Στο ένα από τα τρία πόδια της πυξίδας[1] του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου εικονίζεται καθιστός σε κλισμό ο γενειοφόρος Ποσειδών με την τρίαινα στο αριστερό χέρι.
- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΠΟΣΕΙΔΩΝΟΣ, ΕΔΩ.
Τον θεό περιβάλλουν δεξιά και αριστερά δύο γυμνοί έφηβοι, καθώς και δύο γενειοφόροι άνδρες με ιμάτια που εικονίζονται ακριβώς από πίσω. Ο έφηβος μπροστά από τον Ποσειδώνα κρατά πιθανώς άνθος στο δεξί χέρι, ενώ ο έφηβος, πίσω από τον θεό, δόρυ στο αριστερό.
Τα άλλα δύο πόδια του αγγείου κοσμούνται, το ένα με σκηνή οπλιτομαχίας[2] (παραπάνω φωτ.) με δύο συμπλεκόμενους οπλίτες, όπου ο ένας, ήδη νικημένος γονατίζει και στρέφει το κεφάλι και το χέρι με το δόρυ προς τα πίσω, προσπαθώντας να αποφύγει το τελειωτικό κτύπημα, ενώ στο τρίτο πόδι κυριαρχεί η μορφή γυμνού νέου με κοντή κόμη, ο οποίος οδηγεί πεζός ίππο προς τα δεξιά, κρατώντας τους χαλινούς[3]. Εκατέρωθεν της μορφής αυτής εικονίζονται καθιστές γενειοφόρες μορφές τυλιγμένες στα μακριά τους ιμάτια. Πίσω από την κεφαλή του ιππέα πετά πτηνό προς την ίδια κατεύθυνση.
Τα τρία θέματα της πυξίδας, μολονότι είναι διαφορετικά μεταξύ τους, χωρίς ενιαία αφήγηση, θα μπορούσαν να συνδεθούν με την λατρεία του Ποσειδώνα στον Ίππιο Κολωνό[4]. – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΚΟΛΩΝΟΥ, ΕΔΩ.
Η θεϊκή υπόσταση και το κύρος του θεού δηλώνονται στην παράσταση του αγγείου με τον τονισμό του μεγέθους του, σε σχέση με τις υπόλοιπες μορφές (ισοκεφαλία) και την απεικόνισή του στο κέντρο της σύνθεσης. Το θέμα θα πρέπει να αποσυσχετιστεί από κάποιο μυθολογικό επεισόδιο και να ενταχθεί στις παραστάσεις που προβάλλουν το κύρος της τιμωμένης θεότητας και να συνδεθεί με κάποιο ιερό ή γιορτή του θεού στην Αττική, χωρίς όμως να υπάρχουν τα στοιχεία εκείνα που θα μπορούσαν να τo προσδιορίσουν με ακρίβεια. Εκτός από τον ναό του θεού στο Σούνιο και την λατρεία του στο Ερέχθειο, είναι γνωστό από τις φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες ότι ο Ποσειδών ήταν ο προστάτης θεός του αθηναϊκού ιππικού και των ιππέων που ανήκαν στην αριστοκρατική τάξη και λατρευόταν ως Ίππιος στον Ίππιο Κολωνό[4] της Αθήνας από κοινού με την Ιππία Αθηνά. Στον Ίππιο Κολωνό, περιοχή ιερή του Ποσειδώνα, διαδραματίστηκαν σημαντικά ιστορικά γεγονότα της πόλης και συνυπήρξαν διαφορετικοί μύθοι και λατρείες. Με την λατρεία του θεού στην περιοχή συνδέεται και ένα μεγάλο μέρος της στρατιωτικής ζωής της Αθήνας, στοιχείο που θα μπορούσε να ταιριάζει με τα άλλα δύο θέματα της πυξίδας. Η σκηνή με την οπλιτομαχία μπορεί να συνδεθεί με την παράδοση που θέλει τον Ποσειδώνα να ζευγαρώνει με άγριο θηλυκό πλάσμα την Γοργώ-Μέδουσα από την οποία όταν αποκεφαλίστηκε από τον Περσέα αναπήδησε ίππος και οπλισμένος πολεμιστής (Πήγασος και Χρυσάωρ). Η σκηνή με τον νέο με τον ίππο σχετίζεται με τις αρματοδρομίες προς τιμήν του Ποσειδώνα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και με τις μαρτυρίες που τον χαρακτηρίζουν ως «εὐρετή ίππικής» δαμαστή ίππων, αλλά και εγγυητή της πολιτικής τάξης. Επίσης, στα ιερά άλση του Ποσειδώνα γινόταν ο έλεγχος της ικανότητας των αλόγων για τα δοκιμαζόμενα άρματα πριν τον αγώνα, ένα τελετουργικό δρώμενο για την εύνοια και εξευγενισμό του θεού. – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Εισήγηση του Γ. Λεκάκη με τίτλο “Τα ιερα αλση των αρχαιων Ελληνων” στο Συνέδριο «Οι δραματικές αλλαγές στον πλανήτη και οι αρχαιοελληνικές ρίζες της οικολογικής ηθικής», Πανεπιστήμιο Πατρών, 17-20 Ιουνίου 2018.
Τέλος, σύμφωνα με τον Σοφόκλεια τραγωδία (Οιδίπους επί Κολωνώ, στ. 1590-1594) στον Ίππιο Κολωνό υπήρχε χάσμα γης που οδηγούσε στον Κάτω Κόσμο και ο Ποσειδών με την χθόνια υπόστασή του εξασφάλιζε την είσοδο στον Άδη.
- Η Αττική μελανόμορφη τριποδική πυξίδα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο – Συλλογή αγγείων, αρ. ευρ. 407 – Χώρος Έκθεσης: Αίθουσα 53, Προθήκη 64. Προέλευση: Ανασκαφή της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην Τανάγρα Βοιωτίας από τον Π. Σταματάκη το 1881. Διαστάσεις: Ύψος 13,4 εκατ., διαμ. χείλους 19,9 εκατ., πλάτος. ποδιών, 14-16 εκατ. Χρονολόγηση: 550- 540 π.Χ.
ΠΗΓΗ: δρ. Ευ. Βιβλιοδέτης, ΥΠΠΟΑ, έκθεμα Απρ. 2025. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1.5.2025.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Για την χρήση των πυξίδων και τους τύπους: Ε. Vivliodetis, CVA Athens National Archaeological Museum 8. Attic Black and Red Figure Pyxides, Athens, 2019. S. Schmidt, Between Toy Box and Wedding Gift: Functions and Images of Athenian Pyxides, Mètis n.s.7 (2009) 111-130.
- Για την λατρεία του θεού στην Αττική: Α. Shapiro, Art and Cult under the Tyrants in Athens (1989) 101-108; LIMC VII (1994) s.v. Poseidon, 447, 448 [E. Simon] P. Siewert, Poseidon Hippios am Kolonos und die athenischen Hippeis, in G. W. Bowersock et. al. (eds.) Arktouros. Hellenic Studies presented to B.M.W. Knox on the occasion of his 65 th birthday (1979) 280-289.
- Για την λατρεία άλλων θεοτήτων στο Ίππιο Κολωνό και για ιστορικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην περιοχή: Α. Αβραμίδου, Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε έναν ερυθρόμορφο κρατήρα από την Όλυνθο Χαλκιδικής: θεατρικές παραστάσεις, στο Ε. Κεφαλίδου – Δ. Τσιαφάκη (επιμ.) Κεραμέως παίδες. Αντίδωρο στον καθηγητή Μ. Τιβέριο από τους μαθητές του, Θεσσαλονίκη 2012, 135-142.
- Για την σχέση του θεού με τα άλογα και τις τελετουργίες στα άλση του Ποσειδώνα σχετικά με τα δοκιμαζόμενα άρματα: Burkert, Griechische Religion der archaischen und klassischen Epoche (ελλ. μτφρ. Ν. Μπεζαντάκος – Α. Αβαγιανού, 1993) 296-297. Ε. Μανακίδου, Παραστάσεις με άρματα (8ος – 5ος αι. π.Χ.) Παρατηρήσεις στην εικονογραφία τους, Θεσσαλονίκη 1994, 46-47.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Oι πυξίδες είναι μικρά κουτιά με κάλυμμα για τη φύλαξη αλοιφών και φαρμακευτικών ουσιών, αλλά και γυναικείο σκεύος για τη φύλαξη κοσμημάτων και ψιμυθίων. Ο τύπος της τριποδικής πυξίδας πρωτοεμφανίζεται στην Κόρινθο και υιοθετείται στην Αττική στο πρώτο τέταρτο του 6ου αι. π.Χ., ενώ υποχωρεί στον 5ο αι. π.Χ.
[2] Το εικονογραφικό πρότυπο αυτών των παραστάσεων φαίνεται πως είναι οι επικές μάχες μεταξύ Αχιλλέα και Μέμνωνα πάνω από το πτώμα του Αντιλόχου, ή του Αχιλλέα με τον Έκτορα πάνω από την σορό του Πατρόκλου.
[3] Το θέμα των ιππέων, έφιπποι ή όρθιοι δίπλα στο άλογο είναι συχνό στη μελανόμορφη αγγειογραφία του 6ου αι. π.Χ. και οι μορφές ερμηνεύονται ως αριστοκράτες σε διάφορες δραστηριότητες που έχουν σχέση με το κυνήγι και τα ιππικά αγωνίσματα.
[4] Στον Κολωνό εκτυλίσσεται η τραγωδία του Σοφοκλή, Οιδίπους επί Κολωνώ, ενώ υπάρχουν μαρτυρίες (Παυσανίας, Ι,30.4) για ηρώο του Θησέα και για λατρεία του Προμηθέα, της Δήμητρας, του Διονύσου και του Κολωνού. Επίσης, το 411 π.Χ. στο ιερό του θεού συγκλήθηκε η εκκλησία του δήμου από τους ολιγαρχικούς για την κατάλυση της δημοκρατίας, ενώ το 407 π.Χ. οι Αθηναίοι κατάφεραν με το ιππικό να απωθήσουν τον Σπαρτιάτη Άγη από την περιοχή.
Αρχαιες τελετες αρχαια δρωμενα ιερο Ιππιου Ποσειδωνος Ιππιος Ποσειδωνας, ιππιος Κολωνος ποδια πυξιδα Εθνικο Αρχαιολογικο Μουσειο εικονα καθιστος κλισμος γενειοφορος θεος Ποσειδων τριαινα αριστερο χερι γυμνος εφηβος γενεια γενια γενι ανδρας ιματιο εφηβος Ποσειδωνας ανθος δεξι χερι, δορυ 3 τρια ποδια αγγειο διακοσμηση σκηνη οπλιτομαχια συμπλοκη οπλιτης, νικημενος γονατισμα ηττα νικη κεφαλι τελειωτικο κτυπημα, μορφη νεος κοντη κομη, πεζος ιππος αλογο δεξια χαλινος καθιστη μορφη μακρυ κεφαλη ιππεας πτηνο θεματα τριθεματικη τριποδη πυξις, λατρεια θεικη υποσταση κυρος παρασταση τονισμος μεγεθος ισοκεφαλια απεικονιση συνθεση ελληνικη μυθολογια θεοτητα ιερον γιορτη εορτη Αττικη ναος Σουνιο Ερεχθειο, προστατης του αθηναικου ιππικου ιππεων αριστοκρατικη ταξη αριστοκρατι Αθηνα Ιππια ιερη ιστορια πολη μυθοι λατρειες στρατιωτικη ζωη σκηνη παραδοση ζευγαρωμα αγριο θηλυκο πλασμα ον Γοργω Μεδουσα αποκεφαλισμος Περσεας περσευς οπλισμενος πολεμιστης Πηγασος Χρυσαωρ Χρυσαωρας Χρυσαορας νεος αρματοδρομια τιμη Ελλαδα ευρετης εφευρετης ιππικη τεχνη δαμαστης ιππων, εγγυητης πολιτικη ιερο αλσος ελεγχος ικανοτητα αλογα δοκιμασια αρμα αγωνας, αγων τελετουργικο δρωμενο τελετουργια ευνοια εξευγενισμος Σοφοκλης τραγωδια Οιδιπους επι Κολωνω χασμα γης Κατω Κοσμος χθονια υποσταση εξασφαλιση εισοδος στον αδη αδης Αττικη μελανομορφη τριποδικη ΕΑΜ συλλογη αγγειων, ανασκαφη Αρχαιολογικη Εταιρεια Ταναγρα βοιωτια Σταματακης 19ος αιωνας μχ 1881 6ος 550 540 πΧ Βιβλιοδετης, χρηση ερυθρομορφη Red Figure Pyxides, θεοτητες Αβραμιδου, ολυνθος χαλκιδικη θεατρικη παρασταση Κεραμεως παιδες κουτι καλυμμα φυλαξη αλοιφη φαρμακευτικη ουσια γυναικειο σκευος κοσμημα ψιμυθιο Κορινθος πρωτη εικονογραφικο προτυπο επικη μαχη Αχιλλεας Μεμνωνας μεμνων πτωμα νεκρος Αντιλοχος Αχιλλευς εκτορας εκτωρ σορος Πατροκλος ιππεις εφιππος ορθιος μελανομορφα αγγειογραφια αριστοκρατης δραστηριοτητα κυνηγι ιππικα αγωνισματα Οιδιποδας Παυσανιας, ηρωο ηρωον ηρωας Θησεας θησευς Προμηθεας, προμηθευς θεα Δημητρα, Διονυσος 5ος 411 συγκληση εκκλησια του δημου δημος ολιγαρχικος καταλυση της δημοκρατιας, δημοκρατια 407 αρχαιοι Αθηναιοι ιππικο απωθηση σπαρτη Σπαρτιατης αγης λακωνια τυραννοι τυραννος
