Του Αντώνη Μπουσμπούκη, ομοτίμου καθηγητή Γλωσσολογίας Α.Π.Θ.
Το άτομον, η ελάχιστη υλική μονάδα και το χάος, η άπειρη μήτρα του Σύμπαντος, η διαλεκτική, έννοια που δηλώνει τη διαπάλη των στοιχείων, και η αρμονία, κόρη της διαλεκτικής μαζί με τη μουσική ως ακουστική έκφραση της αρμονίας, συνοψίζουν τον μικρόκοσμο και τον μακρόκοσμο, που στα ιταλικά ακούγονται αντίστοιχα ως microcόsmo και macrocόsmo. Έτσι, η ομάδα λέξεων: άτομον, χάος, διαλεκτική, αρμονία, μουσική, μικρόκοσμος και μακρόκοσμος διεθνοποιήθηκαν, για να δηλώνουν τη συνοχή και την υπόσταση του κόσμου.
Ωκεανός και Γαλαξίας στον κάθετο άξονα Ευρώπη και Ασία στον οριζόντιο άξονα του πλανήτη μας. Τέσσερες διεθνοποιημένες κι αυτές λέξεις, με τις οποίες η ελληνική μπόλιασε με χάρη και σοφία τις γλώσσες του προηγμένου επιστημονικά κόσμου και στοίχειωσε τα σύνορα της απεραντοσύνης. Έτσι, ακούμε στα γαλλικά: ocean, galaxie, Europe και Asie, ενώ στ’ αγγλικά: ocean, galaxy, Europe, Asia και Eurasia, δηλ. Ευρασία.
Στο ίδιο εννοιολογικό πλέγμα η λέξη ΛΟΓΟΣ, με 40 περίπου σημασίες και ανάμεσά τους τα: «λόγος- ομιλία», «λογική», «νους-πνεύμα», αναβαθμίζεται μέσα από τη σκέψη ενός Ηράκλειτου, ενός Πλάτωνα κι άλλων φιλοσόφων, για να γίνει τελικά ο ενσαρκωμένος Λόγος Θεός εν αρχή στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο.
Σε ιταλικό πανεπιστήμιο άκουσα τον F. Sabbatini, διάσημο γλωσσολόγο, να λέγει: «Όλες οι γλώσσες είναι ίσες μεταξύ τους, όπως ίσες είναι και όλες οι γυναίκες. Αλλά, όπως ανάμεσα στις γυναίκες κάποιες είναι κυρίες των τιμών, έτσι και μεταξύ των γλωσσών πρώτη κυρία των τιμών είναι η ελληνική». Λατινοπρεπώς θα χαρακτήριζα την θέση τούτη της ελληνικής ως Prima interpares, που σημαίνει «πρώτη μεταξύ ίσων».
Στο περιοδικό ΠΑΡΟΥΣΙΑ διαβάζουμε: «Με την επιστροφή στην πρωτογένεια των λέξεων, των Ελληνικών λέξεων, έχει ήδη συμφωνήσει ο Μαρξ «Η Ελληνική γλώσσα» γράφει «αναδείχθηκε ως κανόνας, ως πρότυπο, για όλε στις εποχές και όλες τις γλώσσες». Σημειώστε αυτό το: «για όλες τις εποχές». Και ο Έγκελς γράφει: «Τα όλα χαρίσματα, και δη τα γλωσσικά των Ελλήνων, τους εξασφάλισαν μια τέτοια θέση στην ιστορία της ανθρωπότητας, που κανείς άλλος λαός να μη μπορεί να την διεκδικήσει». Και ο κορυφαίος ρήτορας της Ρώμης, ο Κικέρων, έλεγε: «Η γλώσσα των Ελλήνων είναι η γλώσσα των θεών». Φαίνεται όμως ότι οι Νεοέλληνες ή ξέχασαν να είναι θεοί ή δεν θέλουν να είναι θεοί» (τ. 28. Αθήνα 2004, σελ. 109).
Μετά την παρουσίαση της πρώτης κυρίας των τιμών, δηλ. της ελληνικής, θα μπούμε στο κύριο μέρος του θέματός μου, όπου δε θα μιλήσω για λέξεις, που η ελληνική έχει δανείσει στις άλλες γλώσσες, αλλά για τη δυνατότητά-της να παράγει συνεχώς νέους όρους, νέες λέξεις.
Την παραγωγικότητα της ελληνικής γλώσσας εγγυώνται οι διαθέσιμοί της πόροι, δηλαδή οι υπεράφθονές της λέξεις, και τα μέσα παραγωγής, που είναι τα προθηματοειδή κι επιθηματοειδή στοιχεία της, τα οποία παρουσιάζω αμέσως παρακάτω.
Οι πόροι της ελληνικής, δηλαδή οι υπεράφθονες, όπως είπαμε, λέξεις βρίσκονται στα διασωθέντα κείμενα από την αρχαιότητα, τη βυζαντινή και νεώτερη περίοδο, στις πέτρινες επιγραφές και όπου αλλού. Σήμερα ο γλωσσικός πλούτος της ελληνικής, από τον Όμηρο μέχρι τον έσχατο συγγραφέα της τελευταίας περιόδου του Βυζαντίου, είναι συγκεντρωμένος σε χιλιάδες λήμματα, διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Thesaurus Linguae Graecae (T.L.G.) του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσας, που το 1971 ίδρυσε στο Ιρβάιν της Καλιφόρνιας η M. McDonald. ΤΥΧΗ ΑΓΑΘΗ για τον γλωσσικό μας πλούτο, βοήθημα πολυτιμότατο για κάθε μελετητή και ακένωτη γλωσσική παρακαταθήκη.
Κι ενώ πόροι της ελληνικής, όπως και της άλλης παραγωγικής γλώσσας, της λατινικής, είναι οι λέξεις τους, τα μέσα, ωστόσο, παραγωγής είναι και στις δύο αυτές γλώσσες τα προθηματοειδή και επιθηματοειδή, όπως προείπα, λεξικά στοιχεία τους. Αυτά συμβάλλουν στη δημιουργία νέων όρων στον χώρο της επιστήμης και της τεχνολογίας. Τέτοια προθηματοειδή κι επιθηματοειδή λεξικά στοιχεία είναι τα: φιλο-, νέο-, τέχνο-, τηλε-, -λογία, -αρχία, -κρατία κλπ.
Από προσωπική έρευνα, βρήκα ότι η συνδρομή των δύο «σοφών» όπως τις αξιολογούν, γλωσσών, της ελληνικής και της λατινικής, είναι σε αναλογία στης ελληνικής έναντι 2 της λατινικής ως προς τα διαθέσιμα στοιχεία για την παραγωγή νέων όρων μέσα – πάντα – από τη διαδικασία της σύνθεσης. Πιο συγκεκριμένα: η ελληνική διαθέτει 63 προθηματοειδή και επιθηματοειδή στοιχεία, ενώ η λατινική 21. Ωστόσο, υποθέτω πως υπάρχουν και άλλα παρόμοια στοιχεία, που διέφυγαν από την καταγραφή μου.
Αυτές τις λεξικές βάσεις, καθώς είναι έτοιμα γλωσσικά στοιχεία για τον σχηματισμό νέων σύνθετων όρων, θα τις ονόμαζα «λέξεις-πατρόν». Παλαιότερα τα προθηματοειδή κι επιθηματοειδή τούτα στοιχεία τα έλεγαν με μία λέξη θέματα, αργότερα τα είπαν συμφύματα, μεταφράζοντας το γαλλικό confixes, και πρόσφατα ημιλέξεις. Πράγματι, και κομμένες είναι ως προς τις καταλήξεις, εφόσον προέρχονται από ουσιαστικά, αντωνυμίες κι επίθετα, αλλά και αποτελούν το μισό μέρος μιας σύνθετης λέξης, επομένως είναι κυριολεκτικά ημιλέξεις / μισολέξεις.
Τα προθηματοειδή αποτελούν το πρώτο συνθετικό μέρος μιας σύνθετης λέξης. Προτάσσονται. Ακολουθούν τώρα μερικά μόνο παραδείγματα ελληνικών προθηματοειδών στοιχείων στη σύνθεση λέξεων στα ιταλικά, στον χώρο των οποίων έκανα τη σχετική έρευνα. Τα προτίμησα και για τον επιπλέον λόγο ότι ακούγονται πιο καθαρά από ό,τι στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.
αντι->anti-: autifurto (= αντικλεπτικός), antiffogistico (= αντιφλογιστικός)
αυτο->auto-: automobile (= αυτοκίνητο), autogol (= αυτογκόλ)
ηλιο->elio-: eliocentrico (= ηλιοκεντρικός), plioterapia (= ηλιοθεραπεία)
ημι->emi-: emicrania (= ημικρανία), emifonia (ημιφωνία)
φωνο-> fono-: fonologia (= φωνολογία), fonoregi-stratoze (= συσκευή ηχοληψίας)
φωτο-> foto-: fotografia, fotomontaggio
μονο->mono-: monocolore (= μονόχρωμος), monocolo (= μονόκλ, μονόφθαλμος)
νέο-> neo-: neonato (= νεογέννητος), neofascista (νεοφασίστας)
ορθο->orto-: ortoepia (= ορθοέπεια, ορθοφωνία), ortoscópico (= ορθοσκοπικός)
παν->pan-: paneuropeo (= πανευρωπαϊκός), pancromatico (= πάγχρωμος)
πολυ->poli-: poliambulatorio (= πολυϊατρείο), Policordo (= πολύχορδο)
κλπ.
Στην συνέχεια παρουσιάζονται επιθηματοειδή ελληνικά στοιχεία. Αυτά συνιστούν το δεύτερο μέρος μιας σύνθετης λέξης. Επιτάσσονται. Τα παραδείγματα είναι από τα ιταλικά και προσφέρονται μόνο δειγματοληπτικά:
–φιλία> – filia: cinofilia (= κυνοφιλία), esterofilia (= ξενομανία)
–φοβία>- fobia: idrofobia (= υδροφοβία), claustrofobia (= κλειστοφοβία)
–θήκη> – teca: discoteca (= δισκοθήκη), enoteca (= οινοθήκη, κάβα)
–λογία> – logia: biologia (= βιολογία), meteorologia (= μετεωρολογία).
–λόγος> -logo: astrologo (= αστρολόγος), musicologo (= μουσικολόγος)
κλπ.
Και για να μην «αδικήσω» την λατινική, φέρνω και μερικά σχετικά παραδείγματα από τον χώρο της, πάντα, βέβαια στα ιταλικά:
bi, bis < ελληνικό δις > biennule (= διετής και διετία), bis-cotto (= ετυμολογικά: δυο φορές ψημένο, δηλαδή μπισκότο)
extra-: extralargo (= υπερβολικά φαρδύς), extraeuropeo (= εξωευρωπαϊκός)
super– < ελλ. υπέρ: supermercato (= υπεραγορά), αγγλικά superman (= υπεράνθρωπος).
trans-: transito (= πέρασμα), transatlantico (= υπερατλαντικός).
Τα προθηματοειδή κι επιθηματοειδή, που τα είπαμε ημιλέξεις, είναι ακριβώς τα στοιχεία εκείνα, που προικίζουν την ελληνική με τη δυναμική τάση για την αειφόρο, την χωρίς τέρμα ανάπτυξή-της στον τομέα σχηματισμού νέων όρων.
Η διερεύνηση του λεξικολογίου των επιστημών, της τεχνολογίας και της ανθρώπινης γενικά σκέψης, με βάση τα διαθέσιμα – και όχι μόνο – τούτα στοιχεία, τις ημιλέξεις, μπορεί να επεκτείνεται επ’ άπειρον, καθώς οι μεταξύ τους συνδυασμοί ή συνάψεις δεν έχουν τελειωμό. Αυτό, άλλωστε, είναι το γνώρισμα της απειρότητας: από περιορισμένο αριθμό στοιχείων να παράγονται άπειροι μεταξύ τους συνδυασμοί. Τούτο είναι εύκολο να το αντιληφθούμε, εάν αντιπαραβάλουμε τις δυνατότητες του δελτίου του ΠΡΟ-ΠΟ με τα τρία μόνο σύμβολά του (1, 2, Χ), που, για να πετύχει κανείς το ποθητό δεκατριάρι, κάνει τόσους πολλούς συνδυασμούς, και από την άλλη εάν φανταστούμε πόσους συνδυασμούς μεταξύ-τους μπορούν να κάνουν οι 63 ημιλέξεις της ελληνικής και οι 21 της λατινικής. Και να έχουμε επιπλέον υπόψη ότι οι συνδυασμοί δε γίνονται στο εσωτερικό μόνο της ελληνικής αλλά και μεταξύ της ελληνικής και της λατινικής, καθώς ακόμα και της εθνικής γλώσσας, όπου παράγεται ο νέος όρος. Οι λέξεις που προκύπτουν από στοιχεία διαφορετικών γλωσσών καλούνται υβριδικές. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, η λέξη microfilm (= μικροφίλμ) της αγγλικής, όπου το πρώτο συνθετικό μέρος, το μικρο –(μάικρο-) είναι ελληνικό και το δεύτερο, το film, είναι αγγλικό. Ένα άλλο παράδειγμα προσφέρει η λέξη paninoteca (= ψωμοθήκη) της ιταλικής, όπου το panino (= ψωμάκι) δένει με το –teca (= θήκη) της ελληνικής κλπ.
Επομένως, τ’ αρχαία ελληνικά και τα λατινικά συνιστούν ένα σχεδόν ανεξάντλητο «ρεζερβουάρ», μια παρακαταθήκη για νέους όρους στον χώρο των σύγχρονων γλωσσών.
Οι ημιλέξεις, δηλαδή τα προθηματοειδή κι επιθυματοειδή στοιχεία, καθώς είναι τυποποιημένες και κρύες μέσα από το ψυγείο του Χρονοντούλαπου, αφού προέρχονται από μη ομιλούμενες πια γλώσσες, προσφέρονται με κατασταλαγμένη, σταθερή σημασία, ως πολύ κατάλληλες για να εκφράσουν με ακρίβεια καινούργιες έννοιες.
Οι ημιλέξεις έχουν καταστεί – θα λέγαμε – «γλώσσες κουλτούρας», που τις μελετούν λίγο-πολύ σε όλον τον κόσμο. Γιαυτό, ακριβώς, γίνονται κατανοητές οπουδήποτε, καθώς έχουν πια διεθνοποιηθεί. Με τις ημιλέξεις δημιουργούνται επικοινωνιακά προγεφυρώματα, που συμβάλλουν στη συνοχή γλωσσών και πολιτισμών. Για παράδειγμα, ένας Ιταλός δεν έχει πρόβλημα να καταλάβει την σημασία του προθηματοειδούς τηλε-: telefono, televisione, telegramma κλπ.
Εάν τώρα πάμε στην ιστορία με την παραγωγή σύνθετων διεθνών όρων για χρήση στον χώρο των επιστημών και της τεχνολογίας, θα δούμε ότι κατά τον 18ο και 19ο αιώνα ήταν έργο της γαλλικής. Σήμερα, όμως, τους περισσότερους σύνθετους όρους παράγει η αγγλική, η οποία κατά τα 2/3 εμπεριέχει λατινικές κι ελληνικές λέξεις. Γι’ αυτό, μεγάλος Βρετανός γλωσσολόγος χαρακτήρισε την αγγλική ως γλώσσα κλασσική.
Κι ενώ από την ελληνική και τη λατινική διάφοροι λαοί έχουν, κατά προφορική παράδοση, κληρονομήσει λέξεις από το απώτερο παρελθόν, στους επόμενους αιώνες οι λόγιοι και οι επιστήμονες κατέφευγαν σε λατινικά κι ελληνικά κείμενα, προκειμένου να βρουν κατάλληλες λέξεις, για να εκφράσουν νέες ιδέες κι έννοιες σε όλους τους τομείς του πολιτισμού: από το δίκαιο έως την ιατρική, από την οικονομία έως την ιστορία, από τη φιλοσοφία έως τα μαθηματικά, καθώς και σε όλες τις άλλες επιστήμες.
Όσο για την επίσημη γλώσσα εκκλησίας, κράτους και λογίων σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως γνωρίζουμε, αυτή στάθηκε για πολλούς αιώνες η λατινική. Έτσι, οι γλώσσες των λαών αυτών βρίθουν από λατινικές λέξεις. Αλλά, παρά το γεγονός ετούτο, η τάση σχηματισμού νέων επιστημονικών όρων κλίνει αποφασιστικά υπέρ της ελληνικής.
Η ελληνική στην περίπτωση αυτή συνδυάζει δύο ακαταμάχητα προσόντα. Το πρώτο είναι το κύρος της, καθώς στους ώμους της φέρει την λάμψη του κλασσικού – και όχι μόνο πολιτισμού – και την πλούσια γραμματεία της. Το δεύτερο προσόν της είναι μοναδικό στον χώρο των ευρωπαϊκών γλωσσών. Πρόκειται για τον εύπλαστο χαρακτήρα της, που της επιτρέπει να σχηματίζει σύνθετες λέξεις, οι οποίες δένουν τέλεια οργανικά μεταξύ τους. Για παράδειγμα, οι λέξεις σταυρόλεξο και αετόπουλο, σε άλλες γλώσσες θα είχαν την σύνθετη μορφή: *σταυρός-λέξη και *αετός – πουλί, δηλαδή θα έμεναν ακατέργαστες, ασυγχώνευτες ως προς τα συνθετικά τους μέρη.
Για το άλλο προσόν της ελληνικής, το κύρος-της, φέρνω δειγματοληπτικά δύο μόνον ελληνικές λέξεις στον χώρο της ιταλικής. Στην γλώσσα του Δάντη η λέξη dentista (= οδοντίατρος) είναι και εύκολη στην προφορά και κατανοητή, καθώς παράγεται από το dente (= δόντι). Οι οδοντίατροι, όμως, κολακεύονται όταν γράφουν στις επιγραφές τους το odontoiatra, που είναι δυσκολοπρόφερτο και ξένο εντελώς στον μέσο Ιταλό. Η λεζάντα, που συνοδεύει μια εικονογράφηση, λέξη γαλλική, ξένη για την ελληνική, στα ιταλικά ακούγεται πολύ ελληνοπρεπώς: didaskalia.
Οι όροι, μονολεκτικοί ή περιφραστικοί, πολώνονται, πιάνουν τ’ άκρα, στον χώρο της νομικής και της ιατρικής ορολογίας. Στη νομική κυριαρχούν οι λατινικοί όροι, για τους γνωστούς λόγους, που σχετίζονται με την παράδοση της ρωμαϊκής νομοθεσίας. Στον χώρο, όμως, της ιατρικής κυριαρχούν οι ελληνικοί όροι. Αυτό οφείλεται στην παράδοση των αρχαίων Ελλήνων ιατρών, των αλλιώς Ασκληπιάδων. Έτσι, για παράδειγμα, λέξεις όπως: βρογχοπνευμονία, ορθοπεδική δεν τις συνέθεσαν Έλληνες ιατροί αλλά Γάλλοι μ’ ελληνικά γλωσσικά στοιχεία, που στη γλώσσα τους ακούγονται ως bronchopneumonia, ortopedie. Παρόμοια και στα ιταλικά ακούμε ιατρικούς όρους, όπως: psicosomatica (= ψυχοσωματικός), aorta (= αορτή), trauma craniaco (= κρανιακό τραύμα) και δεν τελειώνουν.
Για την παραγωγική δύναμη της ελληνικής στον χώρο μιας δεύτερης ως προς το κύρος της ευρωπαϊκής γλώσσας, αναφέρομαι τώρα στην περίπτωση της ρουμάνικης. Κατά την περίοδο 1976 – 1978, μ’ εντολή της Ακαδημίας Αθηνών, ερεύνησα τα ελληνικά στοιχεία της γλώσσας αυτής. Αποτέλεσμα: σε σύνολο 56.568 λημμάτων βρέθηκαν 10.450 λέξεις ελληνικής αρχής, περίπου μία ελληνική στις πέντε λέξεις άλλης προέλευσης. Αυτές οι 10.450 λέξεις, είτε είναι πρωταρχικά ελληνικές λέξεις είτε αργότερα δημιουργήθηκαν από γλωσσικό υλικό της ελληνικής. Έτσι, ξεχωρίζουν ποσοτικά τ’ άφθονα ελληνικά ή ελληνογενή δάνεια, που έφθασαν στην ρουμάνικη μέσω της γαλλικής κι ανέρχονται σε 7.441 λήμματα. Οι λέξεις που έπλασε η ίδια η ρουμάνικη γλώσσα μ’ ελληνικά στοιχεία είναι 1.466, ενώ αυτές που προσέλαβε άμεσα από την ελληνική είναι 689. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι τ’ άμεσα δάνεια είναι περίπου τα μισά στον αριθμό από εκείνα που η ίδια η ρουμάνικη σχημάτισε μ’ ελληνικά γλωσσικά στοιχεία. Οι τελευταίες ποσοτικές αναλογίες δείχνουν ξεκάθαρα τη δημιουργική δύναμη, την παραγωγικότητα της ελληνικής και στους κόλπους αλλόγλωσσων λαών.
Η έτοιμη παρακαταθήκη σε όρους τέχνης, επιστήμης και φιλοσοφίας, ως κληρονομιά από το παρελθόν του ελληνικού πολιτισμού, και από την άλλη το εύπλαστο, όπως τόνισα, της ελληνικής, δεσμεύουν την ξένη διανόηση να στρέφεται για τις εκφραστικές-της ανάγκες στις καθάριες πηγές του πνεύματος και της γλώσσας, που δεν είναι παρά τα ελληνικά.
Σήμερα η ελληνική ρίχνει τη φωτεινή-της δημιουργική σκιά και στο μέλλον. Έτσι, ο άνθρωπος-ρομπότ του απώτερου μέλλοντος, στα σκαριά κατά προσώρας θεωρητικών συλλήψεων, έχει ήδη βαπτιστεί προκαταβολικά με την ελληνική περίφραση cybernetic organism «κυβερνητικός οργανισμός» ή με πιο σύνθετη, πιο «ελληνική» ονομασία «κυβερνοοργανισμός».
Με την γαλανόλευκη του εμπορικού μας στόλου αναπεταμένη στα πέρατα των ωκεανών, την επίδοση Ελλήνων επιστημόνων σε πανεπιστήμια κι ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού και την πανταχού παρουσία της ελληνικής στο χώρο των άλλων γλωσσών, δε δικαιολογείται η σημερινή μιζέρια με την κατάπτωση της μαθησιακής δίψας, ή αλλιώς πνευματικής ανορεξίας, που οδηγεί αναπόφευκτα στη λεξιπενία, τη συρρίκνωση / πτώχευση της γλώσσας. Γιατί γλώσσα και πνεύμα (κόρπους εννοιών) συμβαδίζουν, αλληλοτροφοδοτούμενα.
Με την τακτική της ελάσσονος της λιγότερης προσπάθειας διδασκόντων και διδασκομένων και κάθε εργάτη του πνεύματος αλλά και της κοινωνίας στο σύνολό της, φοβούμαι ότι θα καταντήσουμε, «εάν δεν έχουμε ήδη γίνει, παραφράζοντας τον μεγάλο-μας ποιητή Κ. Παλαμά «καταφρονώντας την θεία μας γλώσσα, των Ευρωπαίων περίγελα και των Αρχαίων παλιάτσοι» (Ν. Ντούλα «Εκπαίδευση και Ελληνική Γλώσσα», εφημ. Εστία, 5.11.2006).
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.12.2006.
Παραγωγικοτητα ελληνικης γλωσσας Παραγωγικοτης ελληνικη γλωσσης γλωσσα ρουμανια ρουμανικη ρουμανικα γαλλια γαλλικα γαλλικη αγγλικα αγγλικη λατινικα λατινικη
