Του δικηγόρου ε.τ., Γεωργίου Αμπατζή
Ι.- ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο θεμελιωτής της ψυχιατρικής επιστήμης στην Ελλάδα ο καθηγητής Δ. Κουρέτας έχει υποστηρίξει ότι οι μύθοι, και κυρίως οι ελληνικοί μύθοι, δεν αποτελούν αποκυήματα αχαλίνωτης φαντασίας, αλλά είναι αρχαιοελληνικά ευρήματα, παρατηρήσεις έννοιες και πρακτικές εφαρμογές οι οποίες εντάσσονται σε αυτό που σήμερα αποκαλούμε κατακτήσεις της Ψυχιατρικής επιστήμης και ειδικότερα της Ψυχολογίας του Βάθους[1]. Όπως και σε άλλη θέση έχουμε επισημάνει, η ψηλάφηση των αρχαίων μύθων μπορεί να μας οδηγήσει στις ρίζες της ψυχαναλυτικής θεραπείας κατά τους αρχαίους χρόνους, όπως αυτές αναδύονται μέσα από την ερμηνεία αυτών των μύθων[2]. Όπως μας δίδαξαν οι κυριώτεροι εκπρόσωποι της ψυχαναλυτικής θεωρίας των νεώτερων χρόνων, ο Φρόιντ και ο Γιουνγκ, τόσο η ίδια η Ψυχανάλυση όσο και η ψυχαναλυτική θεραπευτική μέθοδος αντλούν τις βασικές τους αρχές από την γνώση που υπήρχε στα αρχαία χρόνια και μας παραδόθηκε με συμβολική μορφή, δηλαδή με την μορφή του μύθου. Για τον λόγο αυτό και οι δύο αυτοί επιστήμονες υπήρξαν βαθείς μελετητές και γνώστες της μυθολογίας και κυρίως της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας.
Το αντικείμενο έρευνας αυτής της μελέτης δεν είναι μόνον η διαχρονική συνέχεια και η εξελικτική πορεία της γνώσης του ανθρώπινου ψυχισμού απο τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα, αλλά κυρίως η εσωτερική συνάφεια και αλληλεξάρτηση που υπάρχει ανάμεσα στην μυθική παράδοση και την σύγχρονη, επιστημονική πλέον, ψυχαναλυτική θεραπευτική μέθοδο. Μία συνάφεια που καταδεικνύει πώς ανάμεσα στις χιλιετίες πορεύτηκε αταλάντευτα η αναζήτηση του ανθρώπου ,προκειμένου να γνωρίσει τα φαινόμενα και τις καταστάσεις που βίωνε και εξακολουθεί να βιώνει μέσα στο βαθύ σκοτάδι του κόσμου του ασυνειδήτου, και τα οποία φαινόμενα επηρέαζαν και εξακολουθούν να επηρεάζουν με το συντριπτικό τους βάρος τον καθημερινό αγώνα του για επιβίωση και ελευθερία. Η έρευνά μας αυτή δηλαδή επικεντρώνεται στην ανεύρεση και τον εντοπισμό εκείνου του αόρατου αλλά και πανίσχυρου ταυτόχρονα μίτου ο οποίος συνδέει την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας με την ενήλικη ζωής της ,όπως οι δύο αυτές φάσεις της εξέλιξής της ενσαρκώνονται στον Μύθο και στον Λόγο, αντίστοιχα.
ΙΙ.- Ο ΜΥΘΟΣ
Η αρχαία Ψυχή γνώριζε ότι οι πιό σημαντικές εκφάνσεις της ύπαρξης δεν επιτελούνται μέσα στο χειροπιαστό πεδίο της συνειδητής γνώσης, αλλά διαδραματίζονται και κυοφορούνται μέσα στον άγνωστο χώρο του ασυνειδήτου. Η βασική λοιπόν μέριμνά της ήταν να προσπαθήσει να εκφράσει αυτές τις άγνωστες δυνάμεις που τη διακατείχαν προκειμένου να τις προσεγγίσει και, αν ήταν δυνατόν, να τις κατανοήσει και να τις θεραπεύσει. Και αυτό το επιχείρησε με τα ακόλουθα, εξαιρετικής αισθητικής και νοηματικής αρτιότητας, μέσα. Τον Μύθο, την Τέχνη και την Φιλοσοφία. Η κορύφωση αυτής της ανθρώπινης προσπάθειας βρίσκει την έκφρασή της στην ελληνική Μυθολογία, στην Τραγωδία και στις έρευνες των Ελλήνων φιλοσόφων. Οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι αναπαριστούν ακριβώς την εξελικτική πορεία του ανθρώπινου ψυχισμού και ιδιαίτερα των περιεχομένων της ασυνείδητης πλευράς της ψυχής.
Εκείνο που χαρακτηρίζει τον μύθο είναι ότι αυτός είναι γραμμένος στην συμβολική γλώσσα. Όπως παρατηρεί ένας από του μεγαλύτερους ουμανιστές διανοούμενους του περασμένου αιώνα, ο θεμελιωτής της κοινωνικής ψυχολογίας Ερ. Φρόμ, η γλώσσα αυτή είναι η μόνη παγκόσμια γλώσσα που έχει δημιουργήσει το ανθρώπινο γένος, ίδια για όλους τους πολιτισμούς και σε ολόκληρη τη διάρκεια της ιστορίας. Έχει τους δικούς της κανόνες γραμματικής και σύνταξης τους οποίους θα πρέπει να καταλαβαίνουμε για να μπορούμε να καταλάβουμε και την σημασία των μύθων, αλλά και των ονείρων και των παραμυθιών που και αυτά έχουν γραφτεί στην ίδια συμβολική γλώσσα. Σε αυτήν διέπουσες κατηγορίες δεν είναι ο χρόνος και ο χώρος, όπως συμβαίνει στην συμβατική γλώσσα που μιλάμε στην καθημερινή μας ζωή, αλλά η ένταση και ο συνειρμός[3]. Ο μύθος πηγάζει από τα τρίσβαθα της ανθρώπινης ψυχής τόσο κυριολεκτικά όσο και από την άποψη του χρόνου, διότι αποτελεί το πρώτο δημιούργημα του αρχαίου ανθρώπου το οποίο εξακολουθεί μέχρι σήμερα να συντροφεύει και τον σύγχρονο άνθρωπο. Σύμφωνα με μία άποψη ο μύθος είναι το θεμέλιο της ζωής και πάνω σε αυτό το θεμέλιο οικοδομείται ο ανθρώπινος ψυχισμός, αντλώντας τα στοιχεία που τον συνθέτουν από το ασυνείδητο. Όπως υποστηρίζει ο Γιούνγκ, η μυθοποιητική λειτουργία του ανθρώπου είναι σύμφυτη με την ίδια την ανθρώπινη φύση και τα μυθοπλαστικά δομικά στοιχεία του πρέπει να υπάρχουν μέσα στην ασυνείδητη ψυχή[4]. Την ίδια άποψη εκφράζει και ο Μπερξον οταν γράφει ότι η μυθοποιητική αυτή λειτουργία, η οποία ανήκει στο νου χωρίς να είναι καθαρή νόηση, αντιπροσωπεύει, όπως και η θρησκεία,προφύλαξη της φύσης ενάντια σε ορισμένους κινδύνους που διατρέχει το νοητικό όν. Συγκεκριμένα είναι αμυντική αντίδραση της φύσης ενάντια σε ό,τι καταθλιπτικό θα μπορούσε να υπάρχει για το άτομο και διαλυτικό για την κοινωνία στην άσκηση του νού[5]. Αν ο μύθος δεν διέθετε αυτή τη δύναμη αποκάλυψης των ιδιοτήτων της ψυχικής ζωής, ίσως δεν θα είχε απασχολήσει για τόσα χρόνια τον φιλοσοφικό στοχασμό και κυρίως την ψυχανάλυση και την ψυχολογία του βάθους .Οι τελευταίες μάλιστα ανακάλυψαν μόλις τον 20ό αιώνα μέσα από τις δημιουργίες της μυθικής σκέψης, τη δύναμη του συμβόλου και του αρχετύπου[6].
ΙΙΙ.- ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Ο μύθος δεν υπάρχει μόνο για να ερμηνεύονται μέσω αυτού κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα. Αποτελεί ο ίδιος μιαν αξία αυθύπαρκτη που συνιστά την βασική στάση της ανθρώπινης συνείδησης για την πλήρωση και την ολοκλήρωσή της. Όταν η συνείδηση δημιουργεί ή όταν προσπαθεί να ερμηνεύσει τον μύθο δεν χρησιμοποιεί τις μεθόδους που υιοθετούνται από αυτήν κατά την προσπάθεια ανεύρεσης της επιστημονικής γνώσης με κύριο όργανο δράσης τις κατηγορίες της διάνοιας. Εδώ δεν υπάρχει συγκρότηση σκέψης με βάση τους κανόνες της λογικής ούτε ισχύουν οι νόμοι της αιτιοκρατικής αναγκαιότητας. Αρκεί μία απλή χρονική τάξη και ένα γεγονός που αποτελεί τον πυρήνα γύρω από τον οποίο πλέκεται ο μύθος[7]. Με την έννοια αυτή Μύθος και Λόγος αποτελούν τους δύο πόλους ανάμεσα στους οποίους αιωρείται η ανθρώπινη πνευματική ζωή. Η μυθική παραστατική δύναμη, η οποία δημιουργείται και διαμορφώνεται ακούσια μέσα από το ασυνείδητο και είναι εικονιστική, φαίνεται να βρίσκεται σε αντίθεση με την λογική σκέψη, η οποία χρησιμοποιεί την αναλυτική μέθοδο και την σκόπιμη και συνειδητή συγκρότηση και είναι εννοιολογική[8]. Έτσι ενώ ο Λόγος προσπαθεί να αποδώσει εύστοχα την πραγματικότητα με έλλογη ομιλία και εννοιολογική έκφραση ο Μύθος σχηματίζει από την έννοια μία εικόνα και από ένα πραγματικό γεγονός μία φανταστική ιστορία. Βέβαια η ιστορία του πνεύματος της ανθρωπότητας έχει αποδείξει ότι και ο Λόγος, δηλαδή η έλλογη σκέψη, δεν είναι σε θέση να συλλάβει πλήρως την πραγματικότητα .Συγκεκριμένα στην περίπτωση εννοιών όπως η ύλη η δύναμη, η ζωή, προσκρούει σε άλυτα αινίγματα και αναγκάζεται να παραιτηθεί εντελώς από την ερμηνεία του νοήματος του είναι και της ύπαρξης. Το αποτέλεσμα είναι ότι απομένει κάτι “άλογο, το οποίο εκφεύγει από την γνώση της εμπειρικής έρευνας και της έλλογης σκέψης.(Νέστλε όπ.παρ. σελ.15).Το κενό αυτό στην ανθρώπινη γνώση αναλαμβάνει να καλύψει ο μύθος που, όπως προαναφέρθηκε, είναι προϊόν του ασυνειδήτου .Κατά συνέπεια και οι μυθολογικές ιδέες ανήκουν στην δομή του ασυνείδητου μέρους της ψυχής του ανθρώπου που αποτελεί την κοινή και καθολική ψυχολογική κληρονομιά της ανθρωπότητας και για τον λόγο αυτό αναπαριστούν ή προσωποποιούν συγκεκριμένες αλλά αόρατες ρίζες της συνείδησης. Και είναι τόσο μεγάλος ο γνωσιακός πλούτος που ενυπάρχει στο ασυνείδητο ώστε, όπως έχει χαρακτηριστικά γραφτεί, άν ο όγκος της ανθρώπινης γνώσης παρομοιαστεί με ένα παγόβουνο που επιπλέει στην θάλασσα, μόνο το ένα όγδοο αυτού που είναι ορατό πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας αντιπροσωπεύει αυτό που ονομάζεται συνείδηση, ενώ τα επτά όγδοα που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της είναι εκείνο που αποκαλούμε ασυνείδητο.
Όπως υποστηρίζει ένας από τους πιο σημαντικούς μελετητές της αρχαίας ελληνικής γραμματολογίας, ο Β. Νέστλε, η μυθική σκέψη δεν είναι μόνο εποπτεία αλλά και σκέψη, εμπεριέχει ένα στοιχείο αιτιότητας και συνεπώς μία λειτουργία του Λόγου. Αυτός ο Λόγος μέσα στον Μύθο συχνά προβάλλει έντονα στους Έλληνες, λόγω της σαφήνειας και της οξύτητας της σκέψης τους και έτσι στον Έλληνα Μύθος και Λόγος αλληλοδιεισδύουν για να διαχωριστούν έπειτα πάλι ως αντίθετες κατηγορίες. Εδώ παρατηρούμε ότι άλλοτε η διάνοια υπηρετεί την μυθοπλαστική φαντασία και άλλοτε η φαντασία υπηρετεί τη νόηση. Ενα παράδειγμα της διείσδυσης του Λόγου μέσα στον Μύθο διαπιστώνουμε στην προσωποποίηση πολυάριθμων αφηρημένων εννοιών που εκδηλώνονται ιδιαίτερα στην ανθρώπινη συμβίωση. Αυτό συμβαίνει όταν συντροφεύει τον Δία ως σύζυγος, εκτός από την Μήτιν που υποδηλώνει την ευφυΐα, και η Θέμις δηλαδή ο νόμος. Αυτή έχει ως τέκνα την Ευνομία, την Δίκη και την Ειρήνη, όπως μας εξιστορεί ο Ησίοδος στην Θεογονία του. Αλλά και αντίστροφα διαπιστώνουμε την διείσδυση του Μύθου μέσα στον Λόγο. Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο φιλόσοφος Παρμενίδης, ο οποίος ντύνει την αυστηρά λογική θεωρία του με το ένδυμα ενός μύθου ο οποίος του επιτρέπει να ταξιδέψει στον ουρανό προκειμένου να δεχτεί όσα πρέπει να κηρύξει ως αποκάλυψη από το στόμα “της θεάς”, δηλαδή της αλήθειας[9]. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος αυτός συγγραφέας, Μύθος και Λόγος είναι δύο φαινομενικά εχθρικοί αδελφοί που γεννήθηκαν από το ελληνικό πνεύμα το οποίο απεικονίζει σε αυτούς τα διάφορα στάδια της εξέλιξής του. Και οι δύο όμως, Μύθος και Λόγος, πηγάζουν από το ίδιο βάθος της ελληνικής, της ανθρώπινης ψυχής, από την θεϊκή πρωταρχή της. Η διαλεκτική της μυθικής συνείδησης με την μεγαλύτερη δυνατή ευκρίνεια απεικονίζεται στα ελληνικά μυθολογήματα, με την έννοια ότι εδώ ο άνθρωπος αναγνωρίζει τον ίδιο τον εαυτό του ως δημιουργό των μυθικών μορφών τις οποίες είχε συλλάβει ως ένα κόσμο εκτός από αυτόν και υπεράνω αυτού.
Το πρώτο πλήγμα στην έως τότε κυριαρχία του μύθου, χωρίς όμως ποτέ να μπορέσει να τον εξαφανίσει εντελώς, έδωσε η Ιωνική φιλοσοφία με την υιοθέτηση αντί για την μυθική την ορθολογική αντίληψη του κόσμου. Αποφασιστική προς την κατεύθυνση αυτή υπήρξε η συμβολή του σπουδαιότερου ίσως Έλληνα φιλόσοφου, του Ηράκλειτου – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ για τον ΗΡΑΚΛΕΙΤΟ, ΕΔΩ και στο βιβλίο του Γ. Λεκάκη, ΕΔΩ – ο οποίος θέτει ως βάση της πνευματικής ζωής τον Λόγο, την λογική, η οποία υπάρχει μεν σε όλους τους ανθρώπους οι περισσότεροι όμως δεν ξέρουν να τον χρησιμοποιήσουν και έτσι ζούν ένα είδος ονειρικής ζωής ή παρασύρονται στις κρίσεις και τις απόψεις τους από υποκειμενικές εντυπώσεις, ιδέες και ενδιαφέροντα που απέχουν πολύ από τον Λόγο.Η κατάκτηση από τον άνθρωπο της ικανότητας να έχει ως οδηγό στην ζωή του τον Λόγο επιτυγχάνεται κατά τον Ηράκλειτο μέσα από την διαλεκτική .Αυτή είναι εκείνη που διαρθρώνει τις δομές της διαίσθησης, ώστε να συλλαμβάνει την δομή του κόσμου και μας δείχνει πως επιτυγχάνεται η μετατροπή του μύθου σε λόγο. Η διαλεκτική με λίγα λόγια, υποστηρίζει ο Ηράκλειτος, μπορεί να μας διδάξει να κατανοούμε και να μιλούμε γιατί αυτή μας δείχνει ότι πριν από κάθε ανθρώπινο διάλογο υπάρχει ο Λόγος που καθιστά δυνατή την σύλληψη μιας αλήθειας, αλήθειας που δεν επινοείται αλλά ανακαλύπτεται[10].
ΙV.- Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
Α. – ΟΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ
Η ελληνική μυθολογία μέσα από τους μύθους που δημιούργησε άφησε μία πανανθρώπινη κληρονομιά, η επικράτηση της οποίας παραμένει και σήμερα αναμφισβήτητη. Χαρακτηριστική είναι η μυθολογική μαρτυρία σύμφωνα με την οποία ο Δίας, ο κυρίαρχος του κόσμου, απέκτησε τη δύναμή του όταν μετά από συμβουλή της Νύκτας, δηλαδή της απέραντης και αδιαμόρφωτης ακόμα περιοχής του ασυνειδήτου, κατάπιε τον Πρωτόγονο θεό-δημιουργό που ήταν υιός της, όπως μας διδάσκει η ορφική θεογονία. Αυτός ο Πρωτόγονος, που ονομάστηκε Φάνης και ήταν φανερός μόνο στην μητέρα του, συμβολίζει το πρώτο φανέρωμα του ασυνειδήτου, την πρώτη αφανή θερμότητα της δύναμής του. Έτσι ο Λόγος-Δίας αφομοιώνοντας το ασυνείδητο με την κατάποση του Πρωτόγονου- Φάνη πετυχαίνει να γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος του εαυτού του και του κόσμου.Αυτό που κατόρθωσε ο Λόγος -Δίας , να εναρμονίσει δηλαδή το φώς του συνειδητού με τα σκοτάδια του ασυνείδητου,αποτελεί και το διαχρονικό ζητούμενο ολόκληρης της ανθρώπινης περιπέτειας του ανθρώπου πάνω στη Γή[11]. Για το λόγο αυτό και η αρχαία ελληνική μυθολογία αποτέλεσε το αγαπημένο αντικείμενο της έρευνας των θεμελιωτών της σύγχρονης ψυχανάλυσης και κυρίως του Φρόιντ και του Γιουνγκ. Ο τελευταίος μάλιστα έχει υποστηρίξει την άποψη ότι το αρχαίο πνεύμα δεν εδημιούργησε επιστήμη , αλλά μυθολογία. Δυστυχώς όμως, συνεχίζει ο ίδιος, από το σχολείο παίρνουμε μόνο μία πολύ μικρή ιδέα για τον πλούτο και την τεράστια ζωτική δύναμη της Ελληνικής Μυθολογίας[12]. Όσες φορές κατορθώνουμε να απογυμνώσουμε τα συναισθήματα μέσα πό την επιστημονική γνώση, τότε εκείνη η άβυσσος που χωρίζει την εποχή μας από την αρχαιότητα γεφυρώνεται και, προς μεγάλη μας έκπληξη, διαπιστώνουμε ότι ο Οιδίποδας είναι ένα ζωντανό στοιχείο για εμάς. Η ενδοσκόπηση μας διδάσκει ότι υπάρχει μία ταυτότητα στις στοιχειώδεις ανθρώπινες συγκρούσεις , που είναι ανεξάρτητη από τον χρόνο και τον τόπο .Για να επιτευχθεί όμως αυτή η σύνδεση του σήμερα με το χθές, δηλαδή η επικοινωνία με το διαχρονικό ψυχικό κέντρο της ύπαρξης πράγμα που επιτυγχάνεται με το πάντρεμα του μύθου και της ψυχανάλυσης , πρέπει να ακολουθηθεί ειδική ερμηνευτική διαδικασία. Πρέπει δηλαδή η συμβολική γλώσσα στην οποία είναι γραμμένοι οι μύθοι καθώς και τα μέσα που χρησιμοποιεί η ψυχανάλυση ( όνειρο και ελευθερος συνειρμός), να υποστούν την κατάλληλη ερμηνευτική επεξεργασία[13].
V.- ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ
Από εκπροσώπους της ευρωπαϊκής διανόησης έχει εκφραστεί η απορία για το πως είναι δυνατόν η ελληνική τραγωδία να διατηρεί την επικαιρότητά της μετά από δυόμισυ περίπου χιλιάδες χρόνια, να συγκεντρώνει το παγκόσμιο ενδιαφέρον και να συγκινεί τον σύγχρονο άνθρωπο σε όλα τα πλάτη και τα μήκη της γής. Ούτε η απαράμιλλη αισθητική τελειότητα των κειμένων της ούτε η πλοκή και η δράση πάνω στην σκηνή μπορούν να αιτιολογήσουν αυτή την διαχρονική αντοχή και την οικουμενικότητά της.Το μυστικό της αιώνιας αυτής νιότης της είναι ότι η ελληνική τραγωδία εκφράζει την κατάσταση του ανθρώπινου ψυχισμού και ειδικώτερα τις αναλλοίωτες στον χρόνο και βαθύτερες δυνάμεις που τον διέπουν. Ετσι η τραγωδία αγκυρώνεται στο “τώρα” της κάθε εποχής, ανεξάρτητα από τις ιστορικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο , στοιχείο που χαρακτηριζει την έννοια του “κλασσικού”. Οι ήρωες των ελληνικών τραγωδιών όπως είναι ο Οιδίπους , η Αντιγόνη, ο Κρέων είναι διαχρονικοί χαρακτήρες και εκφράζουν ψυχικές δομές που αποτελούν ζωντανά στοιχεία και για τον σύγχρονο κόσμο[14]. Η ενδοσκόπηση στην ουσία των τραγωδιών μας διδάσκει την πραγματικότητα και την διαχρονικότητα ακριβώς των ψυχικών συγκρούσεων. Έτσι η παράσταση μιας αρχαίας τραγωδίας μοιάζει με την σύγχρονη ψυχανάλυση ,αφού σε αυτήν ανιχνεύονται στοιχεία που υπάρχουν και στην σημερινή ψυχοδυναμική και ψυχοθεραπευτική εκπαίδευση διαφόρων ψυχαναλυτικών κατευθύνσεων. Τέτοια στοιχεία είναι η έκσταση, ο ενθουσιασμός, η σύγκρουση , η κάθαρση και η εσωτερική ελευθερία, που συνοδεύονται από την μεταμφίεση και το προσωπείο. Το κύριο όμως στοιχείο το οποίο συνδέει την αρχαία τραγωδία με την σύγχρονη ψυχανάλυση είναι η τραγική ειρωνεία. Το στοιχείο αυτό λειτουργεί στην ψυχανάλυση όπως ακριβώς και στην τραγωδία. Όπως εκεί ο ηθοποιός -υποκριτής αγνοεί αυτό που γνωρίζει ο θεατής έτσι και στην ψυχανάλυση ο αναλυτής γνωρίζει αυτό που ο αναλυόμενος ακόμα αγνοεί. Πρόκειται για ένα παιχνίδι αλήθειας και πλάνης στο πλαίσιο της αναζήτησης μιας “ξεχασμένης” ιστορίας. Τα στοιχεία που “εμφανίζονται-εξαφανίζονται -επανεμφανίζονται”στο αναλυτικό παρόν οικοδομούν την ανακατασκευή μιας προσωπικής ιστορίας ,με σημαντικές όμως δυσκολίες , οι οποίες δημιουργούνται λόγω των αντιστάσεων. Αντιστάσεων που ενυπάρχουν τόσο στην πλοκή της τραγωδίας όσο και στην ψυχαναλυτική διαδικασία, όπως μας έδειξε ο Φροιντ[15]. Στο αρχαίο δράμα γίνεται στην ουσία “εκδραμάτιση” των προσωπικών βιωμάτων του τραγικού ήρωα πάνω στη σκηνή, όπως π.χ. στην τραγωδία του Σοφοκλή “Οιδίπους Τύραννος”,όπου οι ερμηνείες των γεγονότων από τον μάντη Τειρεσία ακούγονται σαν ψυχαναλυτικές ερμηνείες, όπως έχει παρατηρήσει ο Φρόιντ. Ο Τειρεσίας δηλαδή έχει την ικανότητα να δει, να καταλάβει και να εξηγήσει την πραγματική αιτία και το αποτέλεσμα που συνδέεται με αυτήν την αιτία, πράγματα που ο ίδιος ο Οιδίποδας αγνοεί. Έτσι η τραγωδία αυτή έχει με επιτυχία χαρακτηριστεί ως μία “δραματοποίηση της ψυχαναλυτικής θεραπευτικής διαδικασίας” [16]. Το μεγάλο λοιπόν μυστικό της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας είναι ότι μέσα από την εκδραμάτιση τραγικών για τον ήρωα καταστάσεων πετυχαίνει την αριστοτελική “κάθαρση”. Αυτό που εδώ μοιάζει αντιφατικό , πως δηλαδή μέσα από την αναπαράσταση τραγικών γεγονότων να προκαλείται η λύτρωση του θεατή, έχει την εξήγησή του. Ο θεατής δηλαδή συμμετέχει στις τραγικές συγκρούσεις και τα διλήμματα που αντιμετωπίζει ο ήρωας, αφού τις ίδιες συγκρούσεις αντιμετωπίζει και αυτός σε ατομικό επίπεδο. Για τον λόγο αυτόν ακριβώς συμμερίζεται και την ένταση της συναισθηματικής φόρτισης του ήρωα. Όμως εδώ παρεμβάλλεται ο αμυντικός μηχανισμός της επανάληψης, η οποία κατά τον Φρόϊντ είναι η πιο αρχέγονη και η πιο στοιχειώδης τάση που ενυπάρχει στην ανθρώπινη φύση που επισκιάζει και υπερβαίνει ακόμα και το στοιχείο της ηδονής[17]. Μέσα από τον μηχανισμό της επανάληψης λοιπόν το άτομο όχι απλώς “θυμάται”, αλλά “επαναβιώνει” μέσα στο παρόν τα απωθημένα περιστατικά και συνειδητοποιεί ότι αυτά δεν είναι τίποτε άλλο από ένα λησμονημένο παρελθόν. Η συνειδητοποίηση ακριβώς αυτών των συμβάντων-βιωμάτων και η τοποθέτησή τους στο παρελθόν αφαιρεί τον καταθλιπτικό τους χαρακτήρα και έτσι επιτυγχάνεται το θεραπευτικό αποτέλεσμα της τραγωδίας , δηλαδή η αριστοτελική “κάθαρση”. Η πάρα πάνω θεραπευτική διαδικασία των παθών που επιτυγχάνεται μέσω της τραγωδίας είναι ταυτόσημη με τη διαδικασία που ακολουθείται στην σύγχρονη ψυχαναλυτική θεραπεία. Συγκεκριμένα η προσπάθεια του ψυχαναλυτή είναι αφενός μεν να καταφέρει τον ασθενή να θυμηθεί και να ξαναζήσει τα απωθημένα βιώματά του ,αλλά και να τον πείσει ότι τα βιώματα αυτά δεν είναι παρά μόνο η αντανάκλαση ενός παρελθόντος που αυτός έχει ξεχάσει. Όπως άλλωστε έχει υποστηριχθεί βάσιμα, μεγάλοι σύγχρονοι ψυχαναλυτές θεμελίωσαν τις θεωρίες τους επηρεασμένοι από την αρχαία ελληνική τραγωδία και βασίστηκαν σε μηχανισμούς άμυνας που πρώτοι οι Έλληνες τραγικοί ποιητές έχουν περιγράψει. Η τραγωδία με τον διάλογο θέτει επί σκηνής την τραγική σύγκρουση του ήρωα μέσω ιεροτελεστικών θρύλων , ενώ η ψυχανάλυση μεταφέρει το χθές της τραγωδίας στο παρόν, επιβεβαιωνοντας με τον τρόπο αυτό την διαχρονικότητά της. Τρανή απόδειξη του διαχρονικού αυτού στοιχείου του αρχαίου δράματος όπως επίσης και της θεραπευτικής επίδρασης και της στενής σχέσης του με την ψυχαναλυτική μέθοδο, αποτελεί το γεγονός ότι σύγχρονοι σκηνοθέτες όπως ο Π. Μάινεκ χρησιμοποιούν τις παραστάσεις των ελληνικών τραγωδιών , και κυρίως τον Αίαντα και τον Φιλοκτήτη, για να θεραπεύσουν τα ψυχικά τραύματα των βετεράνων των πολέμων των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, τα οποία τραύματα προκλήθηκαν από τις βασανιστικές και απάνθρωπες εμπειρίες που αυτοί βίωναν κατά τη διάρκεια του πολέμου.
VI.- ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ
Αν ο πραγματικός στόχος της ψυχανάλυσης είναι η γνώση του ασυνειδήτου, δηλαδή η μελέτη των απωθημένων ενορμήσεων, συναισθημάτων και φαντασιώσεων,τότε πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο άμεσος δάσκαλος του Φρόϊντ είναι ο Σωκράτης. Και αυτό διότι ο μεγάλος αυτός διανοητής δημιούργησε πάνω στην αρχή της αυτογνωσίας την καθαρτική μέθοδο ανάλυσης του ατόμου, που την ονόμασε “Μαιευτική της Ψυχής”. Πάνω σε αυτήν ακριβώς την μέθοδο του Σωκράτη ο Φρόϊντ θεμελίωσε την ψυχαναλυτική τεχνική. Επίσης και η ανάπλαση των παραστάσεων που γίνεται στο ντιβάνι της ψυχανάλυσης μέσω των ελεύθερων συνειρμών έχει τις ρίζες της στην Σωκρατική διδασκαλία. Κατά την διδασκαλία αυτή η μάθηση που οδηγεί στην απόκτησης της γνώσης είναι μία διαδικασία “ανάκλησης στη μνήμη”. Αυτό τονίζεται στον Πλατωνικό διάλογο “Μένων” όπου διακηρύσσεται ότι “το γαρ ζητείν άρα και το μανθάνειν ανάμνησις όλων εστί”[18].Οι αισθητηριακές αντιλήψεις αποτελούν για την ψυχή απλώς την αφορμή να ξαναθυμηθεί τη γνώση που υπήρχε ήδη μέσα της. Το ουσιαστικό στοιχείο που συνδέει τις φιλοσοφικές αυτές αντιλήψεις με την ψυχανάλυση είναι το γεγονός ότι ο Πλάτωνας, κυρίως στον “Φαίδωνα”, υποστηρίζει την άποψη ότι η ανάμνηση βασίζεται στον συνειρμό, ακριβώς όπως η ψυχανάλυση βασίζεται στον ελεύθερο συνειρμό[19]. Ως συνειρμός εδώ νοείται μία λογική κατηγορία που υπόκειται σε νόμους αντίστοιχους ποιοτικά προς τους νόμους της ομοιότητας, της αντίθεσης και της γειτνίασης στο χώρο και στο χρόνο. Αυτή ακριβώς η ανάλυση είναι και η πρώτη ιστορικά ψυχολογική προσπάθεια για την ανεύρεση των νόμων του συνειρμού και της ανάκλησης των λησμονημένων παραστάσεων. Εδώ πρέπει να τονιστεί και η τεράστια προσφορά του Αριστοτέλη, ο οποίος συνέχισε αυτήν την προσπάθεια και διετύπωσε στη συνέχεια τους νόμους του συνειρμού της κλασσικής ψυχολογίας. Και είμαστε σήμερα σε θέση να γνωρίζουμε ότι οι ελεύθεροι συνειρμοί αποτελούν την μοναδική μέθοδο για την κατανόηση της ύπαρξης, της ουσίας και της έννοιας των ασυνείδητων τάσεων, όπως υποστηρίζει η μεγάλη επιστήμονας- ψυχίατρος Κ. Χόρνεϋ[20].
Εκτός όμως από τον Φρόϊντ και η άλλη μεγάλη Σχολή της ψυχανάλυσης που ίδρυσε ο Γιούνγκ εμπνεύστηκε την θεωρία των αρχετύπων από την Πλατωνική θεωρία των Ιδεών. Κατά τον Πλάτωνα και τους νεοπλατωνικούς φιλοσοφους, κυρίως τον Πλωτίνο, ο κόσμος του νού όπου υπάρχουν οι πλατωνικές ιδέες θα μπορούσε να θεωρηθεί αντίστοιχος με το “Εαυτό” του Γιούνγκ, μέσα στο οποίο περιέχεται το ασυνείδητο. Εξάλλου ο “θεϊκός νόμος” για τον οποίο μιλάει ο Πλωτίνος αποτελεί ακριβώς την ιδεατή μορφή του “Εαυτού” που έχει επιτύχει την “εξατομίκευση” ,την οποία διδάσκει η θεωρία του Γιούνγκ [21]. Η προσπάθεια λοιπόν που καταβάλλει ο φιλόσοφος για την ανακάλυψη των μυστικών της ζωής , επομένως και του ανθρώπινου ψυχισμού,είναι παράλληλη με την προσπάθεια που κάνει ο αναλυόμενος να αποδεχτεί όλο και μεγαλύτερο μέρος των ψυχικών περιεχομένων του που βρίσκονται στο σκοτάδι.
Εκείνος όμως που μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά ως ο θεμελιωτής των εννοιολογικών βάσεων πάνω στις οποίες στηρίχθηκε η ψυχανάλυση είναι ο Ηράκλειτος. Αυτός είναι ο φιλόσοφος που με τα αποφθέγματά του εξέπεμψε σε ολόκληρη την ανθρωπότητα τις αρχές πάνω στις οποίες στηρίχτηκαν οι σημαντικώτεροι ψυχαναλυτές για να διατυπώσουν τις θεωρίες τους και να αναπτύξουν την ψυχαναλυτική τους μέθοδο.Πρώτος αυτός μας έδωσε την έννοια της απεραντοσύνης της ανθρώπινης ψυχής και του απεριόριστου χώρου που αυτή καταλαμβάνει, όταν μας λέει ότι “Ψυχής πείρατα ιών ουκ άν εξεύροιο , πάσαν επιπορευόμενος οδόν .Ούτω βαθύν λόγον έχει” (Τα όρια της ψυχής δεν θα τα βρείς όποιον δρόμο και άν πάρεις .Τόσο βαθύ είναι το μέτρο της)[22].Το παράγγελμα λοιπόν που έδινε το μαντείο των Δελφών “ γνώθι σεαυτόν” και που αργότερα επανέλαβε ο Σωκράτης παίρνει εδώ ένα βαθύ νόημα . Εκεί που διαπιστώνεται η καταλυτική συνεισφορά του Ηράκλειτου στην θεωρία της ψυχανάλυσης είναι το απόφθεγμά του στο οποίο διακηρύσσει ότι μέσα από την ενδοσκόπηση και την αυτοεξέταση προσπάθησε να γνωρίσει τον εαυτό του. Εδιζησάμην εμεωυτόν[23]. Ο Ηράκλειτος εξομολογείται ότι το ζήτημα δεν είναι τόσο το να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του όσο το να ψάχνει να τον βρεί. Και το ψάξιμο γίνεται πάντα με την ελπίδα μιάς ανακάλυψης που έχει σαν μέθοδο και οδηγό την αφηρημένη σκέψη. Μέσω αυτής ο άνθρωπος προσπαθεί να συλλάβει τον εαυτό του[24]. Η έρευνα αυτή , η διαρκής αναζήτηση της εσωτερικής αλήθειας, είναι απαραίτητη, διότι η ουσία των πραγμάτων είναι κρυμμένη μέσα ή κάτω από την επιφάνεια και είναι έργο του καθενός να την ανακαλύψει. Εδώ ακριβώς καταφαίνεται και η αντιστοιχία της διδασκαλίας του Ηράκλειτου με τις βασικές αρχές και τους στόχους της ψυχανάλυσης , η οποία συνιστά μία διαδικασία και μία προσπάθεια που οδηγεί στην αυτογνωσία, με την ευρύτερη έννοια του του όρου, ώστε να περιλαμβάνει και το πεδίο του ασυνειδήτου. Μία διαδικασία επίπονη και βασανιστική για τον αναλυόμενο, μέσω της οποίας επιδιώκεται η λύτρωση δια της αυτογνωσίας. Ο φιλόσοφος αυτός με το πάρα πάνω απόφθεγμά του μας δίνει μία διπλή συμβουλή. Να επιζητούμε να εξερευνήσουμε τα σκοτεινά βάθη του εαυτού μας, χωρίς να ξεχνάμε ότι η ψυχή του ατόμου που ψάχνει αποτελεί ένα απόσπασμα της ολότητας , η οποία και αυτή υπακούει στο θείο νόμο του συμπαντικού γίγνεσθαι.Το φώς και τα σκότη που ανατίθενται και συντίθενται μέσα στον κόσμο υπάρχουν και στην ψυχή του ανθρώπου.
Οπως μας διδάσκει ο ίδιος φιλόσοφος “φύσις κρύπτεσθαι φιλεί”[25]. Αυτή είναι η πρώτη θεμελιώδης αρχή της ψυχανάλυσης. Είναι σαν να υπάρχει μία ενεργή επιθυμία στη φύση να μην αποκαλύπτεται, πράγμα που αποτελεί το συστατικό γνώρισμά της. Η βασική αυτή αρχή εμφανίζεται ως διέπουσα αρχή στο περιεχόμενο του ασυνειδήτου, το οποίο παραμένει κρυφό. Τόσο ο Φρόϊντ όσο και ο Γιούνγκ προσέγγισαν με προσοχή αυτό το θεμελιώδες γνώρισμα του ασυνειδήτου, ενώ η προσπάθεια ανίχνευσης των μυστικών του καθόρισε και τη μέθοδο που αυτοί ακολούθησαν. Ο ίδιος ο Φρόϊντ έχει επισημάνει ότι η ψυχική πραγματικότητα δεν είναι προσπελάσιμη από τον ευθύ δρόμο, ακριβώς διότι είναι κρυμμένη. Είμαστε λοιπόν εξαναγκασμένοι να οικοδομούμε στο σκοτάδι και να ψηλαφούμε μέσω της επιστημονικής γνώσης και της διαίσθησης τις σκιερές γωνιές του ασυνειδήτου. Αλλά και ο Γιούνγκ ασχολήθηκε με αυτή την κρυμμένη ψυχική πραγματικότητα του ασυνειδήτου , την οποία και ονόμασε “Σκιά”. Μία σκιά που η φανέρωσή της οδηγεί τον άνθρωπο στην λύτρωση[26]. Ο Ηράκλειτος αποκλήθηκε σκοτεινός φιλόσοφος όχι γιατί διετύπωσε τη θεωρία του με γρίφους και επομένως είναι δυσνόητος, αλλά διότι τον χαρακτήριζε η αναγκαιότητα να παρουσιάσει την αληθινή φύση των πραγμάτων[27].
Η δεύτερη βασική αρχή της ψυχανάλυσης, σύμφωνα με την οποία οι ασυνείδητες ενορμήσεις χαρακτηρίζονται ως άκαμπτες που επιδιώκουν οπωσδήποτε την ικανοποίησή τους, ανιχνεύεται επίσης στον Ηράκλειτο. Αυτός είναι που εξέφρασε πρώτος την αρχή ότι ο αφανής δεσμός είναι ισχυρότερος από τον φανερό. “Αρμονίη αφανής φανερής κρείττων”, αρχή που διέπει ολόκληρο τον φυσικό κόσμο, επομένως και τον ψυχισμό του ανθρώπου[28] .
Οι μεγάλοι σύγχρονοι ψυχαναλυτές και κυρίως οι θεμελιωτές της ψυχανάλυσης Φρόϊντ και Γιούνγκ, που ήταν βαθείς γνώστες της αρχαίας ελληνικής παιδείας, άντλησαν από την διδασκαλία του Ηράκλειτου πλούσια στοιχεία πάνω στα οποία οικοδόμησαν τις θεωρίες τους.
Β.- ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Η Θεοφαγία ήταν σίτιση των θεών / με / για τους θεούς. Σύμβολο της νίκης της ζωής επί του θανάτου, της αναγέννησης, της γονιμότητος και της αφθονίας. Κατά την διάρκεια της οργυϊαστικής τελετής, μόλις έφθαναν στο αποκορύφωμα της έκστασης (ξέπεσε κακώς ως παραληρημα), με συγκεκριμένη διατροφή, κρασί, και μασώντας φύλλα κισσού (ιερόφυτο του Διονύσου), οι Μαινάδες κατακεραύνωναν ένα ελαφάκι, με γυμνά χέρια τους και έτρωγαν την ωμή σάρκα του – ωμοφαγία! Αυτή η τελετουργική θυσία επέτρεπε στις ιέρειες να ενσωματώσουν μέσα τους την ζωτική ουσία του πρωτοθεού Διονύσου-Ζαγρέα – που αντιγράφηκε από τον χριστιανισμό ως καθαγιασμένος άρτος και οίνος, τροφή του σώματος και του αίματος του Χριστού. Ο Διόνυσος-Ζαγρεύς είναι ο μέγας κυνηγός και ο νεβρός, το θήραμα, είναι ένα ήπιο ζώο, όπως το αρνί, ο αμνός στον χριστιανισμό. Τελετουργική «σφαγή» από τις ιέρειες υπέστη επίσης ο ίδιος ο Διόνυσος, αλλά και ο Μορφέας (ο θεός των ονείρων), και ο Πενθέας (βασιλιάς των Θηβών), κ.ά. – ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης “Οι 88 αρχαίες πολεις της Βοιωτίας”.
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΔΙΑΜΕΛΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ – ΖΑΓΡΕΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΙΤΑΝΕΣ
Από την αυγή της ανθρώπινης ιστορίας, ίσως και προϊστορίας, η ανθρωπότητα μαζί με τον Ομηρικό Οδυσσέα έστειλε τα πιο λαμπρά της πνεύματα να ψάξουν και να βρούν τα σκοτεινά σημεία της ανθρώπινης ψυχής που διαφεντεύουν και την μοίρα του ανθρώπου. Στόχος η Ιθάκη της λύτρωσης μέσα από την περιπετειώδη Οδύσσεια της αυτογνωσίας.
Στη βάση αυτής της αναζήτησης βρίσκεται ο διχασμός του ανθρώπου, η θεμελιακή διάσπαση της ανθρώπινης ψυχής στις ασυνείδητες και τις συνειδητές δυνάμεις της και η αποκατάσταση της επιθυμητής ενότητας.
Οι αρχαίοι Ελληνες μας παρέδωσαν έναν παραστατικό μύθο, με τον οποίο επιχείρησαν να εξηγήσουν αυτό το διχασμό. Πρόκειται για την ορφική εκδοχή του διαμελισμού του Διόνυσου Ζαγρέα από τους Τιτάνες.
Ο Ζαγρέας θεωρείται γιός του Δία και της Περσεφόνης και είναι “ο πρώτος Διόνυσος”. Για να τον αποκτήσει ο Δίας ενώθηκε με την Περσεφόνη ,παίρνοντας την μορφή φιδιού. Ο Δίας, που είχε για τον Ζαγρέα ιδιαίτερη αγάπη, τον προόριζε για την διαδοχή και την κυριαρχία στον κόσμο.Αλλά οι Μοίρες αποφάσισαν διαφορετικά[29]. Κάποτε ο Δίας υποχρεώθηκε να απουσιάσει για ένα ταξίδι και για να προφυλάξει τον μικρό Ζαγρέα Διόνυσο από την ζηλότυπη μανία της Ηρας, η οποία μισούσε το νόθο τέκνο του συζύγου της Δία, εμπιστεύθηκε το παιδί σε έμπιστους φύλακες. Αυτοί ήταν οι Κουρήτες, σύμφωνα με άλλη άποψη οι Κορύβαντες, οι οποίοι φύλαγαν στο Ιδαίο άντρο της Κρήτης το λίκνο του ίδιου του Δία όταν ήταν βρέφος. Η Ηρα όμως διέταξε τους προσωπικούς της ακολούθους, του Τιτάνες, να το σκοτώσουν. Πράγματι τα μεσάνυχτα οι Τιτάνες, αφού διέφυγαν της προσοχής των φυλάκων του, ξεγέλασαν το παιδί δελεάζοντάς το με την προσφορά διαφόρων παιδικών παιχνιδιών. Στην συνέχεια οι Τιτάνες επιτέθηκαν στο παιδί με φονικές διαθέσεις και, παρά την σθεναρή αντίστασή του και την προσπάθειά του να τους ξεφύγει, το κατασπάραξαν με τα δόντια τους και σύμφωνα με μια άποψη καταβρόχθισαν τις σάρκες του ωμές, ενώ σύμφωνα με άλλη άποψη κομμάτιασαν το σώμα του και το έφαγαν, αφού προηγουμένως το έψησαν. Η θεά Αθηνά όμως πρόλαβε και έσωσε την καρδιά του Ζαγρέα η οποία επάλλετο ακόμα και από τότε έλαβε το όνομα Παλλάς. Ακολούθως έκλεισε την καρδιά του θεού σε ένα γύψινο ξόανο που του φύσηξε ζωή και έτσι ο Ζαγρεύς έγινε αθάνατος. Μόλις ο Δίας πληροφορήθηκε το ανοσιούργημα αυτό που διέπραξαν οι Τιτάνες οργίστηκε, τους κατακεραύνωσε και τους έκανε στάχτη[30]. Από τις σάρκες των Τιτάνων που κάπνιζαν ακόμα και που η τσίκνα τους κατέκλυσε ολόκληρη την γη γεννήθηκε το δικό μας γένος των θνητών ανθρώπων, ένα γένος μεικτό και άχαρο. Η ορφική διδασκαλία μας διδάσκει ότι ο διαμελισμός αυτός του Διονύσου, που είναι το αρχαιότερο ανουσιούργημα – [σ.σ. Γ. Λεκακη: αργότερα παραφρασμένο ως προπατορικο αμαρτημα] – το οποίο συνοδεύει ακόμα και σήμερα την ανθρώπινη φύση, βρίσκεται στην βάση του διχασμού του ανθρώπινου ψυχισμού. Και αυτό διότι από τότε η ανθρώπινη φύση είναι πλέον διφυής και αποτελείται από την αμαρτωλή τέφρα των Τιτάνων, των τέκνων της Μητέρας Γής, και από το θεϊκό στοιχείο το οποίο ενυπάρχει στο σώμα του διαμελισμένου βρέφους που καταβρόχθισαν οι Τιτάνες. Έτσι ο άνθρωπος φέρει, εκτός από τα Τιτανικά στοιχεία, δηλαδή τα γήινα στοιχεία της προσκόλλησης, της άγνοιας και της εριστικότητας και την ουράνια και αθάνατη φύση του θεού Διόνυσου Ζαγρέα.
Η Ερμηνεία του Μύθου
Τι υποδηλώνει ο μύθος και ποιά είναι η σύνδεσή του με την σημερινή πραγματικότητα; Οι ορφικοί θεωρούσαν ότι οι Τιτάνες ήλθαν από τον Κάτω Κόσμο όπου τους είχε δέσει ο Δίας και για το λόγο αυτόν αντιπροσωπεύουν τη γήϊνη πλευρά του ανθρώπου , στην οποία περιλαμβάνονται τόσο τα βιολογικά του ένστικτα όσο και οι ψυχολογικές αντανακλάσεις τους. Το θεϊκό εξάλλου στοιχείο βρίσκεται πολύ βαθειά μέσα του ,αφού ενσωματώθηκε στους Τιτάνες μαζί με την σάρκα του θεού τον οποίο αυτοί καταβρόχθισαν[31]. Εδώ , μέσα από τον μύθο, μας παραδίδεται ολοζώντανη η συγκρουσιακή δομή της ανθρώπινης φύσης. Ο διχασμός και ο διπολισμός της ανθρώπινης κατάστασης που χαρακτηρίζεται ως το θεμελιώδες και διαχρονικό γνώρισμά της απο τα αρχαία χρόνια έως και σήμερα. Το ότι ο διπολισμός αυτός του ανθρώπου αποτελεί και την ρίζα της υπαρξιακής του αγωνίας ,η οποία διακατέχει και την σημερινή μας κοινωνία , αποτυπώνεται στα μεγαλύτερα δημιουργήματα της ανθρώπινης καλλιτεχνικής παραγωγής και της φιλοσοφικής σκέψης.Οι δημιουργοί αυτών των έργων ανιχνεύουν, με τις εξαιρετικά ευαίσθητες κεραίες που διαθέτουν, το θεμέλιο της υπαρξιακής αυτής αγωνίας και την εκφράζουν με τρόπο παραστατικό και δραματικό μαζί στα δημιουργήματά τους. Η δραματουργία αυτού του είδους διατρέχει όλη την πορεία της ανθρωπότητας πάνω στη γή. Από την σύγχρονη αυτή δραματουργία θα επιλέξουμε τα έργα δύο μεγάλων σύγχρονων στοχαστών ,στα οποία το πρόβλημα του διχασμού της ανθρώπινης ψυχής αναδύεται με τρόπο ανάγλυφο. Πρόκειται για τον Ντοστογιέφσκι και τον Κάφκα.Οι δύο αυτοί συγγραφείς μεταφέρουν το μήνυμα που ενυπάρχει στον αρχαίο μύθο αυτούσιο και επίκαιρο, δηλαδή φρέσκο , στη σημερινή εποχή. Ο πρώτος επιλέγει ως κεντρικό ήρωα σε ένα από τα σημαντικώτερα έργα του, το “Έγκλημα και Τιμωρία”, έναν κυριολεκτικά διχασμένο άνθρωπο, τον Ρασκόλνικωφ. Στην ρωσική γλώσσα η λέξη Raskolnik σημαίνει τον διχασμένο άνθρωπο. Ο Ρασκόλνικωφ λοιπόν επιζητεί έντονα την δικαίωση της ύπαρξής του μέσα από τον φόνο και την τιμωρία του, την οποία τιμωρία αντιμετωπίζει ως λύτρωση. Είναι ο εγκληματίας που επιζητεί με πάθος περισσότερο την τιμωρία, που αποτελεί και το επίκεντρο των στόχων του, παρά το έγκλημα καθαυτό. Αντίθετα στον Κάφκα και στο έργο του “Η Δίκη” ,ο διχασμός του ήρωα “Κ” έχει μία εντελώς διαφορετική μορφή, που δεν υπολείπεται όμως ως προς την ουσία της και την ποιότητά της από εκείνη του Ρασκόλνικωφ. Αυτός είναι ο άνθρωπος που εξοντώνεται κάτω από το βάρος ενοχών για πράξεις, διαθέσεις, βουλήσεις που ο ίδιος αγνοεί. Για αιτίες που δεν τις γνωρίζει, γιατί απλά αυτές βρίσκονται στο ασυνείδητό του. Και στις δύο όμως περιπτώσεις έχουμε να αντιμετωπίσουμε δυνάμεις καταστρεπτικού χαρακτήρα που ενεδρεύουν στο ασυνείδητο των ηρώων είτε με την μορφή σαδιστικών είτε μαζοχιστικών τάσεων. Το συναίσθημα που συνειδητά κυριαρχεί και στους δύο είναι ο φόβος. Φοβούνται τον ίδιο τους τον εαυτό, δηλαδή τις ασυνείδητες δυνάμεις τους τις οποίες απέφυγαν να προσεγγίσουν και επομένως τις αγνοούν. Όμως οι δυνάμεις αυτές είναι παρούσες, κρυμμένες μέσα στο υπόγειο της ψυχής τους και εκδικούνται. Εκδικούνται γιατί οι φορείς τους δεν τις έβγαλαν στο φώς για να ζωντανέψουν μπροστά στα μάτια τους και να εξασθενήσει με τον τρόπο αυτό η καταστρεπτική τους δύναμη και ο επικίνδυνος χαρακτήρας τους.
Ο μέσος άνθρωπος της εποχής μας μοιάζει ,έστω και σε μικρογραφία, με τους ήρωες των πάρα πάνω μυθιστορημάτων. Αν δεν εκφράζει εμφανή σαδιστική επιθετικότητα προς τους άλλους ,διότι πιέζεται από τον φόβο των νομικών κυρώσεων ή του κοινωνικού κομφορμισμού, δεν παύει τις επιθετικές του αυτές τάσεις να τις διοχετεύει προς τους άλλους με τρόπο που δεν αποδοκιμάζεται έντονα από τον κοινωνικό του περίγυρο. Σε κάθε όμως περίπτωση δεν μπορεί να εμποδίσει αυτές τις τάσεις να επιτεθούν ενάντια στον εαυτό του με την μορφή του μαζοχισμού. Και τότε αναδύεται η έλλειψη νοήματος της ζωής και η κατάθλιψη, η οποία ,κατά του ψυχιάτρους και τους ψυχολόγους, αποτελεί κυριολεκτικά την μάστιγα των σύγχρονων κοινωνιών. Γιατί όπως έχει πει χαρακτηριστικά ένας από τους μεγάλους στοχαστές της εποχής μας, ο Ερ. Φρομ “η κατάθλιψη είναι η εκδίκηση της αγέννητης ζωής”. Ποια είναι λοιπόν η λύση στο διαχρονικό αυτό αδιέξοδο του ανθρώπου; Ο μύθος μας προτείνει την λύση ,που είναι η ακόλουθη. Αφού ο άνθρωπος – Τιτάνας έχει μέσα του και ένα κρυφό θεϊκό Εγώ, που εκφράζεται από την ουράνια και αθάνατη φύση του Διόνυσου Ζαγρέα ,μπορεί να υπερβεί τα ελαττώματα της τιτανικής του φύσης αν ανακαλύψει και ταυτιστεί με το θεϊκό αυτό Εγώ. Και αυτό θα επιτευχθεί μέσω της αυτογνωσίας. Μέσω μιας διαρκούς και επίπονης προσπάθειας, όπως μας διδάσκει ο Ηράκλειτος, θα μπορέσει να ανακαλύψει και να γνωρίσει εκείνα τα στοιχεία που συνθέτουν την ανώτερη φύση της ύπαρξής του και να ταυτισθεί με αυτά.Ετσι θα μπορέσει να θεραπευτεί ο ίδιος από την σύμφυτη με την ύπαρξή του διπολικότητα και να επιτύχει την ενότητα και την ειρήνευση της ψυχής του.
Οι θεμελιωτές της ψυχανάλυσης στην σύγχρονη εποχή διακηρύσσουν ότι σκοπός της είναι η αυτογνωσία, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από μία διαδικασία που οδηγεί στην εξέταση ψυχικών φαινομένων τα οποία δεν είναι προσπελάσιμα. Πρόκειται ακριβώς για τα τιτανικά στοιχεία του μύθου, τα οποία ο άνθρωπος έχει αποκρύψει από το συνειδητό ένεκα μίας υπολογίσιμης δύναμης που τα εμποδίζει να γίνουν συνειδητά. Και τα στοιχεία αυτά γίνονται προσπελάσιμα μέσα από την ψυχαναλυτική μέθοδο, η οποία δεν χρησιμοποιεί λογικούς συλλογισμούς ,όπως κάνει ο επιστημονικός ερευνητής , αλλά μη λογικά στοιχεία, με την στενή έννοια του όρου, δηλαδή το όνειρο και τον ελεύθερο συνειρμό. Με αυτά ακριβώς τα μέσα είναι που ανιχνεύει η ψυχανάλυση την ατομική ανθρώπινη μοίρα. Μέσα από την ψυχαναλυτική διαδικασία ο άνθρωπος μπορεί να οδηγηθεί στην προσέγγιση του θεϊκού στοιχείου που κρύβει μέσα του ,δηλαδή στην ανακάλυψη και την φανέρωση των αρνητικών συναισθημάτων του και στην συνακόλουθη συμφιλίωσή του με αυτά .Ο δρόμος αυτός μπορεί να τον οδηγήσει στην λύτρωση , όπως μας διδάσκουν οι πιο σπουδαίοι διανοητές της ανθρωπότητας από τον Ηράκλειτο και τον Πλάτωνα μέχρι τον Φρόϊντ, τον Γιούνγκ και τους λοιπούς σύγχρονους ψυχαναλυτές. Είναι σαν να υπάρχει ένας αδιόρατος δεσμός που συνδέει διαχρονικά την αρχαία διανόηση με την σημερινή εποχή . Ένας δεσμός φορτωμένος με όλο το βάρος της υπαρξιακής αγωνίας του ανθρώπου , ο οποίος σηματοδοτεί και την τραγικότητα της ύπαρξής του, αλλά παράλληλα του υποδεικνύει και τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να απαλλαγεί από τα επίγεια βάσανά του. Μοιάζει σαν τον μίτο της Αριάδνης που είναι σε θέση να τον οδηγήσει από τα αδιέξοδα του ψυχικού του λαβυρίνθου στην ποθητή έξοδο προς το φώς της αυτογνωσίας[32]. Και ο Γιούνγκ, ο δεύτερος μεγάλος δάσκαλος της ψυχαναλυτικής θεωρίας, υποστηρίζει την αδιάσπαστη ενότητα που συνδέει την αρχαία με την σύγχρονη ψυχή και χαρακτηρίζει ταυτόχρονα και την ταυτότητα των παθών τους.Η ταυτότητα αυτή αναδύεται με τρόπο ανάγλυφο από την ενδοσκόπηση και την ανάσυρση των κρυμμένων συναισθημάτων μας , η οποία και φανερώνει ότι οι στοιχειώδεις ανθρώπινες συγκρούσεις υπάρχουν ανεξάρτητα από τον χρόνο και τον τόπο. Μέσω ακριβώς της ανάσυρσης αυτής των θαμμένων στρωμάτων της ατομικής ψυχής οδηγούμαστε έμμεσα στην κατάκτηση του ζωντανού πνεύματος του αρχαίου κόσμου[33].
Ο ΑΠΟΚΕΦΑΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΕΔΟΥΣΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΕΡΣΕΑ
Ενας άλλος μύθος που ενσαρκώνει και εξηγεί την ανθρώπινη κατάσταση και την ίδια την φύση της διαχρονικής ψυχολογικής δομής του ανθρώπου είναι αυτός που αφηγείται πώς ο μυθικός ήρωας Περσέας αποκεφάλισε το τέρας που ονομαζόταν Μέδουσα.
Η Μέδουσα ήταν κατά την μυθολογία μία από τις τρείς αδελφές Γοργόνες . Οι άλλες δύο ήταν η Σθενώ και η Ευρυάλη. Αυτές οι δύο ήσαν αθάνατες και μόνον η Μέδουσα ήταν θνητή. Σε αυτήν αποδίδουν κυρίως το όνομα Γοργόνα ,και παληότερα Γοργώ, που την θεωρούσαν ως κατ΄εξοχήν Γοργόνα. Αυτά τα τρία τέρατα κατοικούσαν στις εσχατιές της Δύσης , κοντά στο βασίλειο των νεκρών. Η Μέδουσα, όπως άλλωστε και οι αδελφές της, στο κεφάλι της αντί για μαλλιά είχε φίδια, χοντρούς χαυλιόδοντες όπως τα αγριογούρουνα, χέρια χάλκινα και χρυσά φτερά με τα οποία μπορούσε να πετάει. Τα μάτια της ήταν σπινθηροβόλα και το βλέμμα της τόσο διαπεραστικό ,που οποιοσδήποτε το έβλεπε μεταμορφωνόταν σε πέτρα. Η φρίκη που προκαλούσε δεν περιοριζόταν μόνο στους θνητούς αλλά και στους αθάνατους. Εθεωρείτο ως μία από τις πρωταρχικές θεότητες που ανήκε στην γενιά πριν από τις Ολύμπιες θεότητες. Αρχικά ήταν μία ωραία κοπέλα που μεταμορφώθηκε σε τέρας από την θεά Αθηνά, η οποία οργίστηκε όταν πληροφορήθηκε ότι η
Μέδουσα ισχυριζόταν πως ήταν πιο όμορφη από την θεά και κυρίως υπερηφανευόταν για την πλούσια κώμη της. Για να την τιμωρήσει η θεά αντικατέστησε τα μαλλιά της με ισάριθμα φίδια. Σύμφωνα με άλλη άποψη η οργή της Αθηνάς απέναντι στην νέα οφείλετο στο ότι ο Ποσειδώνας την είχε βιάσει μέσα σε ένα ιερό που ήταν αφιερωμένο σε αυτήν.Ετσι η Μέδουσα πλήρωσε με αυτό τον τρόπο την ιεροσυλία του Ποσειδώνα[34].
Ο Περσέας είναι ο ήρωας εκείνος της αρχαιότητας που ανέλαβε να αποκεφαλίσει αυτό το τέρας , την Μέδουσα. Ηταν γιός της Δανάης, κόρης του βασιλιά του Αργους Ακρίσιου και του Δία. Ο τελευταίος για να έλθει σε επαφή με την Δανάη, που ήταν φυλακισμένη από τον πατέρα της σε έναν υπόγειο χάλκινο θάλαμο, μεταμορφώθηκε σε χρυσή βροχή, κύλησε μέσα από την σκεπή του υπόγειου θαλάμου και ζευγάρωσε με την κόρη. Ο Περσέας ανέλαβε την υποχρέωση απέναντι στον βασιλιά της Σερίφου Πολυδέκτη να κόψει το κεφάλι της Μέδουσας και να του το φέρει. Για να καταφέρει όμως έναν τέτοιο άθλο χρειαζόταν την βοήθεια των θεών. Πράγματι ο ήρωας βοηθήθηκε από την Αθηνά και τον Ερμή. Η πρώτη τον οδήγησε αρχικά στην πόλη Δεικτήριο της Σάμου, όπου απεικονίζονταν οι τρείς Γοργόνες και του έδωσε την ευκαιρία να ξεχωρίσει την Μέδουσα από τις δύο άλλες αθάνατες αδελφές της . Ακολούθως τον προειδοποίησε να μην κοιτάξει κατά πρόσωπο την Μέδουσα, αλλά μόνο τον κατοπτρισμό της. Για το λόγο αυτό του χάρισε μία καλογυαλισμένη ασπίδα που πάνω της αντανακλούσε το πρόσωπο της Μέδουσας. Έτσι θα μπορούσε να αποφύγει το θανατηφόρο βλέμμα της, αφού θα την έβλεπε μέσα από την ασπίδα – καθρέπτη. Ο Ερμής επίσης του έδωσε ένα δρεπάνι, την άρπη, το αρχαίο μυθολογικό όπλο με το οποίο ακρωτηρίασε ο Κρόνος τον Ουρανό, για να κόψει με αυτό το κεφάλι της Μέδουσας. Ακόμα ο Περσέας εξοπλίστηκε με ένα ζευγάρι φτερωτά σανδάλια , ένα μαγικό σάκκο , την κίβιση ,για να τοποθετήσει μέσα το κεφάλι της Μέδουσας και το κράνος του Αδη που έκανε αόρατο όποιον το φορούσε. Αυτά τα στοιχεία του εξοπλισμού του τα πήρε με ένα τέχνασμα από τις Στύγιες Νύμφες οι οποίες τα φύλαγαν και ακολούθως κατευθύνθηκε προς δυσμάς , στη χώρα των Υπερβορείων, όπου βρήκε τις τρείς γοργόνες να κοιμούνται. Ο Περσέας προσήλωσε τα μάτια του στον κατοπτρισμό πάνω στην ασπίδα όπου καθρεστίζοταν το κεφάλι της Μέδουσας και με την βοήθεια της Αθηνάς που του οδήγησε το χέρι έκοψε το κεφάλι της Μέδουσας μόνο με ένα χτύπημα. Προς μεγάλη έκπληξή του αντίκρυσε να ξεπηδούν από το ακέφαλο κορμί της Μέδουσας ένα φτερωτό άλογο ,ο Πήγασος και ένας γίγαντας, ο πολεμιστής Χρυσάωρ που κρατούσε στο χέρι του χρυσό σπαθί. Είναι τα δύο παιδιά που συνέλαβε η Μέδουσα όταν συνευρέθηκε με τον Ποσειδώνα μέσα στον ναό της Αθηνάς. Στη συνέχεια ο Περσέας έριξε το κεφάλι της Μέδουσας στο σάκκο και ξεκίνησε για την επιστροφή. Οι δύο αδελφές της Μέδουσας προσπάθησαν να κυνηγήσουν τον Περσέα , χωρίς όμως αποτέλεσμα ,αφού το κράνος του Αδη που φορούσε τον έκανε αόρατο. Το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας το πήρε η Αθηνά και το προσάρμοσε στην μέση της ασπίδα της[35].
Η Ερμηνεία του Μύθου
Στον μύθο αυτό δύο είναι τα πρόσωπα που κυριαρχούν και των οποίων τον συμβολισμό πρέπει να αποκρυπτογραφήσουμε για να αποκαλύψουμε το κρυφό νόημα του. Η Μέδουσα και ο Περσέας. Δίπλα όμως σε αυτούς τους δύο πρωταγωνιστές βρίσκονται και δύο θεοί. Η Αθηνά και ο Ερμής.
Όπως έχει υποστηριχθεί, ο μύθος αυτός εγκαινιάζει ένα είδος πρωτόγονης ψυχολογίας. Και αυτό διότι με τα σύμβολα που περιέχει μας δείχνει την πορεία που θα ακολουθήσει η Ψυχανάλυση και η ψυχολογία του βάθους πολλούς αιώνες αργότερα , και συγκεκριμένα τον εικοστό αιώνα, όταν ο θεμελιωτής της ψυχαναλυτικής θεωρίας Φρόϊντ ανακάλυψε τα βασικά εκείνα στοιχεία τα οποία συγκροτούν σε αδρές γραμμές την ανθρώπινη ψυχή , το ασυνείδητο και το συνειδητό. Η Μέδουσα συμβολίζει το ασυνείδητο και ο Περσέας το συνειδητό.
Κατά τον Γιούνγκ η Μέδουσα, όπως άλλωστε και οι λοιπές γήινες θεότητες η Εκάτη, η Δήμητρα η Περσεφόνη κλπ. υποδηλώνουν την σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ψυχής. Είναι τα απωθημένα αρνητικά συναισθήματα, τα λάθη και οι ενοχές που έχουν κυριολεκτικά καταχωνιασθεί μέσα στα βαθειά υπόγεια της ψυχής και τα οποία ο άνθρωπος κυριεύεται από τρόμο στην σκέψη ακόμα και ότι απλώς θα τα αντικρύσει. Για το λόγο αυτό ακριβώς το βλέμμα της Μέδουσας παραλύει και απολιθώνει όποιον την κοιτάξει κατάματα , αφού το προσωπείο της εκφράζει στην πιο έντονη μορφή του τον φόβο που συνεπάγεται η απειλή του θανάτου. Γιατί η ευθεία αντιμετώπιση αυτών των αρνητικών συναισθημάτων οδηγεί αυτόματα στην κατάρρευση όλου του ψυχικού συγκροτήματος και την συντριβή του Εγώ[36].Πρόκειται για μία αποκάλυψη που έχει τις ρίζες της στα πανάρχαια χρόνια ,θαυμαστή αλλά και οδυνηρή ταυτόχρονα ,όπου ο άνθρωπος διαπιστώνει ότι εκτός από την ύπαρξη του Εγώ ως μίας αναγνωρίσιμης κυρίαρχης οντότητας της εσωτερικής ζωής υπάρχει μέσα στην ψυχή του και μία άγνωστη σκοτεινή περιοχή που εκπροσωπείται από μία άλλη οντότητα ξένη κα εχθρική. Και αυτή η δεύτερη όψη της ψυχικής ζωής αντιτίθεται απειλητικά στην άλλη της όψη, καθώς προβάλλεται σαν ένα ακαθόριστο και αλλόκοτο πλάσμα του αντικειμενικού έξω κόσμου. Για το λόγο αυτό τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά της Μέδουσας είναι σχεδόν αδιευκρίνιστα, όπως αδιευκρίνιστα είναι και τα μηνύματα που μας στέλνει το ασυνείδητο μέσα από τα όνειρα. Παράλληλα είναι και ζωώδη, πράγμα που υποδηλώνει την φύση της δεύτερης αυτής οντότητας ως άμεσα συνδεόμενης με την ίδια την αδιαμόρφωτη φύση από την οποία φυτρώνει το ασυνείδητο. Επίσης το πρόσωπο της Μέδουσας είναι μία απωθητική μάσκα -προσωπείο, διότι ακριβώς το άλογο αυτό στοιχείο που κουβαλάει μέσα του ο άνθρωπος έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον συνειδητό εαυτό του που ταυτίζεται με το “Εγώ” του[37].
Αυτά τα σκοτεινά βάθη της ψυχής , που συμβολίζονται στο μύθο με το φιδίσιο κεφάλι των αναμνήσεων ,θα πρέπει να τα προσεγγίσει κανείς με μεγάλη προφύλαξη και με κατάλληλη προετοιμασία. Γιαυτό χρειάζεται μία προστατευτική ασπίδα που να δείχνει τις εικόνες του παρελθόντος όχι απευθείας , αλλά από μία συγκεκριμένη εσωτερική απόσταση , όπως φαίνεται στον αντικατοπτρισμό του καθρέφτη, και έτσι να τις κάνει υποφερτές. Η αναγκαία αυτή απόσταση συμβολίζεται στον μύθο και με τα φτερωτά πέδιλα .Είναι το ασφαλές εσωτερικό μέρος της ψυχής. Ο σάκκος (η κίβηση) συμβολίζει το εσωτερικό χρηματοκιβώτιο, όπου μπορούν να αποθηκευτούν οι τρομερές αναμνήσεις, χωρίς να χρειάζεται να έλθουν και πάλι στο προσκήνιο και να πυροδοτήσουν την ανάμνηση του τρόμου.
Η προστατευτική ασπίδα είναι η δύναμη της λογικής που συντονίζεται με το συναίσθημα, στοιχεία τα οποία και εξοπλίζουν τον άνθρωπο με την γνώση που χρειάζεται για να εξερευνήσει το άγνωστο μέρος του εαυτού του, χωρίς να αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να συντριβεί από το βλέμμα της Μέδουσας.
Ο Περσέας συμβολίζει το Εγώ, το συνειδητό, ως μία αναγνωρίσιμη κυρίαρχη οντότητα της εσωτερικής ζωής και αποδίδεται με την παράσταση ενός ρωμαλέου νεαρού μαχητή, τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του οποίου είναι ανθρώπινα. Αυτές οι ιδιότητες της νεότητας και της ρώμης αποτελούν και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συνειδητού Εγώ, το οποίο στην ιστορία της ανθρωπότητας είναι νέο σε σύγκριση με το παμπάλαιο ασυνείδητο και ως νέο στοιχείο στην ζωή συνοδεύεται και από δυναμισμό. Ο ήρωας αυτός είναι παράλληλα και το σύμβολο της έλλογης ικανότητας του ανθρώπου και της πνευματικής, υπερσυνειδητής κατευθυντήριας δύναμής του , η οποία αυτοφυώς καθοδηγεί τη ζωή του σύμφωνα με τους νόμους που την διέπουν και απαιτούν από αυτήν να εκπληρώσει το νόημά της .Η κυριαρχία του Περσέα πάνω στη Μέδουσα συμβολίζει ακριβώς αυτήν την κυριαρχία της έλλογης πάνω στην άλογη ψυχική πραγματικότητα[38]. Συμβολίζει ιδιαίτερα την επώδυνη πορεία της αυτογνωσίας και την αντιμετώπιση του εσωτερικού εχθρού που πρέπει να πολεμηθεί, μέχρι την απόκτηση του “γνώθι σαυτόν”. Η πορεία αυτή δεν σταματάει ποτέ όσο ο άνθρωπος ζεί και αγωνίζεται στην επίγεια ζωή του. Και ο αγώνας αυτός ακριβώς νοηματοδοτεί την ύπαρξή του[39].
Για να επιτύχει όμως το έργο του αποκεφαλισμού της Μέδουσας ο Περσέας δεν είναι μόνος του. Κατά τον μύθο έχει στο πλάι του, αρωγούς στην προσπάθειά του, δύο θεούς. Και οι θεοί αυτοί δεν είναι τυχαίοι .Είναι η Αθηνά ,η θεά της γνώσης και της σοφίας και ο Ερμής ο θεός της συνειδητότητας[40]. Όμως τα θεϊκά αυτά πρόσωπα που βοηθούν τον Περσέα, όπως και τους άλλους ήρωες της μυθολογίας, αποτελούν στην πραγματικότητα απεικονίσεις ολόκληρης της ψυχής , της πλατύτερης αυτής και πλουσιώτερης ουσίας που εξασφαλίζει την δύναμη που λείπει απο το Εγώ, για να πραγματοποιήσει τον άθλο που έχει αναλάβει να εκπληρώσει. Ο ιδιαίτερος ρόλος που παίζουν υποδηλώνει ότι η λειτουργία του ηρωικού μύθου σε ένα άτομο έγκειται στην ανάπτυξη της αυτοσυνείδησής του , στην επίγνωση των δυνάμεων και των αδυναμιών του, με τρόπο που να του επιτρέπει να αντιμετωπίζει τα δύσκολα έργα που του επιβάλει η ζωή[41]. Το άλογο που ξεπήδησε από το ακέφαλο κορμί της Μέδουσας μας θυμίζει τον συμβολισμό του Πλάτωνα για την φύση της ανθρώπινης ψυχής. Συγκεκριμένα μας αφηγείται ότι η ψυχή μοιάζει με την συνδυασμένη δύναμη ενός ζεύγους φτερωτών ίππων και του Ηνιόχου τους. Ο ένας ίππος έχει λευκό χρώμα και είναι καλός και αγαθός ενώ ο άλλος , ο οποίος έχει μαύρο χρώμα, έχει τα εντελώς αντίθετα χαρακτηριστικά. Ο Ηνίοχος συμβολίζει την λογική του ανθρώπου και οι ίπποι τα άλογα στοιχεία της ψυχής του. Ο καλός και ωραίος ίππος αντιστοιχεί προς το θυμοειδές μέρος και ο κακός και δύσμορφος προς το επιθυμητικό[42]. Έτσι ο Πήγασος αντιστοιχεί προς το καλό άλογο και συμβολίζει την απελευθέρωση της ψυχικής ενέργειας από τα δεσμά της σκοτεινής πλευράς της ψυχής του. Αυτή η ενέργεια αποτελεί και το θεμέλιο κάθε δημιουργικής παραγωγής ,από την οποία εκπορεύονται όλα τα θαυμαστά έργα του απελευθερωμένου πλέον ανθρώπου.
Ο μύθος στο ζήτημα αυτό μας αφηγείται παραστατικά ότι καθώς το φτερωτό άλογο ετοιμαζόταν να πετάξει προς τον Όλυμπο για να συναντήσει τον Δία χτύπησε με την οπλή του τη γή και στο σημείο εκείνο ανέβλυσε η Πηγή των Μουσών. Η Πηγή αυτή υπάρχει και σήμερα και βρίσκεται στον Ελικώνα. Η αρχετυπική αυτή συγγένεια ανάμεσα στο άλογο και στην πηγή αντιστοιχεί πλήρως προς την φυσική παρόρμηση και στη δημιουργική γονιμοποίηση. Το φτερωτό άλογο προκαλεί την ανάβλυση από το έδαφος της πηγής ,από την οποία προέρχεται η ποίηση. Γίνεται το σύμβολο της καλλιτεχνικής παραγωγικής φαντασίας. Αυτή ακριβώς η πλευρά του Πήγασου βρίσκεται στη ρίζα κάθε δημιουργικότητας . Ο Περσέας , ο Ηνίοχος κατά τον Πλάτωνα, είναι ο καθημερινός άνθρωπος που ανυψώνεται σε ήρωα όταν νικάει το ασυνείδητο με την τυπική πράξη της συνειδητοποίησης[43]. Ο Χρυσάωρ, είναι ο γίγαντας με την ανθρώπινη μορφή και το χρυσό ξίφος στο χέρι , σύμβολο της αιχμηρής δύναμης που διαθέτει η επιθυμητική ορμή, η οποία από την στιγμή που θα φανερωθεί δεν υποχωρεί χωρίς να ικανοποιηθεί. Είναι και θα παραμείνει προσκολλημένος στην ύλη .
Είναι η ίδια εκείνη ορμή που οδήγησε την Αθηναϊκή Δημοκρατία να μη διστάσει να φερθεί με τον παροιμιώδη σκληρό και απάνθρωπο τρόπο απέναντι στους Μηλίους, όπως με συγκλονιστική παραστατικότητα μας εξιστορεί ο Θουκυδίδης. Είναι η ορμή που στα νεώτερα χρόνια οδήγησε τις Αυτοκρατορίες του εικοστού αιώνα να αιματοκυλίσουν δύο φορές την Ευρώπη και τον κόσμο, προκειμένου να ικανοποιήσουν την άπληστη επιθυμία τους για την απόκτηση νέων κερδών. Ένα αιματοκύλισμα που με τραγικό τρόπο συνεχίζεται στις μέρες μας και στη γειτονιά μας. Είναι ακόμα η άπληστη αυτή επιθυμία που οδηγεί τον μέσο άνθρωπο να τρέχει καθημερινά πίσω από κάθε ευκαιρία που θα του αποφέρει κέρδη , αν και έχει αρκετά για να ικανοποιήσει τις βιοτικές του ανάγκες .Και αυτό το κάνει σε βάρος της ποιότητας της ζωής του και της ανάπτυξης του εαυτού του. Ο άνθρωπος αυτός είναι και θα παραμείνει προσκολλημένος στην ύλη. Αναγκαστικά λοιπόν θα ακολουθήσει την πορεία του Χρυσάωρα, ο οποίος , όπως μας αφηγείται ο μύθος, οδεύει προς τα κάτω , προς τα έγκατα της γης και τις βαθιές πηγές της μητέρας του της Μέδουσας. Εκεί θα γεννήσει πολλά από τα τέρατα της ελληνικής μυθολογίας μεταξύ των οποίων τον τρικέφαλο Γηρυόνη, και την Έχιδνα, όπως μας πληροφορεί ο Ησίοδος[44].
Επίλογος-Συμπέρασμα
Από την ανάπτυξη που προηγήθηκε προκύπτει και η στενή σχέση που έχει η μυθολογία με την ψυχανάλυση. Αυτό έχει επισημάνει και ο μεγάλος Γερμανός λογοτέχνης Τ. Μαν, ο οποίος αναφερόμενος σε αυτό το ζήτημα έχει υποστηρίξει ότι η αναδρομική διείσδυση που γίνεται με την ψυχανάλυση στην παιδική ηλικία του ατόμου αποτελεί ταυτόχρονα και αναδρομική διείσδυση στην παιδική ηλικία της ανθρωπότητας ,στο πρωτόγονο και το μυθικό[45]. Έτσι η Ψυχανάλυση στηρίζεται στους δύο βασικούς πυλώνες του ανθρώπινου επιστητού . Τον Μύθο και τον Λόγο. Δύο έννοιες που αλληλοσυμπλέκονται και αλληλοεισδύουν μεταξύ τους , για να σχηματίσουν μία ολοκληρωμένη γνωσιολογική θεώρηση της ψυχικής πραγματικότητας του ατόμου, φανερής και αφανούς, συνειδητής και ασυνείδητης. Αυτό σημαίνει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να επανασυνδεθεί με την βαθιά αλήθεια που κρύβει ο Μύθος ,προκειμένου να ολοκληρωθεί ως προσωπικότητα. Διότι έχει διαπιστωθεί ότι τους τρείς τελευταίους αιώνες ο ορθός λόγος έδρασε ως αποκλειστικός παράγοντας προσέγγισης της γνώσης εις βάρος της μυθοποιητικης λειτουργίας . Έτσι όμως χάθηκε ένα πολύ σημαντικό γνωσιολογικό πεδίο που καλύπτεται από τον μύθο,αφού ο ορθός λόγος πήρε λανθασμένα το μέρος ως όλον και επέβαλε αυθαίρετους περιορισμούς ακόμα και στην ίδια του τη δράση[46]. Αυτή η επανασύνδεση του σύγχρονου ανθρώπου με τον Μύθο αποτελεί τον έναν από τους δύο πυλώνες πάνω στον οποίο θα στηριχτεί προκειμένου να εξοπλιστεί με την γνώση που του χρειάζεται , για να φωτίσει τα πηχτά σκοτάδια που πλημμυρίζουν το άγνωστο μέρος του ψυχισμού του, που είναι το ασυνείδητο. Ο δεύτερος πυλώνας σε αυτή του την προσπάθεια είναι ο Λόγος. Πάνω στις δύο αυτές βάσεις μπορεί να στηρίξει ο άνθρωπος την εσωτερική του γνώση, την λυτρωτική αυτογνωσία και την συνακόλουθη ευτυχία του, όπως μας την παρέδωσε η αρχαία ελληνική σοφία συμπυκνωμένη στον διαχρονικής αξίας δελφικό χρησμό, το “Γνώθι σαυτόν”.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 18.11.2025.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Δ. Κουρέτας “ Αγχοπλημμυρική Θεραπεία της Μανίας των Προιτίδων υπό του Μελάμποδος” σε περιοδικό ΠΛΑΤΩΝ ,τόμος 29, τεύχη 57/58, 1977
[2] Γ. Αμπατζής “ Ο μύθος της θεραπείας του Ιφικλου από τον Μελάμποδα και οι απαρχές της ψυχανάλυσης στην προ-Ομηρική εποχή” στο έργο “ Ο Ιπποκρατικός κατά το Ηθος και τα Εργα Γιατρός” τόμος 16ος σελ.317 κ.επ.
[3] Ερ. Φρομμ “ Η Ξεχασμένη Γλώσσα” εκδ. Μπκουμάνη 1975 σελ.17
[4] Γιούνγκ- Κερένυι “Η Επιστήμη της Μυθολογίας”, εκδ. Ιάμβλιχος 1989 σελ.99
[5] Α. Μπέρξον “Οι δύο Πηγές της Ηθικής και της Θρησκείας” εκδ. Παπαδημητρίου,1951, σελ.160 και 187
[6] Χ. Τσοκανή “Πρόσωπα του Μύθου,του Θρύλου, της Μουσικής”, εκδ. Παπαζήση 2023, σελ.15-16.
[7] Κ. Τσάτσος “Ελληνική Μυθολογία- Η Εννοια του Μύθου” εκδ. Εκδοτική Αθηνών 2013, σελ.17-18
[8] Β. Νέστλε “ Από τον Μύθο στον Λόγο” εκδ. “ Γνώση”,2010, σελ.9
[9] Νέστλε όπ.παρ. σελ.36
[10] Κ. Αξελός “Ο Ηράκλειτος και η Φιλοσοφία”, εκδ. “Εξάντας” 1974 σελ. 53 και 73
[11] “Ορφικά Κείμενα “ ,τόμος 1ος Ορφική Θεολογία Συλλογή O. Kern, Μετάφραση Ερμηνευτική, Εισαγωγή – Σχόλια Μ. Ι. Σίδερη, εκδ. Πύρινος Κόσμος 2005, σελ. 312-313. Σ. Ι. Ράγκος “ Ψυχανάλυση και Αρχαία Ελληνική Θρησκεία” σε ιστοσελίδα ekibolos.
[12] G. G. Jung “ Η Ψυχολογία του Ασυνειδήτου”, εκδ. Ιάμβλιχος, 2010 σελ.85
[13] Για την ερμηνευτική αυτή επεξεργασία του μύθου βλέπετε αναλυτικά την πάρα πάνω μελέτη μας στο έργο “Ο Ιπποκρατικός κατά το Ηθος και τα Εργα Γιατρός”,τ. 16ος, σελ. 320-321.
[14] G. G. Jung όπ.παρ. σελ. 65
[15] Τζ. Σουμάκη “Οικουμενικότητα βασικών ψυχικών λειτουργιών στην αρχαία τραγωδία”. Εισήγηση στο Διεθνές Συνέδριο “Η Τραγωδία τότε και τώρα”, εκδ. Καστανιώτη 2002, σελ. 261.
[16] Αν. Ρήγα “Το Αρχαίο Δράμα και η Σχέση του με την Ψυχανάλυση και το Ψυχόδραμα”.Εισήγηση στο 2ο Παγκόσμιο Συνέδριο “Η Αρχαία Ελλάδα και ο Σύγχρονος Κόσμος”, Αρχαία Ολυμπία, 2002, εκδ. Πανεπιστημίου Πατρών ,σελ.264
[17] Freud S. Απαντα, τόμος 6ος ( Πέρα από την Αρχή της Ηδονής) εκδ. Σμυρνιώτη, σελ.270
[18] Πλάτωνος Διάλογοι “Μένων”, εκδ. Ζαχαρόπουλου , 1954, τόμος 7ος. 79e -81e
[19] Πλάτωνος Διάλογοι “Φαίδων”. εκδ. Ζαχαρόπουλου 1957,τόμος 2ος
[20] K. Horney “ Αυτοανάλυση”, εκδ. Καραβία, σελ.120-121
[21] Σ. Ράγκος οπ.παρ.
[22] Kirk and Raven, Ηράκλειτος Απαντα, πρόλογος μετάφραση Τ. Φάλκος Αρβανιτάκης, εκδ. Ζήτρος 1999, σελ.210
[23] K. Raven όπ.παρ.σελ.215
[24] Κ. Αξελός, όπ.παρ. σελ.224
[25] Ηράκλειτος “Απαντα” όπ. παρ. σελ.133
[26] G. G. Jung “Ο άνθρωπος και τα Σύμβολά του” εκδ. Αρσενίδη, σελ .16 κ.επ
[27] R. Geldard “ Ηράκλειτος .Ο Σκοτεινός Φιλόσοφος” εκδ. Αρχέτυπο, 2003, σελ.121
[28] Kirk- Raven οπ. παρ.σελ.200
[29] P. Grimal “ Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας” στό λήμμα Ζαγρέας
[30] R. Graves “ Οι Ελληνικοί Μύθοι” τόμος Ι σελ. 123, εκδ. Κάκτος 1998, με παραπομπή σε πλούσια βιβλιογραφία, H. Jeanmaire “Διόνυσος – Ιστορία της Λατρείας του Βάκχου” , εκδ. “Κλειώ”, 1985 σελ. 474 κ.επ
[31] Ε. Λιακόπουλος “Τα Ορφικά Μυστήρια και η Αρχαία Ελληνική Μεταφυσική”, εκ δ.Ελλην, εκδ. Β’, 2006, σελ. 324-325.
[32] Σ. Φρόϊντ “ Απαντα” τόμος α΄εκδ. Σμυρνιώτη , σελ.19 κ.επ. J. Laplanche – J.-B Pontalis “Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης” εκδ. 7η ,”Κέδρος” στό λήμμα Ψυχανάλυση.
[33] C. G. Jung “Η Ψυχολογία του Ασυνείδητου” εκδ. Ιάμβλιχος 2010 σελ.65
[34] P. Grimal ,όπ.παρ.στο λήμμα Γοργόνα με παραπομπές στις αρχαίες πηγές.
[35] R. Graves οπ.παρ. α τόμος, κεφάλαιο 73, σελ. 278 κ.επ., P. Grimal, οπ. παρ. στο λήμμα Περσέας.
[36] Ελ. Καραγιάννη “Το Κεφάλι της Μέδουσας” σε ιστοσελίδα antistixi.
[37] Χ. Τσοκανή οπ. παρ. σελ. 15 και 30.
[38] Χαρ. Τσοκανή όπ. παρ. σελ. 15,30,31.
[39] Ελ. Καραγιάννη όπ. παρ.
[40] Er. Neumann “Καταγωγή και Ιστορία του Ανθρώπινου Συνειδητού” εκδ. “ΑΝΤΙΝΕΑ”, σελ 298, R. Graves “Η Λευκή Θεά”, εκδ. Κάκτος, 1998, σελ. 300.
[41] C. G. Jung “ Ο άνθρωπος και τα Σύμβολά του”, εκδ. Αρσενίδη, σελ. 110 και 112.
[42] Πλάτωνος Φαίδρος 246.a.6-246.b.4-Πολιτεία 435 c ,436 a-b,441 e ,442α
[43] E.Neumann οπ. παρ. σελ. 303-304
[44] Ησίοδος “Θεογονία”287-288
[45] Αναφέρεται από τον K. Kerenyi στο έργο του “ Η Μυθολογία των Ελλήνων” εκδ. Εστία, γ΄ έκδοση σελ. 17.
[46] L. K. Knight στις Explorations, σελ. 111. Αναφέρεται από τον Doods στο βιβλίο του “Οι Ελληνες και το Παράλογο”, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, 1996, σελ. 305, σημ. 108.
αρχαια ΨΥΧΗ ψυχη ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΜΥΘΟΣ ΛΟΓΟΣ ερυθρομορφη ληκυθος απεικονιση σκηνη θεοφαγια Μαινας Μαιναδα κεραυνος ελαφακι, ωμη σαρκα ωμοφαγια Γελα Σικελιας Ζωγραφος του Οινοκλη, Οινοκλης 5ος αιωνας πχ 470 / 450 πΧ αρχαιολογικο Μουσειο Συρακουσων, Συρακουσες Σικελια, Μεγαλη Ελλαδα, Κατω Ιταλια σιτιση θεος θεοι θεων συμβολο νικη της ζωης ζωη θανατος αναγεννηση γονιμοτητα αφθονια οργυιαστικη τελετη οργιο οργια οργυιο οργυια αποκορυφωμα εκσταση παραληρημα διατροφη κρασι μασηση μασημα φυλλο κισσος ιεροφυτο ιερο φυτο ελαφι γυμνα χερια τελετουργικη θυσια τελετουργια ιερεια ενσωματωση ζωτικη ουσια πρωτοθεος πρωτος Διονυσος Ζαγρεας ζαγρευς αντιγραφη επιβιωση παραφραση χριστιανισμος καθαγιασμενος αρτος, τροφη σωμα αιμα ιησους Χριστος μεγας κυνηγος, νεβρος, θηραμα, ηπιο ζωο, αρνι αμνος χριστιανοι σφαγη ιερειες Μορφεας, μορφευς ονειρο Πενθεας, πενθευς μυθικος βασιλιας Θηβας θηβα βοιωτια αμπατζης γιουνγκ φροιντ φρουντ
