Του Γιώργου Λεκάκη
Τα Κάρνεια / Καρνεία / Κάρνεα ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη αρχαία εορτή των Δωριέων της Πελοποννήσου – ιδίως της Σπάρτης[1] (πρώτη ήταν τα Υακίνθια). Εορτάζονταν προς τιμήν του Καρνείου Απόλλωνος[2], κάθε 4 χρόνια, τον μήνα που στους Λάκωνες έφερε το όνομά τους (Κάρνειος / Καρνείος / Καρνήιος)[3], και διαρκούσαν 9 ημέρες.[4] Κάρνος στα δωρικά είναι ο κριός.
Εορτάζονταν επίσης στην Θήρα (αποικία Σπάρτης, την 20ή ημέρα), στην Κυρήνη (αποικία Θήρας, την 7η του μήνα), στον Τάραντα[5] Μεγάλης Ελλάδος (αποικία Σπάρτης), στο Γύθειο (πιθανόν), στα Λεύκτρα Λακωνίας, στο Άργος, στην Κω, στην Σικυώνα, στην Καρδαμύλη, στην Οιχαλία, στην Λύτιο Κρήτης, στις Συρακούσες Σικελίας, κ.α.
Άρα, αφού οι γιορτές διαρκούσαν 9 ημέρες,, τα Κάρνεια άρχιζαν στις 7 του μήνα και τελείωναν στις 15 με την πανσέληνο.
Αλλά τα Κάρνεια ήταν παναρχαία εορτή, πριν έλθουν οι Ηρακλειδείς(**) Δωριείς στην Σπάρτη, όταν την κατείχαν οι Αχαιοί, αφού πρϋπάρχει εορτή, αφιερωμένη στον τοπικό θεό Οικέτα[6] Κάρνειο (ή Κάρνο). Κέντρο λατρείας του ήταν ο οίκος του μάντη Κριού, υιού του Θεοκλέους.[7] Όταν οι Δωριείς κυρίευσαν την Λακωνία και την Σπάρτη (με την βοήθεια του Κάρνειου και του Κριού, όπως λέει η παράδοση), διατήρησαν την γιορτή του και αργότερα εταύτισαν τον Κάρνειο με τον Απόλλωνα και ο πρώτος έγινε επίθετο προσδιορισμός του δευτέρου.[8] Ο Κάρνος έφυγε και πήγε και συνέχισε την ζωή του σε ένα νησί του Ιωνίου Πελάγους, που έκτοτε φέρει το όνομά του – νυν λέγεται Κάλαμος.
Τα Κάρνεια είχαν πολεμικό χαρακτήρα, όπως τα Βοηδρόμια της Αθήνας, και στην διάρκειά τους απαγορεύονταν οι εχθροπραξίες και σταματούσαν οι τυχόν εκστρατίες και πολεμικές επιχειρήσεις![9] Γι’ αυτό δεν συμμετείχαν οι Σπαρτιάτες στην Μάχη του Μαραθώνος![10] Ενώ στην Μάχη των Θερμοπυλών, επίσης πανσέληνος Καρνείων, έκαμαν εξαίρεση και γι’ αυτό ο βασιλιάς Λεωνίδας αποφάσισε να αντιμετωπίσει τους Πέρσες, μόνο με μια συμβολική φρουρά από 300 Σπαρτιάτες…
Τις 9 μέρες των εορτών έστηναν κοντά στην πόλη 9 σκηνές (σκιάδες), σε κάθε μιά απ’ τις οποίες δειπνούσαν (3 Χ 3 =) 9 άνδρες – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκάκης “Ο κόσμος του 9” – που αντιπροσώπευαν 3 φρατρίες[11] (τρεις άνδρες από κάθε φρατρία. Όλοι αυτοί περνούσαν σαν σε στρατόπεδο και ήταν υποχρεωμένοι να υπακούουν στα προστάγματα του κήρυκα.[12]
Την γενική οργάνωση της γιορτής είχαν οι «Καρνεάτες», ομάδα άγαμων(4*) νέων – 5 από κάθε φυλή – οι οποίοι εκλέγονταν με κλήρο κάθε 4 χρόνια.[13]
Την επιμέλεια των θυσιών είχε ο ιερεύς, ο οποίος ονομαζόταν αγητής / αγήτωρ. Η ημέρα αυτή, των θυσιών, ήταν η σπουδαιότερη των Καρνείων. Λεγόταν Αγητόρια / Αγητορία / Αγητόριον (< αγητής < άγω, ηγέτης κλπ.). Τον ιερέα-αγήτορα βοηθούσαν στο έργο του οι Καρνεάτες. Και οι δούλοι συνήθιζαν, στην γιορτή των Καρνείων και προς τιμήν του Απόλλωνος, να θυσιάζουν κριάρι, το οποίο έτρεφαν γι’ αυτόν τον σκοπό.[14] – Όλοι οι συμπανηγυριστές έτρωγαν κρέας – κάρνειον > ιταλ. carne, κλπ.
Σπουδαίο μέρος των Καρνείων ήταν το κυνηγητό, ένας αγώνας της σταφυλοδρομίας / των «σταφυλοδρόμων. Γινόταν στο τέλος του τρυγητού. Σ’ αυτόν ένας Καρνεάτης με μια ταινία δεμένη στα μαλλιά του (προσωποποίηση της ευτυχίας της πόλης), φώναζε τις ευχές της «καλοχρονιάς». Αυτές λέγονται στο τέλος κάθε συγκομιδής. Αμέσως έτρεχε και απομακρυνόταν από τους άλλους. Οι άλλοι σταφυλοδρόμοι τον κυνηγούσαν να τον πιάσουν. Αλλά κρατώντας μεγάλα τσαμπιά σταφύλια, που δεν έπρεπε να τους πέσουν, δυσκολεύονταν στο τρέξιμο. Εάν τον έπιαναν, όλη η χρονιά θα πήγαινε καλά για την πόλη. Αν όχι, η χρονιά θα ήταν γεμάτη κακουχίες.[15]
Στα Κάρνεια γίνονταν και άλλοι αγώνες:
- μουσικοί, αφού σε μουσικούς αγώνες των Καρνείων νίκησε ο Λέσβιος ποιητής και μουσικός Τέρπανδρος[16].
- αγώνες δρόμου – ο νικητής Καρνεονίκας / Καρνεονίκης.[17]
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Ταματα και αναθηματα». Γ. Λεκακης «Λεξικο παραδόσεων». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.8.2009.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Pi. P. 5.80, Καλλ. Ap. 71, Θεοκρ. 5.83, Ηρόδ. 7.206, Th. 5.54, 5.75, Αθ.14.635e, Πλουτ. 2.873e, E. Alc. 449 (lyr.), Th. cf. Και SIG735.25 (Άργος, 1ος αι πΧ), IG4.1485 (Επιδαύρου), GDI5009 (Κρήτης), IG4.620.
- Βρεττός Λ. Β. «Λεξικον τελετών, εορτών και αγώνων των αρχαίων Ελλήνων», εκδ. Κονιδάρης.
- Nilsson, «Ελλ. Εορτές»,
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] «εορτή τελουμένη υπό των Δωριέων τής Πελοποννήσου και ιδίως των Λακεδαιμονίων, εις τιμήν τού Καρνείου Απόλλωνος» – Σκ. Δ. Βυζάντιος.
[2] Πολλές οι αρχαίες εορτές υπέρ Απόλλωνος: Ασγελαία, Αστυδρόμια, Βοηδρόμια, Δαφνηφόρια, Δελφίνια, Δήλια, Εβδομαία, Εικάδια, Εκατόμβαια, Επιζεφύρια, Επίσκηνα, Θαργήλα, Θεοξένια, Καρνεία, Λευκάτια, Μεταγείτνια, Πτώια, Πυανόψια, Πυθαία / Πύθια, Σμίνθια, Σεπτήρια, Υακίνθια, κ.ά.
[3] Υπολογίζεται περί το τέλος του Αυγούστου – αρχές Σεπτεμβρίου (οι εορτές στην Σπάρτη έπεφταν πάντα στην εποχή της πανσελήνου): «Σπάρτα κύκλος ανίκα Καρνείου περινίσεται ώρας / μηνός, αειρομένας / παννύχου σελάνας», Ευριπ., Άλκηστις, 448 κ. εξ.) – δηλαδή: τότε που κυκλογυρνώντας έρχεται στην Σπάρτη ο καιρός του Κάρνειου μήνα, ενώ κρέμεται το φεγγάρι ολυνυχτίς. Ο σχολιαστής στην φράση «ονειρομένας παννύχου σελάνας», σημειώνει: «… ότε γάρ πανσέληνος έστι, δι’ όλης νυκτός φέγγει».
«Απόλλωνος γάρ αμφοτέρους εορτή γενέσθαι, τόν μεν (γαρ) Θαργηλίοις Αθήνησιν, τόν δέ Κάρνεια Κυρηναίων αγόντων εβδόμη δ’ αμφοτέρας εορτάζουσιν…» Πλούταρχος, Συμποσ., 717d. IG XII 3 SEG. 1324.
Ο Κάρνειος αντιστοιχούσε με τον αττικό Μεταγειτνιώνα, κατά την διάρκεια του οποίου γινόταν η Μυστική Ειρήνη, η οποία κρατούσε μέχρι τα Ελευσίνια Μυστήρια (στον μήνα Βοηδρομιώνα) με θυσία για τον Απόλλωνα Μεταγείτνιο στην Αθήνα. Η μεγαλύτερη εορτή του μηνός ήταν τα Παναθήναια. Επίσης τα Ηράκλεια(**) εν Κυνοσάργει και τα Πανελλήνια. Και κάθε 4 χρόνια γιορτάζονταν τα Ολύμπια στο Κρόνιον(***) της Ήλιδος. Και τα Κρόνια(***) προς τιμήν του Κρόνου(***). Παρόμοια εορτή τελούνταν και στην Ρόδο κατά το μήνα Μεταγειτνιώνα. Επίσης εορταζόταν η γενέθλια εορτή της θεάς Εκάτης την τελευταία ημέρα του μήνα. Στην Ελευσίνα, εορτή για την Κόρη.
(***) Σχέση Κρόνου – Κάρνου.
[4] «καί γίνεται η τών Καρνείων εορτή επί ημέρας θ’» – Αθήν. Δ’, 141F.
[5] Η γιορτή των Καρνείων συνδέθηκε πολύ με τον θεό Διόνυσο, τις Μαινάδες και τους Σατύρους.
[6] Το ξόανο του θεού λατρευόταν σε οικία και όχι σε ναό. Γι’ αυτό επήρε το όνομα Οικέτας.
[7] «Ό δε Κάρνειος, όν οικέταν επονομάζουσι, τιμάς είχεν εν Σπάρτη και πρίν Ηρακλείδας(**) κατελθείν, ίδρυτο δέ έν οικία Κριού, τού Θεοκλέους, ανδρός μάντεως», Παυσ. Ill, 13,3. «ο δέ (Κάρνειος) εν τού μάντεως Κριού τιμώμενος Αχαιών έτι εχόντων τήν Σπάρτην», Παυσ. Ill, 13,4.
[8] Ο Κάρνειος ήταν υιός της Ευρώπης και του Διός. Τον ανέθρεψαν ο Απόλλων και η Λητώ. Υπήρχε ιερό άλσος(*) του στην τρωική Ίδη, με δένδρα που εξ αυτού ονομάσθηκαν κρανειές, τις οποίες οι Αχαιοί έκοψαν για να κατασκευάσουν τον Δούρειο Ίππο. Όταν το έμαθε ο θεός οργίσθηκε εναντίον τους. Οι Ελληνες τον εξευμένισαν με θυσίες και τον ονόμασαν Απόλλωνα Κάρνειο από τις κρανιές – βλ. ποιήτρια Πράξιλλα απ’ την Σικυώνα (μέσα 5ου αι. π.Χ.), Παυσ. Ill, 13, 5.
(*) Καρνάσιον / Καρνειάσιον ἄλσος – βλ. IG 5(1).1390.54, (Ανδανία, 1ος αι πΧ), Παυσ. 4.33.5. ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Εισήγηση του Γ. Λεκάκη “Περί ιερών αλσών” στο Συνέδριο «Οι δραματικές αλλαγές στον πλανήτη και οι αρχαιοελληνικές ρίζες της οικολογικής ηθικής», Πανεπιστήμιο Πατρών, 17-20 Ιουνίου 2018.
[9] Όπως έκαναν οι Σπαρτιάτες και στις εορτές των Γυμνοπαιδιών.
[10] « οι μέν δή σφι τά εντεταλμένα απήγγελε, τοίσι δέ εαδε μέν βοηθέειν Αθηναίοισι, αδύνατα δέ σφι ήν τό παραυτίκα ποιέειν ταύτα ου βουλομένοισι λύειν τον νόμον ήν γάρ ισταμένου του μηνός εινάτη, εινάτη δέ ούκ εξελεύσεσθαι εφασαν μή ού πλήρεος εόντος του κύκλου» (οι Σπαρτιάτες, παρά το ότι ήθελαν να στείλουν βοήθεια εν Αθήναις, δεν μπορούσαν να το κάμουν αμέσως, γιατί θα καταπατούσαν τους νόμους τους. Ήταν η 9η μέρα του μήνα και δεν έπρεπε να αρχίσουν εχθροπραξίες προτού γεμίσει το φεγγάρι). «Ο μήνας, λοιπόν, είχε 9», φράση που έμεινε παροιμιώδης έως σήμερα στα χείλη των Ελλήνων, για ανάπαυση, έως αταραξία και ξέπεσε σε αδιαφορία.
«… μετά δέ Κάρνεια γάρ σφιήν εμποδών, έμελλον ορτάσαντες καί φύλακας λιπόντες εν τη Σπάρτη κατά τάχος βοηθέειν πανδημεί» (είχαν σκοπό, όταν θα τελείωναν τα Κάρνεια – αυτή η γιορτή εμπόδιζε τους Σπαρτιάτες να πάνε στο πεδίο της μάχης – να αφήσουν μια φρουρά ασφάλειας στην πόλη και να ξεκινήσουν με όλον τον διαθέσιμο στρατό τους).
«Του δ ’ επιγιγνομένου χειμώνος αρχομένου ευθύς οί Λακεδαιμόνιοι, επειδή τά Κάρνεια ηγαγον, εξεστράτευσαν…» (απ’ την αρχή του επόμενου χειμώνα, οι Λακεδαιμόνιοι, μόλις τελείωσαν τις γιορτές των Καρνείων, βγήκαν σε εκστρατεία…)
Βλ. Ηρόδ. ΣΤ’, 106 και Ζ’, 206 και Θουκυδ. Ε’, 75 76.
[11] φρατρία > φατρία = οικογενειακή ομάδα συγγενών.
[12] «Δημήτριος δ’ ό Σκήψιος έν τώ α’ του Τρωικού διακόσμου τήν τών Καρνείων φησίν εορτήν παρά Λακεδαιμονίοις μίμημα είναι στρατιωτικής αγωγής. Τόπους μεν γαρ είναι Θ’, τω αριθμώ, σκιάδες δε ούτοι καλούνται σκηναίς έχοντες παραπλήσιόν τι, καί εννέα καθ’ έκαστον άνδρες δειπνούσι, πάντα τε από κηρύγματος πράσσεται, έχει τε εκάστη σκιάς φρατρίας τρεις…» – Αθήν. Δ’, 141 e-f, Ευστάθιος, Ιλ. Ω,1376, 45.
[13] «οί άγαμοι(4*) κεκληρωμένοι δέ έπί την τοϋ Καρνείου λειτουργίαν πέντε δέ άφ’ εκάστης [φυλής] έπί τετραετίαν έλειτούργουν», Ησύχιος.
(4*) Οι παρθένοι νέοι – στο Ζώδιο του Παρθένου.
[14] «Καί γάρ εμ’ Ώπόλλων φιλέει μέγα, καί καλόν αυτώ / κριώ εγώ βόσκω, τά δε Κάρνεια καί δή εφέρπει» (κι εμένα ο Απόλλων μ’ αγαπά πολύ, κι εγώ για κείνον, τώρα που φτάνουν τα Κάρνεια, ένα κριάρι τρέφω – διάλογος δούλων: Λάκωνος-Κοματά). Θεόκριτος (Ειδύλ. αιπολικό και ποιμενικό, 182 – 183),
[15] «σταφυλοδρόμοί’ κατά τήν τών Καρνείων εορτήν στέμματά τις περιθέμενος τρέχει επευχόμενός τι τή πόλει χρηστόν, επιδιώκουσι δέ αυτόν νέοι, σταφυλοδρόμοί καλούμενοι, και εάν μέν καταλάβωσι αυτόν αγαθόν τι προσδοκώσιν κατά τά επιχώρια τή πόλει’ ει δέ μή τουναντίον», Nilsson, «Gr. Feste», 118 -119.
[16] «τά κάρνεια πρώτος πάντων Τέρπανδρος νικά, ως Ελλάνικος ιστορεί», Αθήν., ΙΔ’, 635e. «Τιμοθέου δ’ αγωνιζομένου τά Κάρνεια, εις τών έφορων μάχαιραν λαβών ηρώτησεν αυτόν, εκ ποτέρου τών μερών αποτέμη τάς πλείους τών έπτά χορδών», Πλουτ. Αποφθ. Λακωνικά, 17 ή 238 C.
[17] Βλ. Ελλάνικος, IG 5(1).82, 209.
Καρνεια, καρνος Αχαιοι Δωριεις αρχαια γιορτη Σπαρτη, Γυθειο Λευκτρα Λακωνιας, Θηρα, Σικυωνα, Καρδαμυλη, Οιχαλια, Λυτιο Κρητης, Αργος, Κως, Κυρηνη, Ταραντας, Συρακουσες αχαια εορτη Λακωνια, κυκλαδες Σικυων, Κρητης, Αργολιδα, Συρακουσαι Καρνεα μεγαλυτερη Πελοποννησος Υακινθια Υακινθεια εορτες Καρνειος Απολλωνας 4 χρονια, μηνας Λακωνες ονομα Καρνηιος εννεα 9 ημερες δωρικα κριος αποικια 20η ημερα Θηρας, 7η μερα Μεγαλη Ελλαδα Γυθειον Αργολις Δωδεκανησα μεσσηνια Λυτιον Σικελια κατω ιταλια γιορτες πανσεληνος παναρχαια πανηγυρι πανηγυρια Ηρακλειδεις Οικετας λατρεια οικος μαντης Κριος Θεοκλης παραδοση Απολλων πολεμικος χαρακτηρας, Βοηδρομια Αθηνας, αθηνα αθηνων απαγορευση εχθροπραξια εκστρατεια πολεμος Μαχη του Μαραθωνος Μαραθωνα Μαραθωνας Μαραθων Θερμοπυλων, Θερμοπυλες Θερμοπυλαι Καρνειων, εξαιρεση βασιλιας Λεωνιδας Περσες, συμβολικη φρουρα Σπαρτιατες σκηνη σκιαδα σκιας ανδρες, ανδρας φρατρια στρατοπεδο υποχρεωση προσταγμα κηρυκας κηρυξ οργανωση Καρνεατες, Καρνεατης Καρνεατας αγαμος νεος φυλη εκλογη κληρος τετραετια επιμελεια θυσια ιερευς, αγητης / αγητωρ αγητορας Αγητορια Αγητοριο Αγητοριο αγητης < αγω, ηγετης ιερεας εργο δουλοι δουλος δουλεια κριαρι, κυνηγητο αγωνας σταφυλοδρομια σταφυλοδρομος τρυγητος τρυγος ταινια μαλλια προσωποποιηση ευτυχια πολη ευχη καλοχρονια συγκομιδη τρεξιμο σταφυλοδρομοι κυνηγι τσαμπι σταφυλια, σταφυλι χρονια πολις κακουχια αγωνες μουσικος μουσικη αγων Λεσβιος ποιητης Τερπανδρος λεσβος δρομου νικητης Καρνεονικας / Καρνεονικης επιγραφη Επιδαυρος τελετη αρχαιοι Ελληνες αρχαιος αρχαια αρχαιο νιλσον Ελληνικες Λακεδαιμονιοι Βυζαντιος Ασγελαια, Αστυδρομια, Βοηδρομια, Δαφνηφορια, Δελφινια, Δηλια, Εβδομαια, Εικαδια, Εκατομβαια, Επιζεφυρια, Επισκηνα, Θαργηλα, Θεοξενια, Λευκατια, Μεταγειτνια, Πτωια, Πυανοψια, Πυθαια / Πυθια, Σμινθια, Σεπτηρια, Αυγουστου Σεπτεμβριου Αυγουστος Σεπτεμβριος Σπαρτα κυκλος ανικα ωρα μηνος, αειρομενη / παννυχου σελανα Ευριπιδης καιρος μηνα, φεγγαρι σχολιαστης ονειρομενη παννυχος σεληνη νυκτα Θαργηλια Αθηνησιν, Κυρηναιοι αγοντων εβδομη Πλουταρχος, αττικος Μεταγειτνιωνας, Μυστικη Ειρηνη, εκεχειρια Ελευσινια Μυστηρια Βοηδρομιων Μεταγειτνιος Παναθηναια Ηρακλεια εν Κυνοσαργει Κυνοσαργες Πανελληνια Ολυμπια Ολυμπιακοι αγωνες Κρονιον Κρονιο κρονιος λόφος Κρονια Ροδος Μεταγειτνιων γενεθλια γενεσιο θεα Εκατη τελευταια Ελευσινα, ελευσις Κορη Αθηναιος θεος Διονυσος, Μαιναδες Σατυροι ξοανο Οικετης τιμες ιδρυση μαντης Παυσανιας Ευρωπη Διας ζευς ανατροφη Λητω ιερο αλσος τρωικη ιδη, τροια δενδρο ετυμολογια κρανεια κατασκευη Δουρειος ιππος οργη θεου εξευμενισμος κρανια ποιητρια Πραξιλλα 5ος αιωνας πΧ Καρνασιον / Καρνειασιον Ανδανια, 1ος Γυμνοπαιδιες εντεταλμενα απαγγελια βοηθεια Αθηναιοισι, αδυνατο νομος εινατη, εξελευσεσθαι πληρης καταπατηση νομοι εχθροπραξιες Ο μηνας εχει 9 φραση παροιμιωδης παροιμια αναπαυση, αταραξια αδιαφορια εμποδιο φυλακες ταχος πανδημος φρουρα ασφαλεια στρατος χειμωνας Λακεδαιμονες Ηροδοτος Θουκυδιδης οικογενειακη ομαδα συγγενεις κρεας καρνε Δημητριος Σκηψιος Τρωικος διακοσμος μιμημα στρατιωτικη αγωγη αριθμος σκιαδες σκηναις εννεα κηρυγμα σκια Ευσταθιος, κεκληρωμενοι Ησυχιος, Ωπολλων Ωπολλωνας βοσκος αιπολικος ποιμενας αιπολος ποιμενας ποιμην σταφυλι στεμμα χρηστος νεοι, αγαθο επιχωρια παρθενος παρθενοι παρθενια ζωδιο Ελλανικος ιστορια Τιμοθεος εφορος μαχαιρα μαχαιρι αποτομη επτα χορδες χορδη επταχορδη επταχορδο Αποφθεγματα Λακωνικα χορευτες Καρνειων-χορευτρια γυναικα ηλιος Σεληνη φωτοστεφανο φορεμα φουρω φουρο γυμνος χορευτης ηλιος κρατηρ κρατηρας Κατω Ιταλια Εθνικο Μουσειο Ταραντα ταραντας μπαλαρινα μπαλλαρινα μπαρι απουλιας βαρι απουλια βαριον ιταλια ιταλιας
