Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ και ΠΑΛΙ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΝΕΤΑΙ
Η ΜΗΤΡΟΣΧΗΜΗ ΕΙΣΟΔΟΣ του
ΙΕΡΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
που ΟΜΟΙΑΖΕΙ με τις ΓΝΩΣΤΕΣ
ΘΡΑΚΙΚΕΣ ΛΑΞΕΥΤΕΣ ΜΗΤΡΕΣ
της
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΡΟΔΟΠΗΣ
Του Απόστολου Ορφέα Τσακρίδη
Ο «Σπήλιος» ή «Μαγαράς» είναι το επιβλητικότερο και μεγαλύτερο σπήλαιο
της δυτικής Λέσβου. Βρίσκεται στην περιοχή (τα) Ράσκα, σε απότομη ρεματιά του
ομώνυμου λόφου, 2,5 χλμ. ΒΑ. της σύγχρονης Άντισσας. Η είσοδος του σπηλαίου (πλάτος
10 μ. και ύψος 12 μ. περίπου) είναι στραμμένη προς τα νότια – νοτιοανατολικά.
Ίχνη που πιστοποιούν ανθρώπινη παρουσία που φαίνεται να ξεκινάει πριν από 5.000
χρόνια, όπως Μυλόλιθοι, μια λίθινη λειασμένη σφύρα, οστέινα εργαλεία, μια
φολίδα και δύο λεπίδες από μαύρο κερατόλιθο, λίγα κοχύλια τύπου πεταλίδας και
ένα θραύσμα από πήλινο σφονδύλι μας δίνουν τα παλαιότερα αρχαιολογικά στοιχεία.
Εκτός των άλλων ευρημάτων υπάρχει μεγάλη πληθώρα οστράκων από πίθους. Κεραμικά
θραύσματα είναι όμοια με αυτά της πρώιμης Χαλκοκρατίας από την Θερμή της
Λέσβου. Επίσης ενδιαφέροντα ευρήματα επισημάνθηκαν και κατά την έρευνα της γύρω
περιοχής. Στην κορυφή του λόφου του σπηλαίου υπάρχει τραπεζοειδής κατασκευή
(dolmen), από που στηρίζεται σε τέσσερις κάθετα τοποθετημένες αλάξευτες πέτρες.
Τα χαρακτηριστικά της κατασκευής αυτής ομοιάζουν με εκείνα της κατηγορίας
dolmen της «ομάδας του Οτράντο» της Ιταλίας που χρονολογούνται στις αρχές της 2ης
χιλιετίας π.Χ. και της Γιαλόμαντρας στην Σαμοθράκη. (Σχόλιο: Στην Αιγαιακή
Θράκη υπάρχουν δεκάδες τέτοιες κατασκευές που δυστυχώς αγνοούνται από την
τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων). – ΔΙΑΒΑΣΤΕ: Γ. Λεκακης “ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ, ΙΕΡΑ ΝΗΣΟΣ”.
Όπως μαρτυρούν τα εργαλεία και τα χρηστικά αγγεία, η χρήση του «Σπήλιου»
κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία, ήταν πιθανώς αυτή της γεωργοκτηνοτροφικής
εγκατάστασης. Σύμφωνα με όσα είναι γνωστά από άλλες περιοχές της Ελλάδας, δεν
μπορεί να αποκλειστεί η λατρευτική χρήση του. Στους ιστορικούς χρόνους ο
«Σπήλιος» αποτελούσε αγροτικό ιερό.
Στην αρχαία γραμματεία, ως περίφημο μαντείο της αρχαίας Άντισσας
αναφέρεται αυτό του Ορφέως. Η ίδρυση του συνδέεται με τον μύθο του διαμελισμού
του Ήρωα από της Μαινάδες της Θράκης, οι οποίες πέταξαν τα μέλη του στον Έβρο.
Από την Θράκη το κύμα έφερε το κεφάλι και την λύρα του στην άκρη της Άντισσας.
Η λύρα φυλάσσονταν σε ναό του Θεού Απόλλωνος στην Μυτιλήνη, και το
κεφάλι σε ιερό στην Άντισσα, όπου και χρησμοδοτούσε. Ο μύθος μεταδίδεται σε
διάφορες παραλλαγές με παλαιότερη αυτήν του Μυρσίλου του Μηθυμναίου. Στην
μεγάλη φήμη του Μαντείου αναφέρεται ο Φλάβιος Φιλόστρατος που περιγράφει την
επίσκεψη του Απολλώνιου Τυανέως στο «άδυτον» του Ορφέως, το οποίο όμως δεν
λειτουργούσε εκείνη την εποχή (1ος αιώνας π.Χ.). Αναφέρει λοιπόν,
ότι κάποτε το μαντείο αυτό επισκίαζε τα μαντεία του Απόλλωνος στο Γρύνειο, στην
Κλάρο και στους Δελφούς. Ακόμα και από την Βαβυλώνα έφταναν απεσταλμένοι για να
λάβουν χρησμό και εκεί ο Κύρος Β΄ ο Μέγας έλαβε τον χρησμό που προέβλεψε τον
θάνατό του.
Τα τοπωνύμια της γύρω περιοχής συνηγορούν με την ταύτιση του μαντείου
του Ορφέως με τον «Σπήλιο». Η δεύτερη ονομασία του σπηλαίου, «Μαγαράς» που
προέρχεται από το αρχαίο ουσιαστικό «μέγαρον» ή «μάγαρον» που σημαίνει σπήλαιο
μυστηριακών (άρρητων) τελετών.
Η λέξη αυτή όπως και πολλές άλλες Ελληνικές απόκτησε μειωτική σημασία
για τους χριστιανούς [ «μαγάρα» (βρομιά ή αυτός που είναι μιαρός), μεσαιωνικό
ρήμα μαγαρίζω (βρομίζω, μολύνω ηθικά). Αρχ. «μεγαρίζω» σημαίνει αποδίδω
λατρεία ευρισκόμενος σε μέγαρο)].
Δηλωτική είναι επίσης η Παλαιά ονομασία «Τελώνια» της σημερινής
Άντισσας (το σημερινό όνομα αποτελεί λόγια μετονομασία του 1927). Η λέξη
«τελώνια» προέρχεται από την αρχαία λέξη «τελωνεία» και έφτασε να σημαίνει «τα
πνεύματα που καραδοκούν να αποσπάσουν τις ψυχές από τους ψυχοπομπούς αγγέλους»
κατά την ανάβαση τους στον ουρανό.
Με αυτήν την σημασία απαντά για πρώτη φορά τον 4ο αιώνα. Η διαδικασία
μετάβασης της ψυχής από τον έναν κόσμο στον άλλο με την παρεμβολή διαφόρων
θεοτήτων, θυμίζει έντονα τις ορφικές δοξασίες. Πιθανώς λοιπόν το οικονύμιο αυτό
να επιλέχθηκε από τους χριστιανούς λόγω της ανάμνησης αρχαίας χθόνιας λατρείας
στην περιοχή. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί και η ύπαρξη βυζαντινού μοναστηριού στην
γειτονική από το σπήλαιο περιοχή.
Δύο εδαφωνύμια της περιοχής, όπως άλλωστε και ο Ορφέας, έχουν πιθανώς
Θρακική καταγωγή: τα Ράσκα και η Φαύγα. Η ρίζα ρασκ- απαντά στην αρχαία Θρακική
λέξη rhaskus, που σημαίνει γρήγορος, ευκίνητος. Πρόκειται για χαρακτηρισμό που
θα μπορούσε εύκολα να αποδοθεί σε κάποιον Ήρωα. Ο Ράσκος και ο Ρασκούπορις ήταν
βασιλείς της Θράκης (1ος αιώνας π.Χ.). Σύμφωνα με άλλη ετυμολογία, εξ άλλου, η
λέξη προέρχεται από την ρίζα ρήσκ-, με αλλαγή στην αιολική διάλεκτο του «η» σε
«α». Το ρήμα ρήσκω σημαίνει «λέγω» και το παράγωγο ουσιαστικό σημαίνει «ομιλία,
μύθος» αλλά και «χρησμός». Στην Θράκη αναφέρεται το Ρησκύνθιον όρος, όπου
υπήρχε ιερό της Ήρας και του Απόλλωνος. Στην ίδια περιοχή υπήρχε τόπος με δρύες
και ιερό σπήλαιο (όπως και η περιοχή του Σπήλιου) που ανήκε στον Ορφέα.
Η ετυμολογία του εδαφωνύμιου Φαύγα δεν είναι γνωστή. Πιθανώς ομως να
προέρχεται από την αρχαία ελληνική «φηγός» (αιολικός και δωρικός τύπος «φαγός» >
λατ. fagus). Το ίδιο τοπωνύμιο το συναντάμε ξανά κοντά στην αρχαία Άντισσα. Ας
σημειωθεί εδώ όμως ότι το προσωνύμιο «Φαυγής» απαντάται μόνο στην Θράκη (Αλεξανδρούπολη
και Ορεστιάδα). Η ύπαρξη λοιπόν των δύο παραπάνω τοπωνυμίων υποδηλώνει Θρακική
παρουσία στην περιοχή της Λέσβου.
Κοντά στην Αίνο της Θράκης υπήρχε η Ζώνη που αναφέρεται ως τόπος με
δρύες και σπήλαιο του Ορφέως. Είναι λοιπόν πιθανόν οι ίδιοι οι Θράκες να εγκαταστάθηκαν
στο νησί όπως υποδηλώνει ο μύθος της κεφαλής και της λύρας του Ορφέως που
έφτασαν από τον Έβρο. Η κοινή λατρεία του Ορφέως συνέβαλε πιθανότατα και στην σύσφιξη των ήδη αρμονικών σχέσεων με τους ντόπιους, προκειμένου να
αντιμετωπίσουν την απειλή άλλων αποικιστών. Η λατρεία του Ορφέως απλώθηκε έτσι
σαν «προστατευτικό δίχτυ» απο την Θράκη ως την Λέσβο, οριοθετώντας ταυτόχρονα
τα αιολικά εδάφη. Από την Λέσβο του 7ου αιώνα π.Χ., σε ένα απόσπασμα του
Αλκαίου, έχουμε την παλαιότερη σωζόμενη αναφορά του ονόματος του Ορφέα στην
αρχαία μας γραμματεία. Η λατρεία του θρησκευτικού Ήρωα στο νησί φαίνεται να
ήταν πολύ διαδεδομένη.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν, λοιπόν, ότι τα σπήλαια κατά τους ιστορικούς
χρόνους αποτελούσαν ιερά, την διαμόρφωση του. «Σπήλιου» σύμφωνα με αυτή των Μαντείων,
τις περιγραφές του Μαντείου του Ορφέως από την αρχαία Γραμματεία, τα τοπωνύμια
που παραπέμπουν σε χθόνια λατρεία Θρακικής προέλευσης, αλλά και τη συμφωνία της
χρονολογικής περιόδου λειτουργίας του Μαντείου με αυτή των αγγείων που
ευρέθησαν στο σπήλαιο, η αρχαιολογική έρευνα οδηγήθηκε στην ταύτιση του χώρου
με το ονομαστό μαντείο του Ορφέως.
Έτσι, το σπήλαιο αποτελεί ένα μοναδικό μαντείο των αρχαϊκών χρόνων που
δεν καταστράφηκε από μεταγενέστερες κατασκευές, και το μόνο γνωστό αρχαϊκό ιερό
του Ορφέως, αυτού του τόσο φημισμένου θρησκευτικού Ήρωα, που επηρέασε το πνεύμα
του Πινδάρου, του Πυθαγόρου, του Εμπεδοκλέους και του Πλάτωνος και αποτέλεσε
σύμβολο πολλών ποιητών και μουσικών του αιώνα μας. Η ανακάλυψη του μνημείου
αυτού στην Λέσβο την αναδεικνύει σε σημαντικό ορφικό κέντρο των αρχαϊκών
χρόνων.
ΠΗΓΗ: Χ. Β. Χαρίσης, Α. Β. Χαρίσης Β. Α. Χαρίσης «Σπήλιος Άντισσας το
Μαντείο του Ορφέα στην Λέσβο», Αρχαιολογία & Τέχνες.
Και αφού λοιπόν αντλήσαμε όλες αυτές τις πληροφορίες από την παραπάνω
πηγή, πάμε τώρα συνοψίσουμε τα παραπάνω. Είναι πολλά τα οποία η επίσημη
αρχαιολογία αγνοεί εδώ στη Θράκη ή τα γνωρίζει και κάνει ότι δεν τα βλέπει. Εκ’
πρώτης άποψης, μόλις έκανα μια πρόχειρη έρευνα και εντόπισα κάποιες φωτογραφίες
από το Σπήλιο της Άντισσας μετ’ εκπλήξεως διαπίστωσα ότι η εξωτερική διαμόρφωση
στην είσοδο του σπηλαίου ομοιάζει με τις αντίστοιχες σπηλαιώδεις λαξευτές
μήτρες της Ανατολικής Ροδόπης. Όταν διάβασα και την αρχαιολογική έκθεση και
επιβεβαίωσα όσα αντιλήφθηκα από την πρώτη ματιά, τότε αποφάσισα να παρουσιάσω
αυτό το άκρως ενδιαφέρον κείμενο.
Αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο, είναι πως οι Θράκες αρχιερείς (όπως οι
Ευμολπίδαι – Ελευσίνα, οι Θρακίδαι – Δελφοί, των Καβειρίων – Βοιωτία) μετέδωσαν
τα μυστήρια σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως και στην Λέσβο.
Τα σπηλαιώδη ιερά των Θρακών, που εντοπίζονται αμέτρητα στις βραχώδεις
επιφάνειες της απέραντης γης της Θράκης και όχι μόνο, είναι διαμορφωμένα είτε,
με τη μορφή μεγάλων λαξευτών οφθαλμών (όπως το Πλουτώνειο της Ελευσίνας), είτε
με την μορφή του αιδοίου (ακόμα και με τις λεπτομέρειες που έχει η ανατομία στο
εσωτερικό του). Τέτοια σπήλαια με την μορφή αιδοίου, υπάρχουν στη Λίνδο Ρόδου, στην βάση του ιερού βράχου της ακρόπολης των Αθηνών, στη Κρήτη και σε
πολλές άλλες περιοχές του Ελλαδικού χώρου. Στην ανατολική Ροδόπη στην καρδιά
της Αιγαιακής Θράκης, ήταν το κέντρο, η κοιτίδα να το πω καλύτερα της ιερής
αυτής πρωτόγονης «εξανθρώπισης» του χώρου στις φυσικές βραχώδεις σχισμές. Οι
φυσικές αβαθείς σπηλιές μετατρέπονταν σε ιερές Μήτρες της Μεγάλης Μητέρας Θεάς.
Στο εσωτερικό τους, διαμόρφωναν χώρους εναπόθεσης προσφορών και κόγχες.
Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι, οι ιερές σπηλιές των Θρακών, στις
περισσότερες περιπτώσεις έχουν και αστρονομικό χαρακτήρα. Στο υψηλότερο σημείο
της εισόδου, οι λαξευτές διαμόρφωναν μια κατάλληλη εσοχή για να μπορεί να
εισχωρεί η ακτίνα του ηλίου μέσα στο εσωτερικό της σπηλιάς. Έτσι οι παλαιοί Ιερεις
μπορούσαν να ορίσουν τις ηλιακές φάσεις του έτους (ισημερίες και ηλιοστάσια).
Όταν η ηλιακή ακτίνα εισχωρούσε μέχρι το βαθύτερο σημείο της Μήτρας, τότε
γινόταν η ιερή Ηλιογαμία (Ο Ήλιος γονιμοποιούσε την Γαία). Αυτό το αστρονομικό
γεγονός σηματοδοτούσε την αρχή της έναρξης της σποράς ή του θερισμού ανάλογα με
την εποχή. Οι αστρονομικές γνώσεις αυτές συνδέονταν και με τις τελετές της
γονιμότητας για την αναπαραγωγή των ανθρώπων.
Η δική μου άποψη και πρόταση είναι ότι η μορφή της εισόδου του σπηλαίου
θα πρέπει να ταυτιστεί και με άλλες ιερές Θρακικές μήτρες (που πρώτον απ’ όλα
θα πρέπει να αναγνωριστούν από την Ελληνική επιστημονική κοινότητα. Οι
Βούλγαροι τα έχουν αναγνωρίσει και επισήμως). Αυτό μπορεί να τεκμηριωθεί μόνο
αν γίνουν οι κατάλληλες αρχαιοαστρονομικές μετρήσεις στο περίφημο μαντείο του
Ορφέα στην Άντισσα. (Μην ξεχνάμε ότι ο Ορφεύς ήταν και μέγιστος αστρονόμος).
Αν αυτό τότε επιβεβαιωθεί, τότε θα πρέπει να μελετηθεί και η
προγενέστερη χρήση του σπηλαίου, πριν γίνει δηλαδή μαντείο και κέντρο Ορφικής
λατρείας.
Τελειώνοντας θέλω να εκφράσω ακόμα ότι το σπηλαιώδης ιερό
χρησιμοποίηθηκε από τους Θράκες αρχιερείς σε πρωιμότερη φάση που ύστερα έγινε
κέντρο διάδοσης της Ορφικής λατρείας. Στο Μαντείο αυτό δηλαδή, διασώθηκε η
άρρητη γνώση εις του μυημένους και η μνήμη της έλευσης του Ορφέως μέσω του
μύθου και των παραδόσεων. Το Μαντείο του Ορφέα πιθανώς επιλέχθηκε ως ένα
Θρακικό Μητρώο για να συνεχίσει μετέπειτα η Ορφική λατρευτική παράδοση προς τα
νησιά και τα παράλια του ΝΑ Αιγαίου και της Μ. Ασίας. Είναι γνωστό άλλωστε ότι
από την εποχή της εξαπλώσεως των Πελασγών, η Μ. Ασια και τα παράλια κατοικούντο
από πρωτο-Θρακικά φύλα. Τα σημάδια στους βράχους από χθόνιες λατρείες μας
υποδηλώνουν αυτή την εξάπλωση. Η συνέχεια και η διαφύλαξη του μύθου σε κάθε
τόπο, ενισχύει ακόμα περισσότερο αυτή την άποψη.
Στους ηλεκτρονικούς συνδέσμους που ακολουθούν μπορείτε να μάθετε
περισσότερες πληροφορίες και να δείτε βίντεο από τις Θρακικές μήτρες της
Ανατολικής Ροδόπης: ΕΔΩ και ΕΔΩ.
ΠΗΓΗ: Θρακολόγιον, ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 19.10.2024.
