Η κρικηλασία ήταν παιγνίδι πολύ αγαπητό στην αρχαία Ελλάδα. Καθαρή επινόηση των Ελλήνων, σύμφωνα με τον Οράτιο, έγινε ευρέως αποδεκτή από τους Ρωμαίους. Παιζόταν και στο Βυζάντιο με την ονομασία «τροχός».
Παίζεται και σήμερα με την ονομασία στεφάνι ή τσέρκι.
- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΠΑΙΓΝΙΔΙΑ, ΕΔΩ.
Η κρικηλασία ονομαζόταν επίσης τροχός από την στεφάνη που χρησιμοποιούσαν, ή κρίκος, επειδή γύρω από την στεφάνη προσάρμοζαν κρίκους, ώστε την ώρα του παιγνιδιού να δημιουργείται ζωηρός και ρυθμικός θόρυβος.
- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΚΡΙΚΩΝ, ΕΔΩ.
Ο Βουλόδημος αναφέρει ότι απεκλήθη τροχός «… ὃς πρῶτον διακριτέος ἀπὸ τοῦ παροξυτόνου ἤ βαρυτόνου τρόχος, ἰσοδυναμοῦντος τῶ δρόμος καὶ ἐπίσης ἐν ταῖς διασκέδασι τῶν παιδίων συναριθμουμένου, καθ᾽ ἣν διάκρισιν ποιεῖται ὁ γραμματικὸς Τρύφων καὶ κατὰ τοῦτον ὁ Ἀμμώνιος».
Την μεταλλική στεφάνη την κατασκεύαζαν από ορείχαλκο, αλλά συνηθέστερα ήταν ξύλινη, πιθανότατα λόγω κόστους. Στην τελευταία περίπτωση είχε τρία σημεία ένωσης, τρεις δεσμούς, σε σταθερά διαστήματα γύρω-γύρω. Για να κάνουν τον τροχό να γυρνάει και να ισορροπεί χρησιμοποιούσαν μια βέργα από ίσιο ή ελαφρά γυρισμένο ξύλο, τον ἐλατήρα.
Ο ιατρός Άντιλλος, περιγράφοντας πώς πρέπει να είναι ένας καλός τροχός για κρικηλασία, συμβουλεύει ότι πρέπει να φτάνει σε ύψος μέχρι το στήθος του παίκτη, πράγμα που σημαίνει ότι ο τροχός προσαρμοζόταν στο ύψος του κάθε παίκτη. Κατά τον Άντιλλο, ο προτιμότερος τροχός ήταν αυτός που είχε «κρίκους περικειμένους», που ήταν μικροί, μετάλλινοι και ήταν τοποθετημένοι σε όλη την περιφέρεια του σιδερένιου ή χάλκινου ή ξύλινου τροχού. «Τὸν τροχόν τοῦτον, τὸν ἐφοδιασμένον διὰ κρίκων, οἱ ὁποῖοι κατὰ τὴν διαδρομὴν τριβόμενοι προεκάλουν θόρυβον, ὡδήγει ὁ καλὸς παίκτης, ὄχι κατ᾽εὐθεῖαν, ἀλλὰ μαιανδροειδῶς Πρὸς τοῦτο καὶ ὁ εὐθὺς, ξύλινος ἀρχικῶς ἐλατὴρ, ἀντικατεστάθη διὰ μεταλλίνου κυρτοῦ (ἐνίοτε καὶ δὶς κυρτοῦ), ὀ ὀποῖος ἦτο προσφορώτερος εἰς τὸ νὰ κανονίζει τὴν ταχύτητα και τὴν διεύθυνσιν τοῦ τροχοῦ». Ο τροχός που περιγράφεται από τον Άντιλλο, ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των υγιεινολόγων αφού θεωρούνταν ιδανικός τρόπος άσκησης.
Η παρουσία μικρών κρίκων που πιστοποιείται από πολλές απεικονίσεις του παγνιδιού, μεγάλωνε την ευχαρίστηση του παίκτη και, κατά τον Ρωμαίο ποιητή Μαρτιάλη, διέθεταν το πλεονέκτημα να προειδοποιούν με το κουδούνισμά τους τους περαστικούς ώστε να παραμερίζουν.
Ο Ιπποκράτης στο «Περὶ Διαίτης» συστήνει το παιγνίδι σε όσους θέλουν να διατηρηθούν σε καλή φυσική κατάσταση.
Ο Αρτεμίδωρος επίσης γράφει ότι «όταν ονειρευτείς ότι κυλάς τον τροχό θα συναντήσεις δυσκολίες, που, όμως, θα σε οδηγήσουν σε μεγάλη ευτυχία», έχοντας υπ᾽όψιν του, φυσικά, τόσο την κούραση όσο και τα οφέλη της άσκησης.
Ιδιαίτερα συνιστούσαν τον τροχό και στους ώριμους άνδρες που είχαν μεγαλύτερη ανάγκη να διατηρούνται σε καλή φυσική κατάσταση και για τον λόγο αυτό οι γιατροί ανέφεραν υπό ποίους όρους ο τροχός μπορούσε να αποτελέσει υγιεινή άσκηση. Ετόνιζαν ότι το όργανο αυτό έπρεπε να περιληφθεί στα όργανα των γυμναστηρίων. Η αγάπη του κόσμου για τον τροχό απαθανατίσθηκε στην Τέχνη, κατ᾽εξοχήν χώρο που απηχούσε το δημόσιο αίσθημα.
Ο Ξενοφών αναφέρει μια χορεύτρια (ὀρχηστρίδα) που είχε προσληφθεί για να διασκεδάσει τους καλεσμένους ενός συμποσίου και που είχε ιδιαίτερη ικανότητα να κάνει ταχυδακτυλουργίες με τροχούς, δηλαδή με τσέρκια, ή με μεγάλους κρίκους. Ένας βοηθός της, τής πετούσε στο κορμί έως δώδεκα τροχούς, κι εκείνη, συνεχίζοντας να χορεύει, τοὺς πετούσε στον αέρα, υπολογίζοντας το ύψος, ώστε να μπορεί να τούς ξαναπιάσει έναν-έναν. [σχολιο Γ. Λεκάκη: η αρχαιοτερη αναφορά του χορου χουλα χουπ, κι ας λένε πως εφευρέθηκε στην… Χαβάη!]
Οι Ρωμαίοι αγάπησαν εξ ίσου τον τροχό, χρησιμοποιώντας γι’ αυτόν την ίδια ονομασία και επιφέροντας μικρές αλλαγές στο παιγνίδι. Ο ελατήρ αντικαταστάθηκε με ένα αρκετά κυρτό ραβδί, που εξ αιτίας του σχήματός του ονομάστηκε κλειδί / clavis, και «είχε το αναμφισβήτητο πλεονέκτημα ότι επέτρεπε να ελέγχει κανείς πιο εύκολα την ταχύτητα του τροχού και ειδικά την επίκλιση στις στροφές» (Μαρτιάλης, Επίγραμμα V,168). Κάνει επίσης διευκρίνιση των ονομασιών ανάλογα με την χρήση του τροχού:
- rota, για τον τροχό που χρησιμοποιόταν σε εργασία και
- trochus (από το ελληνικό τροχός) για τα τσέρκια των παιδιών (ομ. Επίγρ. V,168).
Ο Οράτιος προειδοποιούσε: «όποιος δεν γνωρίζει να παίζει τροχό να κάθεται στ᾽ αυγά του, αν δεν θέλει να γίνει περίγελως των θεατών που είναι μαζεμένοι γύρω του».
Για την παρουσία του τροχού στο Βυζάντιο έχουμε αρκετές αναφορές όπως:
- του Ιωάννου του Χρυσοστόμου (P.G. 59, 386),
- του Ορειβάσιου του Περγαμηνού,
και από τους νεότερους:
- του Κ. Γ. Παπασλιώτη, του Φ. Κουκουλέ, του Ι. Κακριδή, της Σ. Παπασπυρίδου, της Μ. Πλατή, κ.ἄ
Ετυμολογία
- κρικηλασία ἡ (κρίκος + ἐλαύνω) τὸ ἐλαύνειν κρίκον.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 26.10.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Λάζος Δ. «Παίζοντας στον χρόνο».
θεος Ζευς Διας Γανυμηδης τροχος ερυθρμορφη πελικη, 5ος αιωνας πΧ κοκορας κοκκορας αλεκτωρ κρατηρας Ζωγραφος του Βερολινου, 6ος 500 460 Μουσειο του Λουβρου λουβρο παρισι γαλλια ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΙΓΝΙΑ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΙΓΝΙΟ Κρικηλασια κρικος, τροχοι στεφανι κρικηλασια παιγνιδι παιχνιδι παιγνιδια παιχνιδια παιγνια παιγνιο παιγνιον αγαπητο αρχαια Ελλαδα επινοηση Ελληνων, Ορατιος, Ρωμαιοι Βυζαντιο ονομα αρχαιοτερη αναφορα χορος χουλα χουπ, χουλαχουπ χουλα-χουπ dance Hula εφευρεση Χαβαη τσερκι στεφανη κρικοι ρυθμος θορυβος Βουλοδημος πρωτον διακριτεος παροξυτονο βαρυτονο δρομος διασκεδαση παιδι συναριθμουμενο, διακριση γραμματικος Τρυφων αμμωνιος μεταλλικη μεταλλο κατασκευη ορειχαλκος, ξυλινη, ενωση δεσμος, ισορροπια βεργα ξυλο, ελατηρας ελατηρ αρχαιος ιατρος αντιλλος, συμβουλη υψος τροχου στηθος παικτης, περικειμενος μικρος μεταλλινος περιφερεια σιδερενιος χαλκινος ξυλινος διαδρομη τριβη μαιανδροειδως μαιανδρος ευθυς, μεταλλικος κυρτος δις προσφορος ταχυτητα διευθυνση υγιεινολογος ιδανικος τροπος ασκησης υγιεια υγειονολογια ασκηση απεικονιση ευχαριστηση παικτες ρωμαιος ποιητης Μαρτιαλης, προειδοποιηση κουδουνισμα Ιπποκρατης Περι Διαιτης καλη φυσικη κατασταση διαιτα Αρτεμιδωρος ονειρο κυλισμα δυσκολια μεγαλη ευτυχια κουραση οφελος ωριμος ανδρας αναγκη γιατρος υγιεινη οργανο οργανα γυμναστηριων γυμναστηριο γυμναστηρια γυμναστικη τεχνη, δημοσιο αισθημα Ξενοφων Ξενοφωντας χορευτρια ορχηστριδα ορχηστρις προσληψη καλεσμενοι συμποσιο ιδιαιτερη ικανοτητα ταχυδακτυλουργια γυναικα ταχυδακτυλουργος τροχοι τσερκια, πεταγμα κορμι δωδεκα 12 κρικοι χορος αερα Ρωμαιοι αλλαγη κυρτο ραβδι σχημα κλειδι κλαβις clavis πλεονεκτημα ελεγχος κλιση επικλιση στροφη Μαρτιαλης, επιγραμμα ονομασια ροτα rota, χρηση εργασια trochus αυγα περιγελως θεατης Ιωαννης Χρυσοστομος Ορειβασιος Περγαμηνος περγαμος Κουκουλες, Κακριδης ετυμολογια ελαυνω ελαυνειν κρικον λαζος
