Ο ιερέας του Απόλλωνος και συγγραφέας, που «αγνοούνται» 19 βιβλία του! Ο πρώτος που έγραψε εξειδικευμένα βιβλία για δηλητήρια! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Ο Νίκανδρος ο Κολοφώνιος[1], υιός του Δαμαίου, ήταν Έλλην ιατρός-φαρμακοποιός, γεωπόνος-βοτανολόγος, και μαθηματικός και γραμματικός του 2^ου αιώνα π.Χ. του (επί βασιλείας Αττάλου Γ’ της Περγάμου). Εγεννήθη στην Κλάρο (κοντά στην Κολοφώνα) Ιωνίας Μικράς Ασίας. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης «Η αγνωστη Μικρα Ασια». Η οικογένειά του ήταν υπεύθυνη κληρονομικώς (από γενιά σε γενιά) για το ιερατείον του Απόλλωνος, θεού και της Ιατρικής, του οποίου υπήρξε και ο ίδιος ιερεύς. Ήταν σύγχρονος των Αράτου και Θεοκρίτου.

Είναι ο συγγραφέας των αρχαιότερων γνωστών έργων για τα δηλητήρια! Έγραψε πολλά βιβλία / έργα, σε πεζό και έμμετρο στίχο, αλλά μόνον δύο διασώζονται ολόκληρα:

• Τα «Θηριακά», ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο, αποτελούμενο από 958 στίχους. Αφιερωμένο σε έναν Ερμησιανάκτα. Σε αυτό περιγράφει την φύση των δηλητηριωδών ζώων και τις επιδράσεις των δηλητηρίων τους, τι προκαλούν, καθώς και τα αντίστοιχα αντίδοτα. Περιγράφει 14 είδη ιοβόλων ερπετών (12 είδη φιδιών, μερικά από τα οποία είναι εύκολα αναγνωρίσιμα, αλλά επίσης και σκορπιούς, σαλαμάνδρες, σκαθάρια, αράχνες, και πεταλούδες, των οποίων πρώτος σημειώνει την δύναμη του δήγματος ορισμένων ειδών) και 125 φυτών. Η δομή του κειμένου δεν καταδεικνύει μόνον υψηλή ποιότητα περιγραφής, αλλά θέτει επίσης τις βάσεις για μια επιστημονική ζωολογική ανάλυση. ΔΕΙΤΕ στην έκδοση του 1856 του Ό. Σνάιντερ, ΕΔΩ. Είναι ο πρώτος αρχαίος Έλλην που αναφέρει την ιατρική χρήση των βδελλών. Το βιβλίο εκδόθηκε και σε βυζαντινή έκδοση του 10ου αιώνα με μικρογραφίες (όπως η παρακάτω).

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΝ, ΕΔΩ.

• Τα «Αλεξιφάρμακα» (630 στίχοι), επίσης σε δακτυλικό εξάμετρο. Αφιερωμένο στον Πρωταγόρα. Αναφέρεται γενικώς στα δηλητήρια, αναλύοντας 19 (8 ζωικά και 11 φυτικά και ορυκτά[2], που λαμβάνονται από το στόμα. Παρέχει και συνταγές για την αντιμετώπισή τους. Περιέχει και πολλές προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Σημαντικό μέρος αυτού του συγγράμματος ευρίσκεται σήμερα στην ΙΜ Ιβήρων στο Άγιον Όρος με τίτλο «Χειρόγραφος Κώδιξ Ιβηρητικός (Codex Ibereticus), 15^ου αιώνος.[3] Ως κύρια πηγή πληροφοριών του Νικάνδρου φέρεται ο ιατρός Απολλόδωρος Αλεξανδρειας (λ.χ. «Περί θηρίων», έργο του 300 π.Χ. της ποιητικής παράδοσης του Ησίοδου), αλλά και ο Ιπποκράτης. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης Γ. Λεκάκης «Ιπποκρατης ο πατερας της Ιατρικης». Με την σειρά του, το έργο επηρέασε τον Αιμίλιο Μάκερο, τον Λουκανό και τον Κόιντο Σμύρνης.

Το βιβλίο, με πλήρη τίτλο «NICANDRI COLOPHONII POETAE ET MEDICI ANTIQUISSIMI CLARISSIMI’ QUE ALEXIPHARMACA. Io. Goræo Parisiensi medico interprete. Eiusdem interpretis in Alexipharmaca præfatio, omnem de uenenis disputationem summatim complectens, & annitationes. Ad Reuerendiss. Doctiddimumque Cardinslem Io. Bellaium Episcopum Parisiensem. Parisiis, apud Vascosanum, via Iacobaea, ad insigne Fontis», κυκλοφόρησε το 1549 («Cum privilegio Regis») σε σχήμα 8^ο, σελ. 70 στα ελληνικά και γαλλικά, με σχόλια του μεταφραστή. Έκδοση Ex Libris fransisci Cardossi D. Medici.

ΔΕΙΤΕ το έργο «Theriaca et les Alexipharmaka», σε επιμέλεια (αρχαίο ελληνικό κείμενο, λατινική μετάφραση και σχόλια) Γορραίου (I. Gorraeus), Παρίσι, 1622, στον στον ιστότοπο του BIU Santé του Πανεπιστημίου Descartes του Παρισιού, ΕΔΩ.

Αλλά από τα γραπτά βιβλία / έργα του, δεν διασώθηκαν τα:

• «Αιτωλικά» (γεωγραφικό) / Aetolics
• «Βοιωτικά».
• «Γεωργικά», περίπου 150 στίχοι, που σχετίζονται με λουλούδια, λαχανικά, περιστεροδρομίες και συνταγές, έχουν διασωθεί μέσω του Αθηναίου. Ένα σημαντικό μέρος του έργου «χρησιμοποιήθηκε» από τον Βιργίλιο.
• «Θηβαϊκά» / Thebaic
• «Εξηγητικά εις Ιπποκράτην», σχόλια – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης Γ. Λεκάκης «Ιπποκράτης ο πατέρας της Ιατρικής».
• «Ετεριοϊούμενα» ή «Μεταμορφώσεις», μυθολογικό ποίημα, πιθανώς η πηγή για τις γνωστές» «Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, που μεταγράφηκε σε πεζό λόγο και σχόλια από τον Αντωνίνο Λιβεράλις,
• «Ευρώπεια» / Europia,
• «Ιάσεων συναγωγή», τρία βιβλία.
• «Κιμμέριοι»
• «Κολοφωνιακά»
• «Κυνηγετικά» ή «Θηρευτικά» / Cinegetic
• «Μελισσουργικά» / Melisurgics
• «Οιταϊκά»
• «Οφιακά» / Ophiacs
• «Περί των Κολοφων’ιων ποιητών» / «De Poetis Colophoniis»
• «Προγνωστικά», πιθανώς για τα πρώτα συμπτώματα δηλητηριάσεων.
• «Σικελικά» / Sicelics
• «Υάκινθος»
• «Ύμνος στον Άτταλο» / «Hymnus ad Attalum»

Τα έργα του Νικάνδρου επαινέθηκαν από τον Κικέρωνα («De oratore», i.16). Τα μιμήθηκαν ο Οβίδιος και ο Λουκανός. Ήταν πηγές για τον Πλίνιο και άλλους συγγραφείς. Έχει θεωρηθεί, από μεταγενέστερους αρχαίους συγγραφείς, ως ένας από τους 7 ποιητές της ποιητικής «Πλειάδας» της Αλεξάνδρειας του 3ου αιώνα π.Χ.

Τρία επιγράμματα του Νικάνδρου σώζονται στην Παλλατινή Ανθολογία από τον Στέφανο Μελεάγρου (VII 435, VII 526, IX 503A).

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Ελληνικη Ανθολογία». Γ. Λεκάκης «Ελληνικη Βιβλιογραφια». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 22.4.2014.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Chistyakova N. A. «Ελληνιστική Ποίηση: Λογοτεχνία, Παραδόσεις και Λαογραφία», Εκδοτικός Οίκος του Κρατικού Πανεπιστημίου του Λένινγκραντ, 1988.
• «Collection Budé» σειρά τ. II: «Les Thériaques», fragments iologiques antérieurs à Nicandre. Texte établi et traduit par J.-M. Jacques, 2002. CCVIII. Και τ. III: «Les Alexipharmaques» Lieux parallèles du Livre XIII. Des Iatrica d’Aétius. Texte établi et traduit par J.-M. Jacques, CLXXXV.
• Easterling P. E. και Knox B. M. W. (επιμ.) «Historia de la literatura clásica» εκδ. Cambridge University. – ισπ. έκδ. F. Zaragoza Alberich, Gredos, Μαδρίτη, 1990.
• Effe Β. «Der Aufbau von Nikanders Theriaka und Alexipharmaka», στο Rheinisches Museum für Philologie, Neue Folge 117, 1974.
• Gow A. S. F. και A. F. Scholfield (επιμ. και μτφρ.) «Nicander», εκδ. Cambridge University Press, Καιμπριτζ, 1953.
• Klauser H. «De Dicendi Genere Nicandri», Dissertationes Philologicae Vindobonenses, vi., 1898.
• Malomud A. «Der geographische Raum in den Werken des Nikander von Kolophon» στο Themes and Forms in Graeco-Roman Literature, τ. 3, εκδ. Mohr Siebeck, Tübingen 2024.
• Schneider J. G. (1792, 1816) και O. Schneider (1856), με σχολια.
• Sistakou Ev. «Nikander» στο B. Zimmermann, A. Rengakos (επιμ.) Handbuch der griechischen Literatur der Antike, τ. 2, Die Literatur der klassischen und hellenistischen Zeit, εκδ. C. H. Beck, Μοναχο, 2014.
• Sanz Morales M. «Eratóstenes, Partenio, Antonino Liberal, Paléfato, Heráclito, Anónimo vaticano», Mitógrafos griegos, εκδ. Akal,Μαδρίτη, 2002.
• Toohey P. «Epic Lessons. An Introduction to Ancient Didactic Poetry», εκδ. Routledge, Λονδίνο, 1996.
• Vollgraff W. «Nikander und Ovid», Groningen, 1909.
• Wegner W. «Nikandros von Kolophon» στο Enzyklopädie Medizingeschichte, εκδ. De Gruyter, Βερολίνο / Ν. Υόρκη, 2005.
• Wentzel G. στο «Abhandlungen der k. Gesellschaft der Wiss», σχολια στο χειρόγραφο του Γκαίτινγκεν / Göttingen, τ. 38, 1892.
• White H. «Studies in the poetry of Nicander» στο Classical and Byzantine Monographs, τ. 12, εκδ. Hakkert, Αμστερνταμ, 1987.
• «Πληροφορίες για την Σκυθία και τον Καύκασο (αποσπάσματα από τα ποιήματα και τα σχόλια του Νίκανδρου», στο Δελτίο Αρχαίας Ιστορίας, 1947, τ. 3.
• «Δύο επιγράμματα του Νίκανδρου» σειρά «Λογοτεχνικά Μνημεία», εκδ. Nauka, Αγία Πετρούπολη, 1993.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Αναφέρονται και άλλοι ποιητές με αυτό το όνομα:

• Στους Δελφούς ευρέθη επιγραφή, που χορηγεί προξενία στον «Νίκανδρο από τον Κολοφώνα, γιο του Αναξαγόρα, του επικού ποιητή» (SIG 452).
• Και ένας άλλος Αιτωλός, πατέρας του Ξενοφάνη – ΠΗΓΗ: λεξικον ΣΟΥΔΑΣ.

[2] Γνωρίζει την τοξικότητα του μολύβδου. αναφέρει τον λευκό μόλυβδο μεταξύ των δηλητηρίων. Περιγράφει την αναιμία που προκαλείται από δηλητηρίαση από μόλυβδο, καθώς και τους κολικούς από μόλυβδο.

[3] Είναι τμήμα ευρύτερου κώδικα, με τον γενικό τίτλο «Ιατρικά», ο οποίος περιλαμβάνει δύο έργα: «Παράφρασις αλεξιφαρμάκων Νικάνδρου» υπό Ευτεκνίου, σοφιστού και Διοσκορίδου «Περί ύλης ιατρικής».

αρχαιος ιερεας του Απολλωνος συγγραφεας, χαμενα βιβλια πρωτος εξειδικευμενα βιβλιο δηλητηρια Λεκακης ιερευς Απολλωνα συγγραφευς, δηλητηριο Νικανδρος ο Κολοφωνιος Δαμαιος ελλην ελληνας ιατρος φαρμακοποιος, γεωπονος, βοτανολογος, μαθηματικος γραμματικος 2^ος αιωνας πΧ βασιλεια Ατταλος Γ Περγαμος Κλαρος Κολοφωνα κολοφων Ιωνια Μικρα Ασια οικογενεια κληρονομια ιερατειον ιερατειο θεος Απολλωνας, απολλων Αρατος Θεοκριτος αρχαιοτερο γνωστο εργο εργα, πεζος εμμετρος στιχος, Θηριακα ποιημα δακτυλικος εξαμετρος, στιχοι Ερμησιανακτας Ερμησιαναξ φυση δηλητηριωδη ζωα επιδραση δηλητηριων αντιδοτο ειδος ιοβολο ερπετο ειδη φιδι οφις σκορπιος, σαλαμανδρα, σκαθαρι αραχνη πεταλουδα δηγμα φυτα αρχαιο ελληνικο κειμενο ποιοτητα περιγραφη επιστημονικη ζωολογικη αναλυση ζωολογια εκδοση 19ος αιωνας μχ 1856 Σναιντερ, ιατρικη χρηση βδελλα βδελα βυζαντινη εκδοσις 10ος μικρογραφια Αλεξιφαρμακα 6μετρο Πρωταγορας ζωικα φυτικα ορυκτα στομα συνταγη αντιμετωπιση θεραπεια δηλητηριαση προληψεις προληψη δεισιδαιμονια συγγραμμα ιερα μονη ΙΜ Ιβηρων αγιον αγιο ορος Χειρογραφος Κωδιξ Ιβηρητικος Codex Ibereticus, 15^ος ιατρος Απολλοδωρος Αλεξανδρειας Περι θηριων θηριο 4ος πχ 300 ποιητικη παραδοση Ησιοδος Ιπποκρατης επιρροη Μακερος, Λουκανος Κοιντος Σμυρνης σμυρνη σμυρναιο 16ος 1549 ελληνικα γαλλικα σχολια μεταφραση μεδικος μεδικοι Medici λατινικη σχολιο Γορραιος Gorraeus, Παρισι, γαλλια 17ος 1622, σαντε Sante Πανεπιστημιο γραπτα αιτωλικα γεωγραφικο γεωγραφια αιτωλια Aetolics Βοιωτικα βοιωτια Γεωργικα λουλουδια, λαχανικα περιστεροδρομια λουλουδι, λαχανικο περιστερι συνταγες, Αθηναιος Βιργιλιος Θηβαικα θηβα Thebaic Εξηγητικα εις Ιπποκρατην Ετεριοιουμενα Μεταμορφωσεις μυθολογικο ποιημα, Μεταμορφωση Οβιδιος μεταγραφη πεζος λογος Αντωνινος Λιβεραλις, Ευρωπεια Ιασεων συναγωγη ιασις ιαση Κιμμεριοι Κολοφωνιακα κυνηγετικα Θηρευτικα κυνηγι θηρα μελισσουργικα μελισα Melisurgics Οιταικα οιτη Aetaic Οφιακα / Ophiacs Περι των Κολοφωνιων ποιητων Κολοφωνιοι ποιητες De Poetis Colophoniis Προγνωστικα, συμπτωμα σικελικα σικελια υακινθος υμνος επαινος Κικερωνα Κικερων μιμηση αντιγραφη πηγες Πλινιος συγγραφεις 7 ποιητες ποιητικη Πλειαδα Αλεξανδρεια 3ος επιγραμμα Παλλατινη Ανθολογια Στεφανος Μελεαγρου Μελεαγρος Βιβλιογραφια ελληνιστικη Ποιηση λογοτεχνια, Παραδοσεις λαογραφια Κρατικο Λενινγκραντ, ρωσια Μαδριτη, τυμπινγκεν τιμπινγκεν τυμπιγκεν τιμπιγκεν Tubingen Γκετινγκεν Γκαιτινγκεν Σκυθια Καυκασος αποσπασμα Ιστορια Δελφοι επιγραφη χορηγηση προξενια Αναξαγορας, επικος Αιτωλος, Ξενοφανης λεξικο ΣΟΥΔΑ τοξικοτητα μολυβδου. λευκος μολυβδος αναιμια κολικος κωλικος κωδικας, Ιατρικα Παραφραση Παραφρασις αλεξιφαρμακων Νικανδρου Ευτεκνιος, σοφιστης Διοσκοριδης Διοσκουριδης  Περι υλης ιατρικης