Το άγνωστο «ευπαλίνειο όρυγμα» δυο αρχαίων Ελλήνων αρχιτεκτόνων – υπόγεια σήραγγα 5,6 χλμ.! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Το Φουτσίνο είναι μια τεράστια λεκάνη (ιταλικά: Piana del Fucino) των Απεννίνων της Μαρσικής (χώρας των λατρευτών του θεού Άρεως), στην επαρχία Λ’ Ακουίλα του Αμπρούτσο, με επιφάνεια περίπου 160 τ.χλμ. σε υψόμετρο 650 – 680 μ. Ευρίσκεται ακριβώς στο κέντρο της ιταλικής χερσονήσου στον 41^ο παράλληλο [41°59′42″N 13°32′50″E]. Το δε Αμπρούτσο θεωρείται από το Ιταλικό Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής (ISTAT) τμήμα της Μεγάλης Ελλάδος / Κάτω, Νότιας Ιταλίας, και συνδέεται με το Βασίλειο των Δύο Σικελιών.

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ

Ο αρχαίος Έλλην ποιητής Λυκόφρων, αναφέρει το μέρος ως «έλος του Φόρκυνος[1]», από την ομώνυμη θαλάσσια θεότητα του ελληνικού πανθέου – άλλοι λένε από το φόρκος, phorkos < φως, που λαμπυρίζει, λευκός, πολιός, ῥυσὸς, ο τόπος όπου πήγαιναν οι νεκροί, κατοικούσαν οι Ερινύες και η Περσεφόνη και φυλακίζονταν αιώνια οι ασεβείς, το Έρεβος – Λυκόφρ. 477. Ἡσύχ. λατ. Orcus, Φανοκλ. 1. 20, Bach. Müller Orchom. Welcker, Αἰσχύλ. Τριλογ.).[2] Άλλοι λένε ότι επήρε το όνομά της από τους Πευκέτες (> Πευκετία χώρα), αρχαίο ελληνικό φύλο της περιοχής – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τους ΠΕΥΚΕΤΕΣ, ΕΔΩ – [peuk- > feuk- > fuk- > Fucinus και Φουκέντες[3] > Φουτσίνο [λατινικά: Fucinus Lacus > ιταλ. Lago Fucino]. Το τοπωνύμιο Φουτσίνος ευρίσκεται επίσης στην Απουλία, με την πιθανή σημασία του «λασπωμένου τόπου».

ΙΣΤΟΡΙΑ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ

Ο πρώτος που επιχείρησε να αποξηράνει την λίμνη ήταν ο Καίσαρ, ο οποίος όμως σκοτώθηκε πριν ολοκληρώσει το σχέδιό του.

Η πρώτη μερική αποστράγγιση της λεκάνης πραγματοποιήθηκε από τον ελληνικής καταγωγής αυτοκράτορα Κλαύδιο, το 41 – 52 μ.Χ. Η δε πλήρης εκκένωση της λεκάνης Φουτσίνο επιτεύχθηκε στο β΄ μισό του 19^ου αιώνα, χάρις στον Αλ. Τορλόνια, ο οποίος αντέγραψε το υδραυλικό έργο των αρχαίων Ελλήνων αρχιτεκτόνων ή/και διοικητών των έργων, Νάρκισσου και Παλλάδα, της ρωμαϊκής εποχής, και των σηράγγων του Κλαυδίου, αυξάνοντας τον αριθμό των φρεατίων και διευρύνοντας τους αεραγωγούς και την υπόγεια έξοδο.

Η λιμνη Φουτσινο, σήμερα.

Τον 17^ο αιώνα μ.Χ. η λίμνη έφτασε σε ιστορικά όρια βάθους (18 μ.). Ήταν η 3^η μεγαλύτερη λίμνη στην Ιταλία, μετά την Γκάρντα και την Ματζόρε, μέχρι που αποξηράνθηκε.

Οι Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Σουητώνιος, Τάκιτος και Δίων Κάσσιος έγραψαν για έργα που σχετίζονταν με την αποξήρανση ή/και την ρύθμιση και την επακόλουθη αποκατάσταση αναδυόμενων εκτάσεων, καταδεικνύοντας την σημασία αυτού του προβλήματος.

Σύμφωνα με τον Σουητώνιο, 30.000 άνδρες (σκλάβοι, εργατες, κ.ά.) απασχολήθηκαν για την ολοκλήρωση αυτού του υδραυλικού έργου. Για 11 χρόνια, εργάσθηκαν σε τρεις οκτάωρες βάρδιες, σε ομάδες κατανεμημένες κατά μήκος της διαδρομής του υπόγειου καναλιού και στις σχετικές εργασίες συντήρησης. Το αποτέλεσμα ήταν η κατασκευή μιας σήραγγας μήκους 5,6 χλμ.[4] ικανής να αποστραγγίσει, εν μέρει, τα νερά της λίμνης στον ποταμό Κλάνι (ο οποίος μετονομάσθηκε σε Λίριο)[5], διασχίζοντας την κοιλιά του όρους Σαλβιανού.

Το αποτέλεσμα, ωστόσο, δεν ήταν πέτυχε ακριβώς, λόγω των πολυάριθμων κατολισθήσεων στο υπόγειο έδαφος, κατά την διάρκεια της κατασκευής και ιδιαίτερα στις περιόδους που ακολούθησαν τα εγκαίνια του έργου. Φάνηκε ότι μια απλή συνηθισμένη συντήρηση δεν ήταν αρκετή. Μόλις ολοκληρώθηκαν τα έργα, ο Κλαύδιος ήθελε να εορτάσει το έργο με μεγαλοπρέπεια: Διοργανωσε μια ψεύτικη «ναυμαχία» στην λίμνη, μεταξύ υποτιθέμενων Ροδίων και των Σικελιανών Ελλήνων! Στην μέση της λίμνης, κατασκεύασε ένα… ρομπότ, έναν  μηχανικό Τρίτωνα, ο οποίος ανακοίνωνε την έναρξη της ψευτομάχης με φανφάρα. Κάθε πλευρά παρέταξε 19.000 σκλάβους σε 50 πλοία! Στο τέλος της τελετής, το φράγμα άνοιξε, αλλά το νερό δεν έρεε, λόγω μιας μικρής κατολίσθησης που είχε συμβεί πάλι λίγο πριν! Μόλις καθαρίστηκε το κανάλι και άνοιξαν ξανά τα φράγματα, μια νέα κατολίσθηση προκάλεσε ένα μεγάλο αντίστροφο κύμα, που έπληξε ακόμη και την σκηνή όπου εόρταζε η αυτοκρατορική οικογένεια! Κατηγορήθηκαν οι απελεύθεροι Νάρκισσος και Παλλάδας.

Με την έναρξη των εργασιών, επιτεύχθηκε ρύθμιση των επιφανειακών υδάτων, η λεκάνη της λίμνης συρρικνώθηκε σημαντικά, αλλά δεν αποξηράνθηκε εντελώς, οι κίνδυνοι πλημμυρών και οι κίνδυνοι για την υγεία μειώθηκαν, ενώ οι αυξήθηκαν οι γεωργικές[6] δραστηριότητες. Η οικονομία της Μαρσικής και ιδιαίτερα των δήμων Άλμπα Φούτσενς, Λούκους Ανγκίτιαε και Μαρουβίου, άνθισε και οι γύρω ορεινές περιοχές έγιναν έως και θέρετρα διακοπών!

Μικρές επεμβάσεις συντήρησης πραγματοποιήθηκαν επί Τραϊανού. Πιο σημαντικές και σίγουρα τεκμηριωμένες έγιναν επί Αδριανού.

• Στις 13.1.1915 έγινε ένας δραματικος σεισμος, που έπληξε ολόκληρην τηνν περιοχή Marsica και αρκετές επαρχίες στην κεντρική Ιταλία, με επίκεντρο την περιοχή Fucino. Ένας από τους πιο καταστροφικούς σεισμούς που έπληξαν ποτέ την Ιταλία: Είχε πάνω από 30.500 ανθρώπους νεκρούς! Μόνο στην πόλη Avezzano, 10.700 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους (περισσότεροι από το 80% των κατοίκων)!

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.3.2012.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Δίων Κάσσιος, Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Στράβων, Τάκιτος και Σουητώνιος «Βίοι των Δώδεκα Καισάρων».
• Afan de Rivera C. «Progetto della restaurazione dello emissario di Claudio e dello scolo del Fucino», Νεάπολη, 1836.
• Campanelli A. (επιμ.) «Il Tesoro del lago, L’archeologia del Fucino e la collezione Torlonia», 2001.
• Corcia N. «Ιστορία των Δύο Σικελιών: από την πιο μακρινή αρχαιότητα έως το 1789», εκδ. Tipografia Virgilio, Νεάπολη, 1843.
• Grossi G. «Marsica, ιστορικός-αρχαιολογικός οδηγός», εκδ. Aleph, Luco dei Marsi, 2002.
• Servidio A., κ.ά. «Fucino One Hundred Years», εκδ. ERSA, Avezzano, 1979.
• Tudico L. «Η Ναυμαχία στην Λίμνη Φουτσίνο», εκδ. Altervista.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ο Φόρκυς ήταν δευτερεύουσα θαλάσσια θεότης των αρχαίων Ελλήνων, μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνος. Αναφέρεται και από τον Όμηρο. Θεωρείτο υιος του Πόντου και της Γαίας ή του Ωκεανού και της Τηθύος. Ήταν αδελφός του Νηρέα, του Θαύμαντος, της Ευρυβίας και της Κητούς. Σύζυγός της Κητούς και πατέρας των Γραιών και των Γοργόνων. Οι αρχαίοι Έλληνες τον απεικόνιζαν ως άλιο γέροντα. Επίστευαν ότι κατοικούσε στην Τριτωνίτιδα, λίμνη της Λιβύης. Σχετίζεται και με το Ιώνιο Πέλαγος – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης Γ. Λεκάκης «O μυστηριώδης Τιτάνας Φόρκυς. Θαλάσσιος δαίμων που έζησε τα στερνά του χρόνια σε Κεφαλονιά και Ιθάκη. Κύριος της τερατώδους σποράς του, που ήταν φόβος και τρόμος των ναυτικών. Ο Οδυσσέας περιπλανήθηκε να τον επιβεβαιώσει…», εφημ. «Ενημέρωση», 7.3.2010.

[2] Άλλοι αρχαίοι συγγραφείς την ταύτιζαν εσφαλμένως με λίμνη των Βόλσκων. Τέλος, άλλοι λένε από την παρουσία φυκιών (επίσης ελληνική λέξη), τα οποία κατά την δύση του ηλίου, σε ορισμένες περιόδους του έτους, έδιναν στην επιφάνεια της λίμνης μια κοκκινοκαφέ αντανάκλαση, παρόμοια με το χρώμα του σιδήρου. Μέχρι τον 19ο αιώνα η λεκάνη ονομαζόταν επίσης λίμνη Celano.

[3] Εθνότητα που αναφέρει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, την οποία συσχέτισε με τους Μαρσούς, έναν λαό που λάτρευε τον θεό Άρη και ζούσε κατά μήκος των νοτιοανατολικών ακτών της λίμνης.

[4] Προς σύγκριση: Το Ευπαλίνειο όρυγμα του Μεγαρίτη μηχανικού Ευπαλίνου κοντά στο Πυθαγόρειο Σάμου, είχε μήκος 1.036 μ. Είναι ένα από τα σημαντικότερα έργα στην ιστορία της μηχανικής. Από το 1992 έχει χαρακτηριστεί από την Unesco Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η σήραγγα κατασκευάσθηκε τον 6ο αιώνα π.Χ.

[5] ΠΗΓΗ: Πλίνιος Πρεσβύτερος «Naturalis Historia» (II,227) και Στράβων, «Γεωγρ.», V,3).

[6] Η περιοχή είχε και έχει ελαιώνες και αμπελώνες, δημητριακά, ζαχαρότευτλα, λαχανικά, κονδυλους, και σημερινά προϊόντα ΠΟΠ όπως η «πατάτα Φουτσίνο» και το «καρότο από το οροπέδιο Φουτσίνο».

αρχαιο αγνωστο ευπαλινειο ορυγμα αρχαιοι Ελληνες αρχιτεκτονες αρχαια υπογεια σηραγγα Λεκακης αγνωστα αρχιτεκτων Φουτσινο τεραστια λεκανη ιταλικα πιανα Piana del Fucino Απεννινα ορη Μαρσικη χωρα λατρεια θεος αρης, επαρχια Λ’ Ακουιλα Αμπρουτσο, υψομετρο ιταλικη χερσονησος 41^ος παραλληλος Ιταλικο Εθνικο Ινστιτουτο Στατιστικης ISTAT Μεγαλη Ελλαδα Κατω, Νοτια Ιταλια Βασιλειο των Δυο Σικελιων ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ αρχαιος ελλην ποιητης Λυκοφρων, Λυκοφρωνας ελος του Φορκυνα φορκυος θαλασσια θεοτητα ελληνικο πανθεο πανθεον φορκος, phorkos < φως, λαμπω ονομα Πευκετες Πευκετια ελληνικο φυλο ριζα πευκ peuk- > feuk- > fuk- > Fucinus Φουκεντες λατινικα ιταλικα τοπωνυμιο Φουτσινος Απουλια, λασπη ΙΣΤΟΡΙΑ ΡΥΘΜΙΣΗ ΥΔΑΤΩΝ αποξηρανση λιμνης Καισαρ, καισαρας πρωτη αποστραγγιση ελληνικη καταγωγη αυτοκρατορας Κλαυδιος, 1ος αιωνας 41 – 52 μΧ εκκενωση 19^ος αιωνας, Τορλονια, αντιγραφη υδραυλικο εργο αρχιτεκτονας διοικητης εργα ναρκισσος Παλλαδας, ρωμαικη εποχη σηραγξ φρεατιο αεραγωγος υπογεια εξοδος 17^ος μεγαλυτερη Ιταλια, Γκαρντα Ματζορε, Πλινιος Πρεσβυτερος, Σουητωνιος, Τακιτος Διων Κασσιος ρυθμιση αποκατασταση προβλημα ανδρες σκλαβοι, εργατης, απασχοληση υδραυλικο χρονια, τρεις οκταωρη βαρδια ομαδα διαδρομη καναλι εργασιες συντηρησης κατασκευη ποταμος Κλανις μετονομασια Λιριος λειριος ορος Σαλβιανο κατολισθηση εδαφος, εγκαινια εορτη μεγαλοπρεπεια Διοργανωση ψευτικη ναυμαχια ροδος Ροδιοι Σικελιανοι σικελια σικελοι μηχανικος ρομποτ Τριτωνας, τριτων ψευτομαχη ψευτοναυμαχια φανφαρα σκλαβος πλοιο τελετη φραγμα νερο καθαρισμος φραγματα, κυμα, σκηνη γιορτη αυτοκρατορικη οικογενεια απελευθερος κατηγορια εργασια επιφανειακα υδατα κινδυνος πλημμυρα υγεια γεωργια οικονομια δημος αλμπα Φουτσενς, Λουκους Ανγκιτιαε Αγκιτιαι Μαρουβιο Μαρουβιον ορεινη θερετρο διακοπες επεμβαση Τραιανος Αδριανος 13 ιανουαριου 1915 ιανουαριος 20ος σεισμος, μαρσικα Marsica κεντρικη επικεντρο καταστροφικος σεισμοι νεκροι πολη αβεζανο Avezzano, 10.700 ανθρωποι Ιστορια Σικελια αρχαιοτητα αρχαιολογια φορκυς θαλασσιος διαμων κατακλυσμος Δευκαλιωνος Δευκαλιωνα Δευκαλιωνας Δευκαλιων ομηρος Ποντους Γαια Ωκεανος Τηθυς νηρευς Νηρεας, Θααμαντας, Ευρυβια Κητω Γραιες Γοργονες απεικονιση αλιος γερων γεροντας κατοικηση Τριτωνιτιδα Λιβυης Τριτωνιτις Λιβυη τριτωνις τριτωνιδα ιονιο Ιωνιο Πελαγος μυστηριωδης Τιτανας δαιμονας Κεφαλονια Ιθακη τερατωδης σπορα φοβος τρομος ναυτικοι ναυτικο Οδυσσεας Οδυσσευς περιπλανηση Βολσκων Βολσκοι φυκι φυκια λεξη αντανακλαση, κελανο τσελανο Celano εθνοτητα Μαρσοι λαος Μεγαριτης μηχανικος μεγαρα αττικης αττικη Ευπαλινος Πυθαγορειο Σαμου, σαμος σημαντικοτερα εργα μηχανικης μηχανικη Unesco Μνημειο Παγκοσμιας Πολιτιστικης Κληρονομιας. 6ος Στραβων, ελαιωνας αμπελωνας, ελια αμπελι δημητριακα ζαχαροτευτλο λαχανικα κονδυλοι προιοντα ΠΟΠ πατατα καροτο οροπεδιο λευκος, πολιος, ρυσος, τοπος νεκρρων νεκροι κατοικοι Ερινυες Περσεφονη φυλακη ασεβεις, ερεβος ησυχιος αισχυλος