«Σεληνίς. Φυλακτήριον, ὅπερ (δέρης) ἐκκρέµαται τοῖς παιδίοις» – Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς, Λεξικόν
Ιερισσός 1979: κοντεύει μια δεκαετία από το 1970, όταν οι εργασίες για το δίκτυο ύδρευσης της σύγχρονης κωμόπολης πρόσθεσαν στον αρχαιολογικό χάρτη την θέση του νεκροταφείου της αρχαίας Ακάνθου. Οι νεκροί της μετά από αιώνες ανασύρονται χρόνο με τον χρόνο από το αμμώδες έδαφος της παραθαλάσσιας ζώνης της χαλκιδικής γης, θαμμένοι σε πήλινες λάρνακες ή μεγάλα αγγεία, σε κιβωτιόσχημους ή κεραμοσκεπείς τάφους, κατά προτίμηση, όμως, σε απλούς λακκοειδείς. Ανάμεσα στα χώματα ενός τέτοιου, μισοδιαλυμένου τάφου του 5ου αι. π.Χ., ξεπροβάλλουν λίγα ανακατεμένα οστά, ένα απλό αργυρό δαχτυλίδι και ένα χρυσό κρεμαστό κόσμημα (περίαπτο) σε σχήμα ημισελήνου, μία σεληνίς, όπως ονομάζει τα κοσμήματα αυτά ο Ησύχιος στο Λεξικό του τον 5ο αι. μ.Χ.
Η σεληνίς της Ακάνθου (Ι.49.370) αποτελείται από χρυσό έλασμα, που ορίζεται από ένα απλό και ένα στριφτό σύρμα. Με τον ίδιο τρόπο σχηματίζονται τα τρία γλωσσωτά στοιχεία που κοσμούν την επιφάνειά του, προσαρμοσμένα όλα στο μηνοειδές σχήμα του ελάσματος. Στο κέντρο της εξωτερικής του περιφέρειας προσαρτάται στενό ταινιωτό έλασμα για την ανάρτησή του. Το συγκρατεί επίθετο χρυσό σφαιρίδιο, αντίστοιχο με αυτά που κοσμούν τα άκρα του περίαπτου.
Η ημισέληνος ή σεληνίς ή μηνίσκος (lunula για τους Λατίνους) δανείζεται το σχήμα και την ονομασία της από τις δευτερεύουσες φάσεις της Σελήνης, όταν αυτή αρχίζει μόλις να φαίνεται (Αύξων Μηνίσκος) ή λίγο πριν χαθεί (Φθίνων Μηνίσκος), ενώ στην εικονογραφία της αρχαίας τέχνης λειτουργεί ως λαλούν σύμβολό της. Γνωστή στον κόσμο της Ανατολής από την 2η π.Χ. χιλιετία, σχετίζεται με σεληνιακές θεότητες και εμφανίζεται στην Μεσοποταμία και την συροπαλαιστινιακή ακτή εμφορούμενη αποτροπαϊκές και προφυλακτικές ιδιότητες προς τις γυναίκες, τα παιδιά και τα ζώα. Στην Αίγυπτο την ονομάζουν Aoh και λειτουργεί ως φυλαχτό κατά της βασκανίας και της μαγείας.
Ως φορέας παρόμοιων προφυλακτικών και απωσίκακων δυνάμεων εμφανίζεται και στον ελλαδικό χώρο ήδη από την μυκηναϊκή[*] εποχή, με διαρκώς αυξανόμενη παρουσία από τους κλασσικούς κυρίως χρόνους και εξής μέχρι και τους ρωμαϊκούς, οπότε εξαπλώνεται ως τα πέρατα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η θεότητα με την οποία έχει συνδεθεί είναι η Άρτεμη, προστάτιδα θεά των γεννήσεων και της ενηλικίωσης των γυναικών, των παιδιών και των ζώων και, στο πλαίσιο του θρησκευτικού συγκρητισμού, με την Άρτεμη-Σελήνη και την Άρτεμη-Εκάτη, καθώς και με άλλες γυναικείες θεότητες που συγκεντρώνουν συγγενικές ιδιότητες, όπως η Αφροδίτη και η Μητέρα των θεών.
Μηνοειδή περίαπτα από διάφορα υλικά συναντώνται είτε μαζί με ποικίλων σχημάτων χάντρες σε περιδέραια, ίσως φορεμένα διαγώνια στο στήθος μικρών παιδιών, όπως απεικονίζονται σε μια ιδιαίτερη κατηγορία αττικών αγγείων, τους χόες, αλλά και σε ειδώλια αγοριών από την Κύπρο, είτε ως ανεξάρτητα κοσμήματα λαιμού, όπως φαίνεται να ισχύει στην περίπτωση της Ακάνθου.
Η ανεύρεση της σεληνίδας της Ακάνθου μαζί με το αργυρό δαχτυλίδι φέρνει στον νου τον Επίδικο του Πλαύτου (Πλαύτος, Επίδικος, 639), όπου ο συνδυασμός χρυσού περίαπτου μηνίσκου και δαχτυλιδιού προσφέρονται ως γενέθλιο δώρο από τον πρωταγωνιστή σε ένα μικρό κορίτσι. Να ήταν και ο μηνίσκος της Ακάνθου μαζί με το αργυρό δαχτυλίδι γενέθλιο δώρο, που κατέληξε να προστατεύει από κάθε κακό τον ιδιοκτήτη του όχι μόνο εν ζωή αλλά και μετά θάνατον;
Η αλήθεια είναι πως μάλλον το ερώτημα θα μείνει αναπάντητο, ωστόσο μπορείτε να θαυμάσετε την ακάνθια ημισέληνο στην εκθεσιακή ενότητα «Ο Χρυσός των Μακεδόνων», προθήκη 42.
ΠΗΓΗ: ΑΜΘ, έκθεμα του μήνα Μαρτίου 2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.3.2025.
ΣΧΟΛΙΟ Γ. Λεκάκη:
[*] Πολύ παλαιότερα, στον κρητικό μινωικής εποχής ελληνικό κόσμο, το σύμβολο της ημισελήνου διαβάζεται στα ταυροκέρατα.
αρχαιο χρυσο κοσμημα, σχημα ημισεληνος, αρχαια ακανθος Χαλκιδικης χρυσα κοσμηματα Χαλκιδικης Σεληνις Φυλακτηριον, δερη εκκρεμαται παιδι Ησυχιος ο Αλεξανδρευς, Λεξικον Ιερισσος 1979 1970, εργασιες δικτυο υδρευσης κωμοπολη αρχαιολογια νεκροταφειο Ακανθου νεκρος αμμωδες εδαφος παραθαλασσια ζωνη πηλινη λαρνακα μεγαλο αγγειο κιβωτιοσχημος κεραμοσκεπης ταφος, απλος λακκοειδης ταφος 5ος αιωνας πΧ οστα απλο αργυρο δαχτυλιδι κρεμαστο περιαπτο σεληνιδα Λεξικο ελασμα, στριφτο συρμα τρια 3 γλωσσωτο στοιχειο μηνοειδες μηνη στενο ταινιωτο αναρτηση επιθετο σφαιριδιο, ακρον μηνισκος λουνουλα lunula Λατινικα δευτερευουσα φασεη Σεληνη Αυξων Φθινων χαση εικονογραφια τεχνη λαλουν συμβολο Ανατολη 2η χιλιετια, σεληνιακες θεοτητες Μεσοποταμια συροπαλαιστινιακη ακτη εμφορεια αποτροπαικη προφυλακτικη ιδιοτητα γυναικα παιδια ζωα Αιγυπτος Aoh λειτουργια φυλαχτο βασκανια μαγεια συρια παλαιστινη αποτροπαικες προφυλακτικες ιδιοτητες γυναικες ζωο αποτροπαικο φυλακτο αποτροπαικα προφυλακτικα απωσικακες απωσικακο ελλαδικος χωρος ελλαδα μυκηναικη εποχη, κλασσικα χρονια ρωμαικα ρωμαηκη αυτοκρατορια θεοτητα θεα αρτεμη, αρτεμις προστατις γεννα γεννηση ενηλικιωση θρησκευτικος συγκρητισμος Εκατη, γυναικειες Αφροδιτη μεγαλη Μητερα θεα θεων μηνοειδη περιαπτα υλικο σχηματα χαντρα περιδεραιο διαγωνια στηθος απεικονιση αττικα αγγεια χοη ειδωλια αγορι Κυπρος, λαιμος δαχτυλιδι Επιδικος Πλαυτος συνδυασμος γενεθλιο δωρο μικρο κοριτσι προστασια ιδιοκτητης ζωη μετα θανατον θανατο θανατος ακανθια Χρυσος των Μακεδονων μακεδονια κρητικος μινωικη εποχη ελληνικος κοσμος, συμβολα ταυροκερατα κερατα ταυρου ταυρος κρητη
