Αρχαίο «Ημερολόγιο θυσιών» – Τι και σε ποιον θυσίαζαν ανά μήνα – του Γ. Λεκάκη

Του Γιώργου Λεκάκη

Αρχαία «Ημερολόγια θυσιών» υπήρχαν από τον 6^ο αι. π.Χ. επί Σόλωνος. Γνωρίζουμε για το αρχαίο «Ημερολόγιο του Νικομάχου» (το όνομα του συγγραφέα του), στο οποίο αναγράφονταν οι θυσιες της πόλεως των Αθηνών, το οποίο είχε στηθεί στην Βασίλειο Στοά. Ανέφερε όλες τις εορτές / εορτολογιο που γίνονταν στο ἄστυ.

Αλλά στην διασωθείσα στήλη ΕΜ 13537 έχουν αναγραφεί οι θυσίες, που έπρεπε να τελούνται κατά μήνα του αττικού ημερολογίου, προς τιμήν θεών και ηρώων, στην περιοχή ενός αττικού δήμου, πιθανότατα του Θορικού ΝΑ. Αττικής. – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι Θορικου, ΕΔΩ.

Η ενεπίγραφη στήλη φέρει κείμενο και στις τρεις πλευρές της, την κύρια όψη και τις δύο πλαϊνές. Η επιγραφή αποτελείται από 65 στίχους.

Το «Ημερολόγιο των θυσιών του Θορικού», χρονολογείται στο 430 – 420 π.Χ., είναι το αρχαιότερο μέχρι σήμερα σωζόμενο παράδειγμα ημερολογίου θυσιών, προς τιμήν θεοτήτων και ηρώων. Αναφέρονται κανόνες / νόμοι για το είδος, την ηλικία, το χρώμα, το φύλο του θύματος, την τιμή του, αφιερώματα, όπως γεύματα, κ.ά. Μόνο σε μερικές περιπτώσεις ορίζεται και η ακριβής ημέρα για την τέλεση θυσίας.

Οι θυσίες ήταν αφορμή για κοινή εστίαση των δημοτών, αλλά όπως προκύπτει από το ημερολόγιο θυσιών του Θορικού και άλλα ανάλογα ημερολόγια, οι προσφορές συχνά ήταν μικρές και δεν αρκούσαν για την πραγματοποίησή της. Ωρισμένες προσφορές καίγονταν πλήρως (ολόκαυτα), ή το κρέας των θυμάτων μπορούσε να πωληθεί προς εξοικονόμηση πόρων. Στο τέλος της επιγραφής ορίζεται ότι υπεύθυνοι για την τήρηση του ημερολογίου είναι οι δημόσιοι λειτουργοί:

• ο εὔθυνος[5] (δηλ. ο άρχων ο έχων την ευθύνη) = ο εὐθύνων, ο διορθῶν, ο τιμωρῶν, ο δικαστής, και

• οι πάρεδροι (βοηθοί), οι οποίοι έπρεπε να ορκισθούν ότι θα ασκήσουν το δημόσιο λειτούργημα / έργο τους σύμφωνα με τα ψηφίσματα.

Το κείμενο είναι ελλιπές στο άνω αριστερό τμήμα του. Λείπουν έτσι οι πληροφορίες για τον πρώτο μήνα του αττικού έτους, τον Εκατομβαιώνα (Ιούλιο -Αύγουστο)[1].

Οι τελετές για τους επόμενους μήνες – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”.

• Αύγουστο – Σεπτέμβριο: Τον μήνα Μεταγειτνιώνα θυσίαζαν στον Δία Καταιβάτη, στον σηκό του Δελφίνιου, ένα ενήλικο ζώο, το κρέας, του οποίου εν συνεχεία γινόταν πρατόν[2] – δηλ. το πωλούσαν. Θυσία για τον όρκο που έδιναν, αποδίδοντας λογαριασμό για την θητεία τους, οι εύθυνες (δηλ. οι αξιωματούχοι της προηγούμενης χρονιάς).
• Σεπτέμβριο – Οκτώβριο: Τον Βοηδρομιώνα, στην εορτή των Προηροσίων (τελετές προ της άρωση / οργωμα) θυσιάζουν στον Δία Πολιέα ένα πρόβατο και έναν χοίρο. Και ένα ακόμη γουρουνάκι, ὠνητόν (δηλ. το ψωνίζουν, το αγοράζουν) για προσφορά στον ίδιο θεό. Αυτό καίγεται εντελώς (ὁλόκαυτον). Θυσιάζουν επίσης στον ήρωα Κέφαλο και στην Πρόκριδα, στον ήρωα Θόρικο και στις Ηρωίνες (τις συνοδούς του Θόρικου), στον Ποσειδώνα στο Σούνιο, στον Απόλλωνα, στην Κουροτρόφο, στην Δήμητρα[3], στον Έρκειο Δία).
• Οκτώβριο – Νοέμβριο: Τον μήνα Πυανοψιώνα θυσιάζουν και πάλι στον Δία Καταιβάτη ένα τέλεον (= τελειο, ενήλικο ζώο) και σε έναν ήρωα, τον Νεανία.
• Νοέμβριο – Δεκέμβριο: Τον μήνα Μαιμακτηριώνα γίνεται θυσία ενός βοδιού στον πολιούχο ήρωα Θόρικο, με προσδιορισμό της σχετικής δαπάνης (40 – 50 δραχμών). Παρέχουν τράπεζα (δηλ. τραπέζι με προσφορές, με δημητριακά, καρπούς και γλυκά) στις Ηρωίνες. – πρακτική που επιβιώνει σήμερα στα πανηγύρια.
• Δεκέμβριο – Ιανουάριο: Για τον μήνα Ποσειδεώνα στην επιγραφή, σώζεται μόνον η ένδειξη Διονύσια. Δηλ. γινόταν η διαδεδομένη στους αττικούς δήμους εορτή, τα Κατ’ αγρούς Διονύσια.
• Ιανουάριο – Φεβρουάριο: Τον Γαμηλιώνα, γίνεται η αναφορά στην θεά Ήρα και στην Ιερογαμία (Ιερό Γάμο της με τον Δία), χωρίς άλλες λεπτομέρειες.
• Φεβρουάριο – Μάρτιο: Τον Ανθεστηριώνα τιμάται ο Διόνυσος, με θυσία αίγας λειπεγνώμωνος[4]. Το χρώμα του, το οποίο θα πρέπει να είναι κόκκινο ή μαύρο. Τον ίδιο μήνα αναφέρεται θυσία πρατού κριού στον Δία Μειλίχιο για την εορτή των Διασίων.
• Μάρτιο – Απρίλιο: Τον Ελαφηβολιώνα (μήνας που εν Αθήναις εορτάζονταν τα Μεγάλα Διονύσια), στον Θορικό γίνονται αρκετές θυσίες σε ήρωες, αλλά και στην θεά Δήμητρα, με προσφορά μιας επιλεγμένης κυούσας (κυοφορούσας) προβατίνας. Στον Δία θυσιάζουν ένα επιλεγμένο αρνί.
• Απρίλιο – Μάιο: Τον μήνα Μουνιχιώνα γίνονται αρκετές θυσίες: Στην Αρτέμιδα Μουνιχία ένα ενήλικο ζώο. Στον Απόλλωνα, στην Κουροτρόφο (βρεφοκρατούσα), στην Δήμητρα και στον Διόνυσο, στον οποίο προσφέρουν πάλι έναν κόκκινο ή μαύρο τράγο.
• Μάιο – Ιούνιο: Τον μήνα Θαργηλιώνα απευθύνονται σε τοπικούς ήρωες.
• Ιούνιο – Ιούλιο: Τον μήνα Σκιροφοριώνα δίδεται ο όρκος από τους νέους αξιωματούχους, που αναλαμβάνουν, έπειτα από κλήρο, την ετήσια Αρχή. Θυσίες προς την Αθηνά και στην Άγλαυρο, κατά την εορτή των Πλυντηρίων. Αλλά και δαπανηρή θυσία ενός βοδιού (μεταξύ 40 – 50 δραχμών) στον τοπικό ήρωα Κέφαλο.

Συνολικώς στον δήμο Θορικού γίνονται κατ’ έτος 31 θυσίες σε θεούς και 23 σε ήρωες. Η δαπάνη για τους δύο μεγάλους ήρωες, τον Κέφαλο και τον Θόρικο ανερχόταν σε 80 – 100 δραχμές!

Η ενεπίγραφη στήλη επαναπατρίσθηκε στην Ελλάδα, από το Μουσείο J. P. Getty, και εκτίθεται πλέον στην μόνιμη έκθεση του Επιγραφικού Μουσείου. Το κείμενο της επιγραφής, το οποίο ευρέθηκε στην ευρύτερη περιοχή της Κερατέας, ήταν γνωστό από την δεκαετία του 1960. Αλλά το μνημείο, έπεσε θύμα αρχαιοκαπηλίας και δεν το είχε δει κανείς, μέχρι την αγορά του από το J. P. Getty Museum, το 1979. Η παρουσίαση της επαναπατρισθείσας στήλης έγινε στις 24.10.2012 στο Επιγραφικό Μουσείο. – ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι επαναπατρισμων αρχαιων κλεμμενων, ΕΔΩ.

ΠΗΓΗ: Αθ. Στεφανής (ερευνητής της Ακαδημίας Αθηνών, καθηγητής-σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο) «Θρησκευτική ζωή σε αρχαίους δήμους της Ανατολικής Αττικής: Tα ημερολόγια θυσιών του δήμου Θορικού και του δήμου Ερχίας». ΥΠΠΟΑ / Επιγραφικό Μουσείο, Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». Γ. Λεκακης “Ταματα και αναθηματα”. Γ. Λεκακης “Αρχαιοκαπηλιες των Γερμανων στην Ελλαδα επι Κατοχης”. ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 3.3.2021.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Daux G. «Le calendrier de Thorikos», L’antiquité classique 52 (1983) 150-174. Και «Sacrifices à Thorikos», The G. Paul Getty Museum Journal 12 (1984) 145-152.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ίσως γινόταν θυσία αίγας, στο Δελφίνιον, προς τιμήν της Εκάτης.

[2] πρατέος, πρατέα, πρατόν = ρημ. επίθ. του πιπράσκω, ὃν πρέπει νὰ πωλήσῃ τις – [βλ. Πλάτ. Νόμ. 849C. PCair. Zen. 393 (3ος αι. π.Χ.), ib.382 (3ος αι. π.Χ.)]. Αναφέρεται συνήθως ίππο και σε σφάγιο, που δεν καταναλώνεται επί τόπου, στον τόπο λατρείας. Επίσης δεν επιτρέπεται να μεταφερθεί στο σπίτι. Έτσι, από την πώλησή του (στην αγορά), εξοικονομούνται χρήματα για μελλοντικές θυσίες.

[3] Οι Θορίκιοι θυσιάζουν στην θεά Δήμητρα τρεις διαφορετικούς μήνες. Αυτό δείχνει τον γεωργικό χαρακτήρα της περιοχής τους. Αλλά και επειδή στον Θορικό αποβιβάσθηκε η θεά, όπως διηγείται στις κόρες του βασιλιά της Ελευσίνος, Κελεού. – βλ. Ομηρικός Ύμνος εις Δήμητρα, στ. 126 («νηὶ θοῆι Θορικὸν δὲ κατέσχεθον»).

[4] γνώμων > πληθ. οι γνώμονες = τα δόντια, που δείχνουν την ηλικία του αλόγου – βλ. Ξεν., Αριστ. λειπογνώμων = νεαρό ζώο, τόσο που του λείπουν / δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη τα πρώτα δοντια του.

[5] > εὐθυντήρ, εὐθυντήριον / (αργότερα) διευθυντήριο = «ὄνομα ἀρχῆς παρ’ Ἀθηναίοις, δέκα δὲ τὸν ἀριθμὸν ἦσαν ἄνδρες, παρ’ οἷς ἐδίδοσαν οἱ πρεσβεύσαντες ἢ ἄρξαντες ἢ διοικήσαντές τι τῶν δημοσίων τὰς εὐθύνας, διείλεκται περὶ αὐτῶν Ἀριστοτέλης ἐν τῇ Ἀθηναίων Πολιτείᾳ», κληροῦσι δὲ καὶ εὐθύνους ἕναν τῆς φυλῆς ἑκάστης καὶ παρέδρους δύο ἑκάστῳ τῶν εὐθύνων – ΠΗΓΗ: Αἰσχύλ. Πέρσ. 828. Ἀνδοκ. 10.39. Ἀριστοτέλ. Ἀθην. Πολ. σ. 69.10 (ἔκδ. Blass). Και Πολιτικ. 6.8,16. Ἁρποκρ. Εὐμ. 273. Πλάτ. Νόμ. 945A κἑξ. Κόντος “Παρατηρ. εἰς Ἀριστ. Ἀθην. Πολ.”. Böckh Ρ. Ε. 1.254 κἑξ. Σμιθ “Λεξ. Ἑλλ. Ἀρχαιοτ.”.

αρχαιο ημερολογιο θυσιων αρχαια θυσια αρχαιες θυσιες ανα μηνα Λεκακης αρχαια ημερολογια θυσιας μηνιαιο 5ος 6^ος αιωνας πΧ Σολωνος σολωνας σολων Νικομαχου νικομαχος συγγραφεας πολεως πολης Αθηνων, Βασιλειος Στοα εορτες εορτη γιορτες γιορτη πανηγυρι πανηγυρια αστυ πολη πολις αθηνα αθηναι στηλη τελετη αττικο προς τιμην θεων και ηρωων, αττικος δημος Θορικου θορικος Αττικης αττικη ενεπιγραφη στηλες κειμενο επιγραφη στιχος 430 – 420 αρχαιοτερο σωζομενο παραδειγμα ημερολογιου θεοτητων ηρωας κανονας νομος ειδος, ηλικια, χρωμα φυλο θυματος θυμα τιμη αφιερωμα γευμα ημερα μερα τελεση κοινη εστιαση δημοτης προσφορα προσφορες καψιμο ολοκαυτο κρεας θυματων πωληση εξοικονομηση πορος τηρηση ευθυνος αρχων αρχοντας ευθυνη παρεδρος βοηθος ορκος ασκηση δημοσιο λειτουργημα εργο ψηφισμα δημοσιος λειτουργος κειμενο ελλιπες πρωτος μηνας αττικο ετος, Εκατομβαιωνας Εκατομβαιων Ιουλιος Αυγουστος τελετες μηνες Σεπτεμβριος μην Μεταγειτνιωνας Μεταγειτνιων ζευς Διας Καταιβατης, σηκος Δελφινιο ενηλικο ζωο, πρατον θητεια ευθυνες αξιωματουχος χρονια ετησιος ετησια ετησιο Οκτωβριος Βοηδρομιωνας, Βοηδρομιων Προηροσια αρωση / οργωμα Διας Πολιεας Πολιευς πολιουχος αγιος προβατο χοιρος γουρουνακι, ωνητον ωνητο ψωνια αγορα ολοκαυτον ηρωας Κεφαλος Προκριδα, Προκρις ηρως Θορικος ηρωινες συνοδοι Ποσειδωνας Ποσειδων Σουνιο, Απολλωνας, απολλων Κουροτροφος, βραφοκρατουσα θεα Δημητρα ερκειος Νοεμβριος Πυανοψιωνας Πυανοψιων Κατεβατης τελεον τελεο Νεανιας Δεκεμβριος Μαιμακτηριωνας Μαιμακτηριων βοδι δαπανη δραχμη τραπεζα τραπεζι δημητριακα καρπος γλυκισμα Ηρωιδες Ιανουαριος Ποσειδεωνας Ποσειδεων επιγραφες Διονυσια αττικοι δημοι Κατ’ αγρους Διονυσια Φεβρουαριος Γαμηλιωνας, Γαμηλιων ηρα ιερογαμια Ιερος Γαμος Μαρτιος Ανθεστηριωνας Ανθεστηριων νεαρη αιγα λειπεγνωμωνα λειπεγνωμων νεαρος τραγος, πρωτη οδοντοστοιχια κοκκινο μαυρο πρατο κριος Μειλιχιος Διασια Απριλιος Ελαφηβολιωνας Ελαφηβολιων Αθηναις Μεγαλα Διονυσια ηρωες, επιλεγμενη κυουσα κυοφορουσα εγκυος προβατινα επιλεγμενο αρνι Μαιος Μουνιχιωνας Μουνιχιων Αρτεμις Μουνιχια αρτεμη τραγος Ιουνιος Θαργηλιωνας  Θαργηλιων Ιουλιος Σκιροφοριωνας Σκιροφοριων αξιωμα κληρος, Αρχη θεα Αθηνα αγλαυρος Πλυντηρια δαπανηρη δραχμων δραχμες δημος Θορικου επαναπατρισμος Ελλαδα, Μουσειο J. P. Getty, γκετι γκεττι γκετυ γκεττυ εκθεση Επιγραφικο Μουσειο Κερατεα 1960 αρχαιοκαπηλια 1979 2012 Στεφανης Θρησκευτικη ζωη Ανατολικη Αττικη Ερχιας Ερχια Δελφινιον, Εκατη σφαγιο, καταναλωση λατρεια σπιτι Θορικιοι γεωργια αποβιβαση κορες βασιλιας Ελευσινος, βασιλευς Ελευσινας ελευσις ελευσινα Κελεος ομηρος ομηρου ομηρικος υμνος εις Δημητρα, νηι θοηι Θορικον δε κατεσχεθον γνωμων πληθυντικος γνωμονες δοντι δοντια αλογου, ηλικια αλογο ιππος Ξενοφων Αριστοτελης πρατεος, πρατεα, πρατον πιπρασκω, Πλατων 3ος ευθυνων, διορθων, τιμωρων, δικαστης διορθωτης τιμωρια αρχαιοι δικαστες ευθυντηρ, ευθυντηριον ευθυντηριο διευθυντηριο ονομα αρχη αθηναιοι δεκα 10 ανδρες, πρεσβευτης διοικηση δημοσιο ευθυνες, διειλεκται αριστοτελης αθηναιων Πολιτειᾳ φυλη αισχυλος ανδοκιδης εκδοση Πολιτικα Αρποκρατιων Κοντος Παρατηρησεις Λεξικο αρχαιοτητα