Του Γιώργου Λεκάκη
Σήμερα λέγεται Gioiosa Ionica[1] < Geliosa < Geoliosa (γκρεκάνικα, ελληνικά-καλαβρέζικα) < A Gejusa (καλαβρέζικα), αλλά ετυμολογείται από τις αρχαίες ελληνικές λέξεις γη = ghe + ηλιώσα[2]. Επομένως, Ηλιόλουστη γη, ή Πόλη του Ηλίου / Ηλιούπολη του Ιωνίου!
Eίναι ένας ιταλικός δήμος στην καρδιά της Λοκρίδος, του Ρηγίου / Ρέτζιο Καλαβρίας, στον 38ο παράλληλο [38°20′Β 16°18′Α].
«Δεν έχουμε πόλεις στην χώρα μας σε τόσο όμορφη τοποθεσία όσο η Ηλιώσα […] μια μεγάλη και καλοκτισμένη πόλη, στην στενή όχθη του ποταμού…»
(Έντ. Ληρ «Ημερολόγιο μιας Περιπατητικής Περιήγησης», 1847)
Σήμερα είναι η πρωτεύουσα της κοιλάδας του ποταμού Άγρα[3], πάντα συνδεδεμένη στην ιστορία με το επίνειόν της, Μαρίνα της Gioiosa Ionica.
Στις ακτές του Ιωνίου πελάγους, ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις Καυλωνία και Επιζεφύριοι Λοκροί, από τις οποίες σώζονται επιβλητικά ερείπια που δεν έχουν ακόμη ανασκαφεί πλήρως, υπήρχε η πόλις Μυστία, στην κοιλάδα του ποταμού Άγρα (ο οποίος εκείνην την εποχή ήταν μερικώς πλωτός).
Περί το 210 π.Χ. όπως σχεδόν όλες οι ελληνικές αποικίες, έπεσαν στα χέρια των Ρωμαίων…
Εντυπωσιακά ερείπια από εκείνην την εποχή παραμένουν:
- Το Θέατρο, που χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα για σημαντικές πολιτιστικές εκδηλώσεις, και
- το Νυμφαίο – νυν καλείται Νανίλιο – το οποίο ευρίσκεται σε μια περιοχή που παλαιότερα ονομαζόταν «Μπάνιο» / “li Bagni”. Πρόκειται για ένα συγκρότημα ερειπίων μιας επαύλεως / βίλας του 1ουαιώνα π.Χ. Έφτασε στο μέγιστο της ακμής της γύρω στον 3ο αι. μ.Χ. Ένα επίμηκες σχημα, με δύο μικρότερα σώματα προσαρτημένα στα άκρα. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές, που διεξήχθησαν μεταξύ 1981 και 1986 από τον Αλφ. ντε Φραγκίσκο, έφεραν στο φως τον κάτω τομέα του συγκροτήματος. Το στοιχείο που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, λόγω της εξαιρετικής κατάστασης διατήρησής του, είναι η μεγάλη υπόγεια δεξαμενή με τρία κλίτη, η οποία στην αρχαιότητα ήταν προσβάσιμη από το ανώτερο επίπεδο μέσω σπειροειδούς σκάλας με 24 σκαλοπάτια. Σε μία από τις στενές πλευρές της δεξαμενής, βρίσκονται δύο μικρά δωμάτια, που καλύπτονται από θόλους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανατολική, η οποία διαθέτει ένα αναθηματικό ιερό και έναν βωμό με ίχνη διακόσμησης που υποδηλώνουν ότι επρόκειτο για νυμφαίο. Η οροφή της δεξαμενής αποτελείται από ένα σύνολο σταυροθολίων, που στηρίζονται σε οκτώ τετράγωνους πυλώνες διατεταγμένους σε δύο σειρές. Στα δύο άκρα αυτού του τομέα υπάρχουν μερικά δωμάτια, με πολύχρωμα ψηφιδωτά δάπεδα με γεωμετρικά μοτίβα και ζωγραφισμένο γύψο στους τοίχους. Το ψηφιδωτό στο δωμάτιο Α είναι μια ροζέττα σε μαύρο και άσπρο χρώμα, αλλά με όμορφες χρωματιστές ψηφίδες στο κέντρο, όπου χρησιμοποιήθηκαν έντονα χρωματιστά πλακάκια υαλόμαζας[4] – σπάνια για ψηφιδωτό δαπέδου, πιο συνηθισμένα για τοίχους. Το ψηφιδωτό έχει δύο μοτίβα διακόσμησης για να διαχωρίσει τον χώρο: ήταν πιθανώς ένα κυβικό δωμάτιο, όπου η ορθογώνια περιοχή καταλαμβανόταν από ένα κρεβάτι. Πρόσφατες ανασκαφές (2010), αλλά αδημοσίευτες ακόμη, έφεραν στο φως ένα μεγάλο οκταγωνικό δωμάτιο και αρκετά κανάλια, ένα εκ των οποίων πιθανότατα συνδεόταν με την δεξαμενή. Στην περιοχή νότια της τελευταίας υπάρχει επίσης ένα σύμπλεγμα ερειπίων, που δεν έχει ακόμη ανασκαφεί, το οποίο αντιστοιχεί στα θερμά λουτρά. Τον Μάρτιο του 2012, κατά την διάρκεια των ημερών της FAI, αυτός ο αρχαιολογικός χώρος ήταν ο 2ος στην Ιταλία σε αριθμό επισκεπτών!!!
Αλλά το 986 μ.Χ., και η αρχαία Μυστία κατεστράφη από ορδές Σαρακηνών, που την λεηλάτησαν και την κατασπάραξαν! Οι ελάχιστοι επιζώντες κατέφυγαν στην ενδοχώρα και, περίπου ένα μίλι από την παλαιά πόλη, σε μια απρόσιτη βραχώδη προεξοχή (η οποία ήταν πολύ κατάλληλη για άμυνα), ίδρυσαν την Μότα Ηλιώσα > Χελιόσα. Έκτισαν παρατηρητήρια και οχυρώσεις οι οποίες, επιτρέποντας την έγκαιρη προειδοποίηση για την άφιξη του εχθρού.
Ο οικισμός με το όνομα Ηλίεσσα / Χελιόσα / Γελιόσα συμπεριλήφθηκε αργότερα στο φέουδο της Γκροτέριας. Υποτάχθηκε στην κυριαρχία ευγενών. Ανήκε στον τυχοδιώκτη Αλμπ. Πισκιτσέλα τον 13ο αιώνα (1194 – 1265) και στην οικογένεια Καράφα ντι Ροτσέλα (1501 – 1558).
Αξιοθέατα
- Η εκκλησία της Παναγίας των Θλίψεων του 1881. Το εσωτερικό έχει έναν μόνο κυρίως ναό, με ελληνική σταυροειδή κάτοψη. Με ένα μνημειώδες εκκλησιαστικό Όργανο με 1.400 αυλούς!
- Η εκκλησία-ιερό της Santa Maria delle Grazie, στην ομώνυμη περιοχή, επί του αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Μυστίας, στην αριστερή όχθη του ποταμού Άγρα. Ιδρύθηκε κατά την βυζαντινή εποχή.[5]
- Η Εκκλησία του Αγίου Βασιλείου, αγροτικό ιερό, που ιδρύθηκε από τους Βασιλικούς μοναχούς, στην ομώνυμη περιοχή. Κατέρρευσε στον σεισμό του 1783.
Λαογραφια-Πανηγύρια
Η πόλις φημίζεται για παραδοσιακές δραστηριότητες όπως οι χειροτεχνικές – κυρίως την επεξεργασία της τερακότας, με λαϊκά στοιχεία.
– Η γιορτή του αγίου Ρόκκου, ο οποίος γιορτάζεται τρεις φορές τον χρόνο:
- στις 27 Ιανουαρίου, με σεμνό τρόπο και σε ανάμνηση του θαύματος της εφίδρωσης του αγάλματος του πολιούχου αγίου·
- στις 16 Αυγούστου, χωρίς πομπή· και
- την τελευταία Κυριακή του Αυγούστου[6], που συγκεντρώνει χιλιάδες πιστούς, και γίνεται ο χορός του αγίου Ρόκκου. Χαρακτηριστικός και θεαματικός συλλογικός χορός, στον αδιάκοπο ρυθμό τυμπάνων, κυμβάλων, ντεφιών, ακορντεόν και φλογών, που παρασύρει κάθε παρευρισκόμενο…
– Το “Διεθνές Φεστιβάλ Καλλιτεχνών του Δρόμου”, με έκθεση χειροποίητων προϊόντων και γευσιγνωσία τοπικών σπεσιαλιτέ, την Δευτέρα και την Τρίτη πριν από την τελευταία Κυριακή του Αυγούστου.
– Η Γιορτη του Παγωτου – Φεστιβάλ «Pezzo duro» – του τυπικού παγωτού της Γηλιώσας: Τον Αύγουστο. Το παγωτο της Gioiosa, γνωστό ως «Pezzo duro», ή «mattonella» ή «tavoletta». Μια άλλη μορφή του «Pezzo duro» είναι το semifreddo, το οποίο περιλαμβάνει την προσθήκη παντεσπανιού. Και
– το FilMuzik, ένα Διεθνές Φεστιβάλ Μουσικού Κινηματογράφου – το 7ο έγινε το 2025[7], συμπεριλαμβανομένων ταινιών μικρού μήκους, ντοκυμανταίρ, κινουμένων σχεδίων, μουσικών βίντεο και μεγάλου μήκους με μουσικό θέμα.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.5.2012.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- R. Agostino, E. Grillo “I Pavimenti musivi del complesso del Naniglio di Gioiosa Jonica”, στο Atti del XVIII Colloquio AISCOM, Κρεμονα / Cremona, 14-17.3.2012, εκδ. Scripta Manent, Tivoli, 2013.
- Ν. Spatari «The Enigma of the Asic Arts in Ultra-Mediterranean Calabria», εκδ. Iiriti, Reggio Calabria 2002.
- “NANIGLIO DI GIOIOSA IONICA (Reggio Calabria)”, romanoimpero.
- Gioiosa Ionica Naniglio – Archeologia, comuni di qualità, στο archeo.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Ο όρος Ιωνική / του Ιωνίου προσετέθη μετά την ενοποίηση της Ιταλίας, σε ένα κράτος, όταν ο βασιλιάς Β. Εμανουέλε Β’ , με το Βασιλικό Διάταγμα της 26.3.1863 , έδωσε στον δήμο το σημερινό του όνομα, για να τον διακρίνει από την άλλη επίσης ελληνική Ηλιούπολη, της Θαλάσσης / Gioiosa Marea στην Σικελία.
[2] ἁλιόω / ἡλιόω > ἡλιόομαι, ἡλίασμα, ἡλίωσις / ἡλίασις = η έκθεση στον ήλιο > Ἤλισσος (= ηλιόλουστος τόπος) > ιταλ. Eliose – ΠΗΓΗ: Θεόφρ. Αἰτ. Φυτ. 6.16,5. Σέξτ. Ἐμπ. Π.3.16. ΑΝΘ. 12,22. Η δασεία της λέξεως Ήλιος, ετράπη σε Χ ή σε Γ > Χελιόσα / Γελιόσα.
[3] Γνωστός στην αρχαιότητα και ως Σάγρας / Σάγκρας, νυν ποταμός Τόρμπιντο (Trùbbulu ή Folèti στην καλαβρέζικη ελληνική διάλεκτο – νυν Torbido), στην ιωνική πλευρά της επαρχίας Ρηγίου. Στην Μάχη του Σάγρα, οι Λοκροί, συμμαχώντας με τους Ρηγίους, ενίκησαν τους Κροτωνιάτες. Η Μάχη θα έγινε κοντά στο ακρωτήριον της ΙΜ Αγίας Βαρβάρας.
Στην αρχαιότητα, η ροή του ποταμού Torbido ήταν μια σημαντική οδός επικοινωνίας μεταξύ της αρχαίας Λοκρίδος Μεγάλης Ελλάδος / Magna Graecia και του Τυρρηνικού Πελάγους / Ετρουρίας. Ακόμη και σήμερα τα περάσματά του έχουν ελληνικά ονόματα και θυμίζουν τους αρχαίους Έλληνες κατοίκους της περιοχής: Sentiero dei Greci, περασμα Σελλα / Sella / Seja (= η συντομότερη διαδρομή στην τοπική ελληνική διάλεκτο), πέρασμα Λιμινα / Limina, Σκιαραπόταμος / Sciarapotoma, Ιππώνιον / Hipponion (νυν Vibo Valentia), κ.ά.
Κατ΄ άλλους ο Τόρμπιντο είναι ο Άλλαρος.
[4] Τα υάλινα πλακάκια ήταν ακριβά και χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή κοσμημάτων ή την αντικατάσταση πολύτιμων λίθων, που έλειπαν σε κοσμήματα.
[5] Το 1973 κατεστράφη ολοσχερώς από μια τυχαία πυρκαγιά. και πάνω στα ερείπιά της ανεγέρθηκε η νέα εκκλησία-ιερό, η οποία ολοκληρώθηκε το 1975. Διαθέτει πέτρινο γλυπτό με ανάγλυφες μορφές, έργο άγνωστου καλλιτέχνη, από τα τέλη του Μεσαίωνα (15ος αι.). Στην βάση της εικόνας, υπάρχει αρχαία επιγραφή, που έχει σβηστεί από μια άλλη επιγραφή του 15ου αιώνα.
[6] Το Σάββατο βράδυ, γιορτάζεται η «αγρυπνία» ή «νύχτα», με έντονη συμμετοχή στο ιερό, με τραγούδια και προσευχές και λειτουργία. Οι διάφορες ομάδες τυμπανιστών και άλλων οργάνων ξεκινούν από το ιερό διασκορπίζονται στους δρόμους της πόλεως, επιστρέφοντας μετά τα μεσάνυχτα και αργά το βράδυ στην πλατεία του ιερού, ακολουθούμενες από πολλούς πιστούς που χορεύουν. Είναι ήδη Κυριακή πριν από την αυγή, πριν από την πομπή…
Την Κυριακή το πρωί, οι προσκυνητές συγκεντρώνονται μπροστά από το Ιερό για την έναρξη της πομπής. Η πομπή διαρκεί αρκετές ώρες και τελειώνει λίγο πριν την δύση του ηλίου.
[7] διοργανώνεται από τον πολιτιστικό σύλλογο Bird Production και υπό την καθοδήγηση του καλλιτεχνικού διευθυντή Alb. Gatto. Το φεστιβάλ ταξειδεύει. Οι βραδιές πρεμιέρας στις 25, 26 και 27 Ιουλίου γίνονται στον Κήπο του Ιδρύματος Zappia στους Λοκρούς, σε συνεργασία με το Cine Vittoria. Από τις 3 – 6 Σεπτεμβρίου, το FilMuzik μεταφέρεται στον κήπο του Palazzo Amaduri στην Gioiosa Ionica, www.birdproduction.it.
αρχαια ελληνικη πολη Γη Ηλιωσα Λοκριδος, περιφημο Νυμφαιο Λεκακης Naniglio Grotteria, Motta Giojosa Mocta Geliosa αρχαιες ελληνικες πολεις Γαια Ηλιωσσα Λοκριδας, νυμφαιον γκιοιοσα ιονικα γκιοιοζα ιωνικα ιωνικη Gioiosa Ionica γκελιοσα γκελιοζα Geliosa γκεολιοσα γκεολιοζα Geoliosa γκρεκανικα, ελληνικα καλαβρεζικα α γκεγουσα γκεγιουζα γκεγουζα γκεγιουσα A Gejusa καλαβριας ετυμολια ελληνικη λεξη γκε ghe Ηλιολουστη Πολη του Ηλιου ηλιος / Ηλιουπολη Ιωνιου Ηλιουπολις Ιονιου ιταλικη δημος Λοκριδα Ρηγιο Ρετζιο Καλαμπρια, 38ος παραλληλος πολεις χωρα ομορφη καλοκτισμενη πολις στενη οχθη ποταμος Ληρ λιρ Edward Lear, ημερολογιο περιπατητικη Περιηγηση πρωτευουσα κοιλαδα αγρας Torbido, ιστορια επινειο Μαρινα λιμανι Ιωνιο ιονιο πελαγος, ελληνικη Καυλωνια επιζεφυριοι Λοκροι λοκρις επιβλητικα ερειπια ανασκαφη Μυστια / Mystia, 3ος αιωνας 210 πχ Ρωμαιοι ερειπια αρχαιο θεατρο πολιτιστικες εκδηλωσεις, νυμφη Νανιλιο Μπανιο λι μπανι li Bagni συγκροτημα επαυλις επαυλη βιλα βιλλα 1ος ακμη 3ος μΧ επιμηκες σχημα, δωμα αρχαιολογια ανασκαφες, 20ος 1981 1986 Φραγκισκο, εξαιρετικη κατασταση διατηρηση μεγαλη υπογεια δεξαμενη τρια κλιτη, τρικλιτη αρχαιοτητα σπειροειδης σκαλα κλιμακα σπειρα σκαλοπατια δωματιο θολος αναθηματικο ιερο ιερον βωμος διακοσμηση νυμφες οροφη σταυροθολιο τετραγωνος πυλωνας δωματια, πολυχρωμο ψηφιδωτο δαπεδο γεωμετρικο μοτιβο ζωγραφισμενος γυψος τοιχος ψηφιδωτα ροζετα ροζεττα μαυρο ασπρο χρωμα, χρωματιστη ψηφιδα χρωματιστο πλακακι υαλομαζα σπανιο κυβικο ορθογωνια κρεβατι 2010 αδημοσιευτη οκταγωνικο 8γωνο οκταγωνο καναλι θερμα λουτρα 2012, αρχαιολογικος χωρος 10ος 986 καταστροφη ορδη Σαρακηνοι λεηλασια επιζωντες παλαια απροσιτη βραχωδης προεξοχη βραχος αμυνα Μοκτα Χελισα Μοτα μοττα παρατηρητηριο οχυρο προειδοποιηση εχθρος οικισμος Ηληεσσα / γελιοσα φεουδο Γκροτεριας ευγενεις τυχοδιωκτης Πισκιτσελα 13ος οικογενεια Καραφα ντι Ροτσελα 16ος 1501-1558 αξιοθεατα ιν εκκλησία ιερος ναος Παναγια των Θλιψεων 19ος 1881 ελληνικη σταυροειδης κατοψη μνημειωδες εκκλησιαστικο οργανο μουσικο αυλος σαντα μαρια ντελε γκρατσιε Santa Maria delle Grazie, αρχαιολογικος χωρος μιστια βυζαντινη εποχη βυζαντιο Αγιου Βασιλειου, Βασιλειος αγροτικο ιδρυση βασιλικοι μοναχοι σεισμος 18ος 1783 λαογραφια Πανηγυρια Πανηγυρι παραδοση χειροτεχνια επεξεργασια τερακοτα λαικη ιερη πομπη Ροκκου, Ροκου Ροκκοος, Ροκος τελευταια Κυριακη Αυγουστου, πιστοι χορος συλλογικος ρυθμος τυμπανο κυμβαλο ντεφι ακορντεον φλογα γιορτη γιορτες εορτη εορτες τρεις τρις φορες 27 Ιανουαριου, Ιανουαριος σεμνος αναμνηση θαυμα εφιδρωση αγαλματος πολιουχος 16 Αυγουστος διεθνες Φεστιβαλ Καλλιτεχνων του Δρομου Καλλιτεχνες εκθεση χειροποιητα προιοντα γευσιγνωσια σπεσιαλιτε Pezzo duro παγωτο Γηλιωσα mattonella tavoletta σεμιφρεντο semifreddo, παντεσπανι Fil Muzik, Μουσικος Κινηματογραφος ταινια μικρου μηκους, ντοκυμανταιρ, κινουμενα σχεδια μουσικη βιντεο μεγαλου μουσικο Σπαταρι αινιγνα ασικ ασικοι Asic Arts τεχνη Ultra Mediterranean Calabria ιονικη ενοποιηση Ιταλιας, κρατος, βασιλιας Εμανουελε Β Βασιλικο Διαταγμα 1863 Θαλασσης Θαλασσας μαρεα Gioiosa Marea μαρε Σικελια αλιοω / ηλιοω > ηλιοομαι, ηλιασμα, ηλιωσις / ηλιασις ηλιωση ηλιαση ηλιος ηλισσος ηλιολουστος τοπος ιταλικα δασεια τροπη δασειας γραμμα χι γαμμα χ γ Eliose Θεοφραστος Σεξτος εμπειρικος ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ αρχαιοτητα Σαγκρα, σαγρας Τορμπιντο τρουμπουλου Trubbulu φολετι Foleti καλαβρεζικη ελληνικη διαλεκτος επαρχια Μαχη του Σαγρα, Λοκροι συμμαχια Ρηγιοι κροτων κροτωνας Κροτωνιατες ακρωτηριον ακρωτηριο ιερα μονη ΙΜ Αγιας Βαρβαρας Βαρβαρα Torbido ποταμια οδος επικοινωνια Μεγαλη Ελλαδα Magna Graecia Τυρρηνικο Πελαγος ετρουρια ετρουσκοι περασμα ελληνικα ονοματα αρχαιοι Ελληνες κατοικοι Sentiero dei Greci, ντει γκρετσι περασμα Σελλα σελα Sella σεγια σετζα Seja συντομοτερη διαδρομη Λιμινα / Limina, Σκιαραποταμος Σκιαραποτομα Sciarapotoma, Ιππωνιον Ιππωνιο Hipponion βιμπο βαλεντια Vibo Valentia αλλαρος υαλινο πλακακια ακριβα κατασκευη κοσμημα αντικατασταση πολυτιμοι λιθοι 1973 καταστροφη πυρκαγια πετρινο γλυπτο αναγλυφη μορφη εργο αγνωστος καλλιτεχνης, Μεσαιωνας 15ος εικονα επιγραφη αγρυπνα νυχτα σαββατου σαββατο τραγουδι προσευχη λειτουργια ομαδα τυμπανιστης δρομοι μεσανυχτα προσκυνητης πολιτιστικος συλλογος ιδρυμα ζαππια ζαπια Zappia Cine Vittoria παλλατι παλατι αμαντουρι Palazzo Amaduri
