φωτογραφία).
Ο Απολλώνιος χαρακτηρίζει την Μεγάλη Άρκτο με τα ονόματα Έλιξ και Ελίκη, επειδή ελίσσεται γύρω από τον πόλο, «ὁ ἀστερισμὸς τῆς μεγάλης ἄρκτου ἐκ τῆς περὶ τὸν πόλον περιστροφῆς αὐτῆς» (Ἀπολλ. Ρόδ. Γ. 1195).
Όπως φαίνεται, λοιπόν, εκτός από «Άρκτο», της αποδίδουν και το όνομα «Άμαξα». Η λέξη Άμαξα είναι σύνθετη, προέρχεται από το επίρρημα ἅμα «συγχρόνως, μαζί» και το ουσιαστικό ἄξων, ο γήινος άξονας, και ως όνομα του αστερισμού δηλώνει πως τα άστρα του περιφέρονται όλα μαζί γύρω από έναν άξονα, αυτόν που διέρχεται από τον Βόρειο Πόλο.
Συγγενικές λέξεις:
ἁμάξιον, ἁμαξεύς, ἁμαξιαῖος, ἁμαξίς, ἁμαξίτης, ἁμαξεύω, ἁμαξάριον, ἁμαξάριος, αμαξάδα, αμάξωμα, αμαξόβιος, αμαξοπηγός, αμαξουργός, ἁμαξήλατος, ἁμαξήρης, ἁμαξιτός, ἁμάξοικος, ἁμαξοκυλιστής, ἁμαξοπληθής, ἁμαξοφόρητος, ἁμαξελάτης, ἁμαξηγός, ἁμαξηλάτης, ἁμαξοειδής, αμαξαγώγιο, αμαξαγωγός, αμαξόποδες, αμαξοποιός, αμαξοπώλης, αμαξοστάσιο, αμαξόστρατα, αμαξοφοβία, αμαξοφόρτωμα
Στο πέρασμα των χρόνων της αποδόθηκαν πολλά ακόμα ονόματα. Οι Ρωμαίοι την αποκαλούσαν Άροτρο και τα 7 λαμπρότερα άστρα της Επτά Βόες, εξ ού και Βοώτης ο γειτονικός της αστερισμός, που σημαίνει ο βοσκός των βοδιών. Κατά τον μεσαίωνα ονομάστηκε Άμαξα του Δαβίδ και Κιβωτός του Νώε. Ο Σίλλερ την καλεί Πλοίαρχο του Αγίου Πέτρου. Άλλες λαϊκές ονομασίες της είναι: Αναποδοκάραβο, Κάραβο, Αλέτρι, Αλετροπόδι, Συμπεθεριό, Κλέφτη, Εφτά Αδέλφια και Χορός των Επτά Παρθένων.
ΓΡΑΜΜΟΔΑΙΣΙΑ
Ο αστερισμός αποτελείται από 138 άστρα (2ου- 6ου μεγέθους), εκ των οποίων τα 7 είναι τα λαμπρότερα. Διακρίνεται όταν κάποιος ενώσει τα 4 από τα πιο λαμπρά άστρα (α, β, γ και δ) με νοητές γραμμές και τα υπόλοιπα 3 (ε, ζ και η), ώστε να σχηματιστεί το σώμα της Άρκτου, που μοιάζει με ένα τραπέζιο σχήμα και η ουρά της αντίστοιχα. Πολλοί βλέπουν επίσης, μια άμαξα από τα 4 πιο λαμπρά άστρα και άλογα από τα υπόλοιπα 3, ενώ αρκετοί διακρίνουν το σχήμα μιας κατσαρόλας ή ενός τηγανιού και έτσι εντοπίζουν εύκολα τον αστερισμό.
ΕΥΡΕΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΚΟΥ ΑΣΤΕΡΑ, το αστέρι του Βορρά
Όταν κάποιος προεκτείνει την απόσταση των αστεριών α και β πέντε φορές πάνω στην ευθεία αβ, εντοπίζει τον Πολικό Αστέρα, το αστέρι α της Μικρής Άρκτου, το οποίο δείχνει πάντα τον Βορρά και τυχαίνει να αποτελεί προέκταση του νοητού άξονα περιστροφής της Γης.
Πάνω από το προτελευταίο άστρο της ουράς της (ζ), τον Μιζάρ, βρίσκεται ένα μικρό άστρο, ο Αλκόρ, που κατά την αρχαιότητα, οι αξιωματικοί το χρησιμοποιούσαν για να ελέγξουν αν οι στρατιώτες τους έβλεπαν καλά και για να διαλέξουν τους ικανότερους τοξότες και ναυτικούς. Το μικρό αυτό άστρο καλείται Αλκόρ, Αλ-Σαϊδάκ ή Δοκιμή και επειδή θεωρείται και αναβάτης του αλόγου που αντιπροσωπεύει ο Μιζάρ, ονομάζεται και Ιππέας ή Ταχυδρόμος.
Η Μεγάλη Άρκτος σημειώθηκε από τον Έλληνα γεωγράφο Κλαύδιο Πτολεμαίο στην αρχαιότητα και αποτελεί έναν από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 11.4.2025.
Βιβλιογραφία:
- Άρατος, Σ. (χ.χ.). Φαινόμενα.
- LSJ: Ιλ.18.487, Οδ.5.273, Ἀπολλ. Ρόδ. Γ. 1195, Greek Monolingual.
- Άρκτος Μεγάλη \ Αστερισμός.
- Θεοδοσίου, Σ., και Δανέζης, Μ. “ΤΑ ΑΣΤΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΤΟΥΣ, ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΥΡΑΝΟΓΡΑΦΙΑ”, εκδ. “Δίαυλος”, Αθήνα, 2012.
- Κόκκορης, Τ. “Οι Θησαυροί των Αρκάδων”, το Πρωτοσέλιδο.
- Τσιμπίδας, Δ. “Η Μεγάλη Άρκτος και ένας ουρανός που αγνοούμε”, Κ.Ε. Θησείου, ΙΑΑΔΕΤ, & ΕΑΑ
ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΣ της ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΡΚΤΟΥ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΙ ΜΕΓΑΛΗ ΑΡΚΤΟΣ ΚΑΤΑΣΤΕΡΙΣΜΟΣ Κανελλοπουλου Διας ζευς ερωτας νυμφη Καλλιστω, μονακριβη κορη Λυκαονας, λυκαων βασιλιας Αρκαδιας 50 γιοι ερως Αρκαδας, γεναρχης των Αρκαδων θεα ηρα, ζηλεια θυμος εκδικηση πανεμορφη μεταμορφωση αρκουδα, ασχημο ζωο αρκαδια περιπλανηση δασος Αρκας κυνηγι αγρια ζωα, αυγκινηση μητρικη αγαπη, αγκαλια επιθεση δορυ μητροκτονια μικρη αρκουδακι μητερα ουρανος προστασια οργη Ωκεανος αειφανεις αστερες, ξεκουραση αρκτοι καταδιωξη Αρκτουρος, Θηρευτικοι Κυνες ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ λεξη ομηρος Οδυσσεια αρκτον αμαξα επικλησις Ιλιας ονομα αρχαια χρονια Μεγαλη Βορρας βορας Βορειος Πολος Βορειο Ημισφαιριο ετερα Νοτιος αρκτειος αρκτικος βορειος, Αρκτικη ζενιθ πολικη νυχτα Ανταρκτικη Ανταρκτιδα Ανταρκτις αρκτευω υπηρετω Βραυρωνια Αρτεμιδα, Βραυρωνα Αρτεμις Βραυρων αττικης Αρτεμη αρκτιος αρκτωος Αρκτια, Ακρτιδευς νεογνο αρκτουρος λαμπροτερο αστερι Βοωτης, ουρα αρκτοειδης αρκτοφυλαξ αρκτοφυλακας αρκτομορφος, αρκτοτροφος τροφη εκγυμναση αρκτιτις, αρκτοδερμα, Αρκτοκηβος, Αρκτομηκων, Αρκτοσταφυλος αρατος ο Σολευς, ελληνας αστρονομος, αστρονομια Φαινομενα τροχος αμαξαι αμαξες, παναρχαια παραδοση Ναξος κυκλαδες Κρητικη τροφος βρεφος αφοσιωση αρχαικος αρκαδικος μυθος, Μαντινεια παραδοση αρχαικα χρονια γυαλινος, γυαλι υαλι μαλακος κολλημενος Γη κυνηγος αρκουδοτομαρο καρφι αστρα νομισμα Τριωβολο Μαντινειας 5ος αιωνας 490 πΧ Σοφοκλης, Οιδιποδας Αρκαδιος αστερας Απολλωνιος ελιξ Ελικη, ελικας περιστροφη Ροδιος σβαστικα τετραγαμμα γαμμαδιον ηλιογαμμα επιρρημα αμα συγχρονως, μαζι αξων, γηινος αξονας, αμαξιον, αμαξευς, αμαξιαιος, αμαξις, αμαξιτης, αμαξευω, αμαξαριον, αμαξαριος, αμαξαδα, αμαξωμα, αμαξοβιος, αμαξοπηγος, αμαξουργος, αμαξηλατος, αμαξηρης, αμαξιτος, αμαξοικος, αμαξοκυλιστης, αμαξοπληθης, αμαξοφορητος, αμαξελατης, αμαξηγος, αμαξηλατης, αμαξοειδης, αμαξαγωγιο, αμαξαγωγος, αμαξοποδες, αμαξοποιος, αμαξοπωλης, αμαξοστασιο, αμαξοστρατα, αμαξοφοβια, αμαξοφορτωμα Ρωμαιοι αροτρο 7 λαμπροτερα αστρα Επτα Βοες, Βους βοσκος βοδι μεσαιωνας Δαβιδ Κιβωτος του Νωε Σιλλερ σιλερ Πλοιαρχος του Αγιου Πετρου λαικο Αναποδοκαραβο, Καραβο, Καραβος Αλετρι, Αλετροποδι, Συμπεθεριο, Κλεφτης, Εφτα Αδελφια Χορος των Επτα Παρθενων ΓΡΑΜΜΟΔΑΙΣΙΑ σωμα τραπεζιο σχημα αλογα κατσαρολα τηγανι Βορρας Βορας περιστροφη Μιζαρ, Αλκορ, αρχαιοτητα, αξιωματικος ελεγχος τεστ ορασης οραση στρατιωτης ικανοτερος τοξοτης ναυτικος Αλ Σαιδακ Δοκιμη αναβατης αλογο ιππος Ιππεας Ταχυδρομος κλαυδιος Πτολεμαιος Διεθνης Αστρονομικη ενωση Θεοδοσιου, Δανεζης, ΜΥΘΟΙ ΟΥΡΑΝΟΓΡΑΦΙΑ
