Ένα σημαντικό βότανο, που πάνω του γράφηκε η ιστορία του κόσμου! – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

• Αρχαία ελληνική ονομασία: κύπερος (η και ο), ή κύπειρος ή κύπαιρος (δωρ.), κύπειρον (το), ή ερυσίσκηπτρον ή πάρις ή μαλινάθαλλη. Οι λεπτολόγοι αρχαίοι έλεγαν κύπειρις το θηλυκό και κύπειρο το αρσενικό φυτό.
• Επιστημονική ονομασία: cyperus.
• Λαϊκές ονομασίες: αγριοκύπερη, κύπειρος, κύπερη (στην Θεσσαλία), μάννα (πληθ. οι μάννες), σαριά, κάπουρας / κάπουρο (στην Κύπρο[*]), τροπαλάκι ή τρουπαλάκι (στην Πελοπόννησο), ζέρνα (σλαβ.)[1].
• Περιφραστικές ονομασίες: Για την αγριοκύπερη: «γαρύφαλλο του Άργους», «αμύγδαλο του Άργους». Για τον εδώδιμο: «αμύγδαλο της γης», «μάννα τ’ ουρανού». Για τον στρογγυλό: «γαρύφαλλα αθηναϊκά» (οι κόνδυλοι), «χόρτο του νερού».

Πολυετές μονοκοτυλήδονο ταπεινό φυτό του γένους των λεπυρανθών της οικογενείας των κυπεριδών / κυπειριδών / κυπειροειδών. Περιλαμβάνει πολλά είδη (περί τα 600) αγρωστόμορφων υδρόφιλων ποών. Φύεται στα ρυάκια, στους υγρότοπους, στα λιμνάζοντα ύδατα, στις όχθες των λιμνών, στ’ αυλάκια, κ.α. Άλλα εξ αυτών είναι κοσμητικά και άλλα (τα περισσότερα) δυσεξόντωτα επιζήμια ζιζάνια.

Ο βλαστός είναι τριγωνικός, τα φύλλα παράρριζα και τα άνθη ερμαφρόδιτα, συνενωμένα σε σταχίδια.

Στην Ελλάδα φύεται η μέλαινα και η εδώδιμος, καθώς και άλλα 11 είδη, γνωστά με το κοινό όνομα κύπερη. Σε αγρία κατάσταση θα την βρούμε στην Λακωνία, την Μεσσηνία, το Άργος, την Κρήτη (στα Χανιά), κ.α. Στην Συρία και την Αίγυπτο, φύεται ο κύπειρος ο πάπυρος, εκ του οποίου κατασκευάζεται ο γνωστός σε όλους πάπυρος των αρχαίων. Ο πάπυρος ετυμολογείται από τον κύπερο.

Στους υγρούς τόπους των Ινδιών, της Αιγύπτου, της Αφρικής, στις ακτές της Κυρηναϊκής[2], την Ιταλία, την Γαλλία[3] και την Ελλάδα, αυτοφυές είναι ο κύπειρος ο εδώδιμος (cyperus esculentus, που ο λαός μας λέει μάννες ή «αμύγδαλο της γης»).

Καλλιεργείται σε δεξαμενές και ενυδρεία.

Ιστορία

Η κύπερος – πλην των αρχαίων βοτανολόγων – αναφέρεται και από τον Όμηρο[4], αλλά και από λυρικούς ποιητές της αρχαιότητος[5] και στις πινακίδες Γραμμικής Β (μυκηναϊκή λέξη kuparo), που βρέθηκαν στο «Ανάκτορο του Νέστορος» στην Πύλο.

Την μεγαλύτερη παραγωγή στην αρχαία Ελλάδα – πλην της Αιγύπτου – είχαν η πόλις των Αθηνών, η Κόρινθος, αλλά προ πάντων το Άργος! Γι’ αυτό και η περιφραστική της ονομασία «γαρύφαλλα» ή «αμύγδαλα του Άργους». Επίσης κύπερο έπαιρναν από τις ακτές της νοτίου αραβικής χερσονήσου.[6] Ο Σκύλακας την αναφέρει στην Βορεια Αφρική, μετά την Λιβύη, προς την Ερμαία άκρα, στην Ποντιούπολι, η οποία έκειτο στο μυχό Μεγάλου Κόλπου. Περί την πόλη υπήρχε μεγάλη λίμνη με πολλά νησιά. Και περί την λίμνη αυτή εφύετο «κάλαμος, κύπειρος, φλέως και θρυόν».

Όσα κορίτσια προορίζονταν για εταίρες πωλούσαν κύπερο έξω από τα αφροδίσια ιερά, εισερχόμενα έτσι στον εταιρισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Θαΐς στην Αλεξάνδρεια, κ.ά.

Τέλος, η κύπερις είναι ένα από τα συστατικά παρασκευής του αγίου μύρου.[7]

Ιατρική

Λέει ο Διοσκουρίδης «άλλοι το ονομάζουν ερυσίσκηπτρον, όπως τον ασπάλαθο. Έχει φύλλα όμοια με πράσο, αλλά πιο μακριά και λεπτότερα, κοτσάνι με μήκος έναν πήχυ[8] ή και μεγαλύτερο, που σχηματίζει γωνία, όμοιο με του βούρλου, και στην κορυ­φή του υπάρχει ένα βλάστημα από μικρά φύλλα και σπό­ρους. Από κάτω έχει ρίζες – και είναι αυτές που χρησιμο­ποιούνται – σαν μακρουλές ελιές, κολλητά η μία με την άλλη, ή και στρογγυλές, μαύρες, ευωδιαστές, λίγο πικρές. Φυτρώνει σε καλλιεργημένους και ελώδεις τόπους. Καλύτερη κύπερος είναι ή πολύ βαρειά και συμπαγής, πυκνή που σπάζει δύσκολα, τραχειά, ευωδιαστή με κάποια οξύτητα. Τέ­τοια είναι αυτή από την Κιλικία, από την Συρία (η συριακή) κι εκείνη που προέρχεται από τα νησιά Κυκλάδες[9]. Έχει θεραπευτική ιδιότητα θερμαντική, διασταλτική και διουρητική, όταν πίνεται απ’ όσους πάσχουν από λιθίαση και υδρωπικία. Βοηθεί επίσης εκείνους πού έχουν δαγκωθεί από σκορπιό και είναι κατάλληλη, θερμαινόμενη σε ξηρό λουτρό, για τις ψύξεις και εμφράξεις της μήτρας, προκαλώντας έτσι την έμμηνο ρύση. Είναι αποτελεσματική, ξηρή και τριμμένη, για τα μέσα στο στόμα και επεκτεινόμενα [καρκινικά] έλκη· ανακατώνεται και με θερμαντικά μαλακτικά φάρμακα και είναι χρήσιμη ως στυπτικό[10] κατά την κατασκευή των μύρων. Αναφέρεται και άλλο είδος κυπέρου που φυτρώνει στην Ινδία, όμοιο με το ζιγγιβέρι[11], που, όταν μασηθεί, παίρνει το χρώμα του κρόκου και είναι πικρό, ενώ σε επάλειψη αφαιρεί αμέσως τις τρίχες».

Διοσκοριδης: Κύπερος, οί δέ ερυσίσκηπτρον ώς τήν ασπάλαθον καλούσιν. Έχει φύλλα όμοια πράσω, μακρότερα δέ καί ισχνότερα, καυλόν δέ πηχυαίον ή και μείζονα, γωνιώδη, όμοιον σχοίνω, ου κατά κορυφήν φυλλαρίων εστιν έκφυσις μικρων καί σπέρματος, ρίζαι δ’ ύπεισιν, ών ναί η χρήσις, ώσπερ επιμήκεις έλαίαι συναφθείσαι εαυταις ή καί στρογγύλαι, μέλαιναι, ευώδεις, έμπικροι. φύεται δέ εν τόποις εργασίμοις καί τελματώδεσιν. Αρίστη δέ έστιν η βαρύτατη και πυκνή, αδρά καί δύσθραυστος, τραχεία, ευώδης μετά τίνος δριμύτητος. τοιαύτη δέ έστιν ή Κιλίκιος καί η Συριακή καί η από τών Κυκλάδων νήσων. δύναμις δέ έστιν αυτής θερμαντική, αναστομωτική, διουρητική επί λιθιώντων καί ύδρωπος πινομένη. βοηθεί δε καί σκορπιολήκτους, καί πρός τάς περί μήτραν καταψύξεις καί μύσεις πυριωμένη αρμόζει, άγουσα έμμηνα, ποιεί δέ και τοις ενστομίοις έλκεσι καί νεμομένοις ξηρά λεία. Μείγυνται καί μαλάγμασι θερμαντικοίς καί εις τά στύμματα των μύρων εύχρηστεί. Ιστορείται δέ καί έτερον είδος κύπερου έν ‘Ινδία γεννώμενον, προσεοικός ζιγγιβέρει, ο διαμαοηθέν κροκωδες, πικρόν ευρίσκεται, καταχρισθέν δέ παραχρήμα ψιλοί τάς τρίχας.

Ο Θεόφραστος, από την άλλη, λέγει πως η καλύτερη είναι των Κυκλάδων, την οποία ονομάζει πάρι ή μαλινάθαλλη.[12] Και λέγει το φυτό στυπτικώτερο και του σχοίνου και του καλάμου.

Και πράγματι, λοιπόν, σήμερα γνωρίζουμε ότι χρήσιμα μέρη του φυτού αυτού είναι η ρίζα ή το ρίζωμά του, το οποίο συλλέγεται άνοιξη ή φθινόπωρο. Το φθινόπωρο συλλέγεται η ρίζα του εδώδιμου.

Η μακρά

Φύεται στις όχθες των λιμνών και τα χείλη των ποταμών σχεδόν όλης της Ελλάδος. Ζιζάνιο αλλά και νομευτικό. Από αρχαιοτάτων χρόνων έλεγαν πως το φυτό είναι «φιλόζωο», καθ’ ότι έχει στερεωτάτη ρίζα.[13]

Αυτή η ρίζα της αγριοκύπερης[14] έχει ευχάριστη οσμή, που θυμίζει το άρωμα του ίου[15]. Το χορτώδες μέρος της είναι άοσμο και άνοστο. Περιέχει ένα ρητινώδες κόμμι, με κύριο συστατικό το άμυλο και σε μικρή ποσότητα πτητικό έλαιο. Το υδατώδες εκχύλισμα είναι άοσμο και λόγο δριμύ, ενώ το οινοπνευματώδες έχει αρωματική οσμή και γεύση.[16] Έτσι, παλαιά οι αρωματοποιοί χρησιμοποιούσαν την ρίζα για να παρασκευάζουν «ευώδη σακκίδια», όπως και ως μασητικό, για την ευωδίαση του στόματος και της αναπνοής. Γι’ αυτόν τον σκοπό άλλωστε επωλείτο στα αρχαία αρωματοποιεία και το μασούσαν όπως τον «πασατέμπο» ή την μαστίχα, ιδίως κατά τις ώρες των συναναστροφών και των συζητήσεων![17]

Παλαιότερα εθεωρείτο και θαυμάσιο στομαχικό φάρμακο.[18]

Επί των ημερών μας δε, έπαψε πια να χρησιμοποιείται.

Ο εδώδιμος

Αυτός είναι ένα πολύ ενοχλητικό ζιζάνιο. Φύεται σε αμμώδεις, παράκτιες, καλλιεργούμενες ή χέρσες τοποθεσίες της ηπειρωτικής Ελλάδος, της Πελοποννήσου και της Κρήτης (παρά τα Χανιά).

Οι ρίζες και τα ριζώματα (τα λεγόμενα «αμύγδαλα της γης») του εδώδιμου κύπερου (cyp. esculantus) είναι λεπτά, με κίτρινες διογκώσεις ωοειδείς ή σφαιρικές, μεγέθους λεπτοκάρυου (φουντουκιού), έχουν γλυκειά σακχαρούχα και ευχάριστη γεύση, που προσομοιάζει στου κάστανου. Είναι δε ωραία και εύπεπτη τροφή και τρώγεται από αρχαιοτάτων χρόνων.

Από χημικής απόψεως, περιέχουν λεύκωμα, λίπος, γόμμα, άμυλο, κλπ. Μάλιστα, το άμυλό τους είναι εφάμιλλο των γεώμηλων (πατατών), του σάγου (είδους φοίνικα), του αραρουτιού (το arrowroot είναι άμυλο που λαμβάνεται από τα ριζώματα πολλών τροπικών φυτών). Χρησιμοποιείτο παλαιά για θρεπτικές κρέμες και σούπες.

Στην Ισπανία καλλιεργείται σε μεγάλη έκταση. Σε πολλά μέρη της Ισπανίας, και δη γύρω από την Μαδρίτη, πωλούν ένα είδος δροσιστικής σουμάδας, που παρασκευάζουν από ριζώματα εδώδιμου κύπερου, τους κονδύλους του, που το ονομάζουν «χούφα» (“chufa”) ή «ορεάτα» (“horchata”).

Σε πολλά μέρη, καβουρδίζουν την ρίζα, την αλέθουν και παρασκευάζουν ένα είδος καφέ, με πολύ ευχάριστη γεύση.

Τα ριζώματα του εδωδίμου κύπερου, με έκθλιψη δίνουν άφθονο έλαιο.

Κόνδυλοι του εδώδιμου ευρέθησαν και σε φαραωνικούς τάφους της ΙΒ΄ Δυναστείας στην Αίγυπτο.

Ο στρογγυλός

Ο κύπερος ο στρογγυλός[19] ευρίσκεται αυτοφυώς στην Συρία και την Αίγυπτο. Καλλιεργούμενος και στην Ελλάδα, την μεσημβρινή Γαλλία, την Ιταλία, τα Πυρηναία. Φυτρώνει σε χέρσες αμμώδεις και υγρές τοποθεσίες.

Οι ρίζες του είναι λίγο πικρές, λίγο δριμείες, ρητινώδεις, αρωματικές και καφουρώδεις.

Στις Ινδίες το χρησιμοποιούν ως έξοχο στομαχικό φάρμακο. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Αιγύπτιοι έκαναν ευρεία χρήση αυτού του φυτού.

Ο πάπυρος

Ο κύπειρος ο πάπυρος (cyp. papyrus) φυτρώνει στις όχθες του Νείλου στην Αίγυπτο, στην Β. Αφρική, στην Παλαιστίνη, στην Συρία, και στην Ν. Ιταλία.

Γνωστό από την αρχαιότητα, αναφέρεται και από Θεόφραστο και από Διοσκορίδη ως πάπυρος. μας παραδίδει ο Διοσκορίδης: “Ο πάπυρος είναι γνωστός σέ όλους· από αυτόν κατασκευάζεται τό χαρτί καί χρησιμοποιείται πολύ στήν ιατρική. Αφού τόν βρέξουν πολύ τυλίγοντας λινάρι μέχρι νά στεγνώση, γιά να ανοίξουν τά συρίγγια – γιατί όταν
είναι στεγνός καί βυθισθεί στό νερό, γεμίζει ύγρασία καί φουσκώνοντας ανοίγει τά συρίγγια. Η ρίζα του έχει καί κάποια θρεπτική άξια· καθώς τήν μασούν οί Αιγύπτιοι βγάζουν τόν χυλό της καί φτύνουν αύτό πού μασούν. Επίσης τόν χρησιμοποιούν καί γιά ξύλα. Ό πάπυρος, καμένος μέχρι να αποτεφρωθεί, έχει τήν ιδιότητα νά εμποδίζει τά διαβρωτικά έλκη στό στόμα καί σέ κάθε άλλο μέρος τού σώματος· καί αύτό τό πετυχαίνομε καλύτερα μέ τό καμένο χαρτί”.

Από την εντεριώνη που περιέχει, κατασκεύαζαν, στην αρχαιότητα, είδος χάρτου, γνωστό ως πάπυρος. Έτσι χρησιμοποιήθηκε σαν γραφική ύλη κι αυτή είναι η μεγαλύτερη υπηρεσία του στην ιστορία της ανθρωπότητος! Επ’ αυτού γράφονταν οι νόμοι, οι κανόνες, και γενικά δια μέσου αυτού διεδόθη η ανθρώπινη γνώση κι επιστήμη, η σκέψη και η φιλοσοφία. Τα περισσότερα αρχαία συγγράμματα έχουν γραφεί επί παπύρων, οι οποίοι σώζονται έως σήμερα!

Τέλος, άλλα είδη κύπερου είναι ο εναλλασσόφυλλος (cyp. alternifolius), η βαδία, η βολβώδης[20], το αραβικό χάμπου-λέξιζ, κ.ά.

ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Λεξικο παραδοσεων». Άρθρο του συγγραφέα στην εφημ. “Χρονικα Κισσαμου”, 2.1.2007. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.1.2007.

Cyperus Mattioli – Handsch – Camerarius, 1586.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Γεννάδιος «Λεξικόν φυτολογικόν», Αθήναι, 1914.
• Bennet J., Davis J. L. επιμ. «Sandy Pylos: An Archaeological History from Nestor to Navarino», The American School of Classical Studies at Athens, Princeton, σελ. 112, 1998.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Πολλοί ετυμολογούν – ατυχώς – το κάστρο της Ζερνάτας/Ζαρνάτας εκ της ζέρνας (κύπερου) που φύεται στον εκεί τόπο της Μεσσηνίας.

[2] στην Βερβερία > Μπαρμπαριά.

[3] οι Γάλλοι το λένε souchet.

[4] «Ιλ.» 21,351, «Οδ.» 4,603.

[5] Αλκμάν (απ. 24).

[6] βλ. σχ. «Περίπλους της Ερυθράς θαλάσσης». Από τον ίδιο τόπο έπαιρναν και αλόη. Το ίδιο κείμενο μας πληροφορεί πως από τα παράλια της Υεμένης αγόραζαν σμύρνα και ολίγο λίβανο, σκληρή κασσία, και καλάμινο μέλι, το λεγόμενο σάκχαρη.

[7] βλ. σχ. «Ευχολόγιον», 511.

[8] ένας πήχυς = 0,46 μ.

[9] Φημισμένος της Σύρου και της Νάξου. Εξ αυτού του φυτού, ένας τόπος στην βόρεια Σύρο, καλείται Κυπερούσα, γιατί καίτοι βουνώδης, μεταξύ των βουνών Πύργος και Σύριγγας, είναι ευφορώτατος, λίαν επιδεικτικός καλλιεργείας αρωματικών και κηπευτικών ποών.

Στην Πιτσιλιά Λεμεσού Κύπρου[*] υπάρχει χωριό με το όνομα Κυπερούντα, στους πρόποδες της Μαδαρής, από το φυτό κύπειρος / κάπουρο το στρογγυλό. Χρησιμοποιείτο ως μια από τις κύριες τροφές των ζώων.

[10] στύμμα, το > στυπτικό = χρήσιμο κυρίως για την πήξη του αρωματικού ελαίου, ώστε αυτό να διατηρεί καλύτερα την ευωδιά του.

[11] ζιγγίβερις (η, της ζιγγιβέρεως) > νυν ζιντζίβερι = αραβικό φυτό, είδος κύπερου, χρήσιμο μέρος του οποίου είναι η ρίζα, που χρησιμοποιείται ως φάρμακο.

[12] 4.28.

[13] βλ. σχ. σχολ. Νικάνδρου.

[14] κύπειρος ο μακρός, cyperus longus (L.), cyperus odoratus radica longa officinarum (C. Bauch.).

[15] ίον, το = βιολέττα, μενεξές.

[16] βλ. σχ. Carthenjeur.

[17] Ο ιατρός Παύλος το αναφέρει μέσα στο οδοντομήγμα (= οδοντόκρεμα) που συνιστούσε: «Αριστολοχίας ρίζα κεκαυμένη, ελάφειον κέρας κεκαυμένον συν βραχεί μαστίχη, άλες λευκοί φυραθέντες μέλιτι και ενειληθέντες συκής φύλλοις και καυθέντες, άχρις ανθρακωθώσι, κήρυκες αλός πληρωθέντες και καυθέντες, κοχλίαι χερσαίοι καυθέντες συν μελίτι, έρια οισυπηρά κεκαυμένα μετ’ ολίγων αλών, εκάστω δε αυτών ευωδίας χάριν μισγέθως σχοίνου άνθος ή ναρδόσταχυς ή φύλλον μαλαβάθρου ή κύπειρον ή ίρις». Και συνεχίζει: «Οδόντα λευκαίνον και ούλα στέλλον ευωδίαν εμποιούν: Κισήρεως αλών οπτών, ίρεως ανά δ, κυπέρου ε, ναρδοστάχυος α, πεπέρεως στ, λείοις χρω» (3.26.8).

[18] βλ. σχ. Rocques.

[19] ή στρογγυλόρριζος – cyperus rotundus (L.), cyp. rot. orientalis major (C. Bauh.).

[20] φυτό των Ινδιών και της Αφρικής, οι κόνδυλοι του οποίου είναι εδώδιμοι.

αρχαιο σημαντικο βοτανο γραφη ιστορια Λεκακης κυπερος, παπυρος βοτανα Αρχαια ελληνικη ονομασια κυπειρος κυπαιρος δωρικα, κυπειρον ερυσισκηπτρον παρις μαλιναθαλλη λαικη ονομα αγριοκυπερη, κυπερη Θεσσαλια μαννα σαρια καπουρας καπουρο Κυπρος τροπαλακι τρουπαλακι Πελοποννησος, ζερνα σλαβικα αγριοκυπερη γαρυφαλλο αργους αμυγδαλο αργος εδωδιμο γης μανα του ουρανου στρογγυλος γαριφαλο αθηναικο κονδυλος χορτο του νερου πολυετες μονοκοτυληδονο ταπεινο φυτο γενους λεπυρανθη οικογενεια κυπεριδες κυπειριδες κυπειροειδη ειδη αγρωστομορφο υδροφιλο ποας υγροτοπος, λιμναζοντα υδατα, οχθη λιμνη κοσμητικο δυσεξοντωτο επιζημιο ζιζανιο αρχαιοιελληνες κυπειρις θηλυκο αρσενικο φυτα βλαστος τριγωνο φυλλα παραρριζα ανθη ερμαφροδιτα, σταχιδιο ανθος ερμαφροδιτο Ελλαδα μελαινα εδωδιμος, αγρια Λακωνια, Μεσσηνια, αργολις, αργολιδα Κρητη Χανια Συρια Αιγυπτος, κατασκευη  Ινδια Αφρικη Κυρηναικη Ιταλια, Γαλλια αυτοφυες καλλιεργεια βοτανολογια ομηρος αρχαιοι ελληνες λυρικοι ποιητες αρχαιοτητα πινακιδα Γραμμικη Β γραφη μυκηναικη λεξη κουπαρο kuparo ανακτορο του Νεστορος Πυλος μεγαλυτερη πολις πολη Αθηνα Κορινθος, ακτη νοτια αραβικη χερσονησος Σκυλακας σκυλαξ Βορειος Λιβυη, Ερμαια ακρα ερμου ακρωτηριο ερμη θεος ερμης Ποντιουπολις, Ποντιουπολη μεγαλος κολπος νησι καλαμος, φλεως θρυον κοριτσι εταιρα πωληση πωλητρια αφροδισιο ιερο, αφροδισιον ιερον θεα αφροδιτη εταιρισμος Θαις θαιδα Αλεξανδρεια, συστατικα μυρου παρασκευη αγιο μυρο αγιον Διοσκουριδης ερυσισκηπτρο ασπαλαθος φυλλο πρασο, κοτσανι βουρλο κορυ­φη βλαστημα σπο­ρος ριζες μακρουλη ελια, στρογγυλη μαυρη ευωδιαστη πικρη ελος βαρια συμπαγης, πυκνη τραχια, οξυτητα Κιλικια, Συρια νησια Κυκλαδες θεραπευτικες ιδιοτητες  θερμαντικη διασταλτικη διουρητικη λιθιαση υδρωπικια δαγκωμα δηγμα σκορπιου σκορπιος ψυξη εμφραξη μητρας, μητρα εμμηνος ρυση εμμηναγωγο στομα καρκινικο ελκος θεραπεια καρκινου καρκινος θερμαντικα μαλακτικα φαρμακα στυπτικο μυρα ζιγγιβερι μασηση χρωμα κροκος πικρο επαλειψη αφαιρεση τριχων τριχα αποτριχωση Θεοφραστος, στυπτικωτερο σχοινο καλαμι ριζα ριζωμα ανοιξη φθινοπωρο οχθες ποταμος ζιζανιο νομευτικο φιλοζωο στερεωτατη αγριοκυπερη ευχαριστη οσμη αρωμα ιο χορτωδες μερος αοσμο ανοστο ρητινωδες κομμι, αμυλο πτητικο ελαιο υδατωδες εκχυλισμα δριμυ οινοπνευματωδες αρωματικη γευση αρωματοποιια χρηση ευωδες σακκιδιο μασητικο ευωδιαση του στοματος στομα αναπνοη αρωματοποιειο μασημα αρχαια μαστιχα, συναναστροφη συζητηση αρχαιο πασατεμπο θαυμασιο στομαχικο φαρμακο στομαχι ενοχλητικο αμμωδης, παρακτια, καλλιεργουμενη χερσα τοποθεσια ηπειρωτικη Ελλας Πελοποννησος αμυγδαλα γλυκια σακχαρουχα καστανο ευπεπτη τροφη διατροφη χημεια λευκωμα, λιπος, γομμα, αμυλον, γεωμηλο πατατα σαγος αραρουτι θρεπτικη κρεμα σουπα Ισπανια Μαδριτη, δροσιστικη σουμαδα χουφα chufa ορεατα horchata καβουρδισμα αλεσμα ειδος καφες εκθλιψη ελαιο φαραω ταφος 12η ΙΒ Δυναστειας φοινικας τροπικα φυτα μεσημβρινη Γαλλια, Πυρηναια ρητινη καφουρωδης Ινδιες εξοχο Νειλος Παλαιστινη, κατω μεγαλη ελλαδα Θεοφραστος Διοσκουριδης εντεριωνη χαρτος χαρτι γραφικη υλη νομοι, κανονες, γνωση επιστημη, σκεψη φιλοσοφια συγγραμμα εναλλασσοφυλλος βαδια  βολβωδης αραβικο χαμπου λεξιζ, αγαπιος Λεξικον φυτολογικον ναυαρινο ναβαρινο νεστορας νεστωρ ετυμολογια καστρο Ζερνατας Ζαρνατας Ζερνατα Ζαρνατα Βερβερια Μπαρμπαρια γαλλοι Ιλιας Οδυσσεια Αλκμαν Περιπλους της Ερυθρας θαλασσης αλοη Υεμενη αγορα σμυρνας λιβανος, λιβαι σκληρη κασσια, καλαμινο μελι απο καλαμια σακχαρη ζαχαρη Ευχολογιον ναξος Συρος, Κυπερουσα, βουνο Πυργος Συριγγα κηπευτικο στυμμα, πηξη αρωματικο ελαιον λαδι ζιγγιβερις ζιντζιβερι σχολια Νικανδρου μακρος, ιον, βιολεττα, βιολετα μενεξες ιατρος Πααλος οδοντομηγμα αριστολοχια κεκαυμενη, ελαφειον κερας ελαφι κεκαυμενον μαστιχη, αλες λευκοι φυρα συκη συκια κηρυκας αλος κοχλιας χερσαιος ερια μαλλια οισυπηρα σχινος ανθος ναρδοσταχυς φυλλον μαλαβαθρο ιρις ιριδα οδοντα λευκαινον δοντι ουλα στελλον κισηρις οπτη ναρδος πεπερις στρογγυλορριζος καυλος εκφυσις σπερμα ελαιαι εμπικρο τελμα δυσθραυστος, αναστομωτικη υδρωπος σκορπιοπληκτος, καταψυξη πυρ αμμηνα, ενστομιο ζιγγιβερει,κροκωδες, ψιλω μαλλι μαλλια αποψιλωση Πιτσιλια Λεμεσος χωριο Κυπερουντα, Μαδαρη ζωοτροφη οδοντομειγμα οδοντοκρεμα χαρτι ιατρικη, λινος λιναρι συριγγιο υγρασια θρεπτικη αξια Αιγυπτιοι χυλος ξυλο καμενος αποτεφρωση ιδιοτητα διαβρωτικα ελκη σωμα καμενο χαρτι