ΕΝΑ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΟ ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΤΙΣ ΑΚΤΕΣ ΤΟΥ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ – ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΠΡΩΤΟΓΟΝΗΣ ΧΘΟΝΙΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ – Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΘΕΟ ΔΙΟΝΥΣΟ
Του Απόστολου Τσακρίδη
Το Άντρο των Νυμφών βρίσκεται στις παρυφές του Συμβόλου όρους, σε μια μικρή απόκρημνη χερσόνησο που διαμορφώνεται ανάμεσα σε δύο όρμους, των Ελευθερών (Νέας Περάμου) και της Νέας Ηρακλείτσας, που ανήκουν στον Νομό Καβάλας.
Η μορφολογία της εισόδου σήμερα, οφείλεται σε εκτεταμένες καταπτώσεις μεγάλων τμημάτων βράχων από την οροφή του σπηλαίου. Στην είσοδο έχει διαμορφωθεί ένας μικρός «προθάλαμος», από επιχώσεις που έχουν συγκρατήσει οι αποσπασμένοι βράχοι. Η πτώση των βράχων και ο σχηματισμός του προθαλάμου προηγούνται χρονικά του τέλους του 7ου αι. π.Χ., καθώς στις επιχώσεις εντοπίστηκε δείγμα κεραμικής αυτής της εποχής.
Η είσοδος στο σπήλαιο πραγματοποιείται μέσον ενός στενού διαδρόμου με μικρή κατωφερή κλίση, που οδηγεί στον κύριο θολωτό θάλαμο. Πρόκειται για έναν σχεδόν τριγωνικό χώρο, με μέγιστο μήκος και πλάτος 14,50-12,90 μ. περίπου και μέγιστο ύψος γύρω στα 17 μ. Από τον κύριο θολωτό θάλαμο, ένας μικρός διάδρομος οδηγεί σε ένα δεύτερο μικρότερο θάλαμο, που αναπτύσσεται προς την πρόσοψη του σπηλαίου και η διαμόρφωσή του οφείλεται στην κατάπτωση των μεγάλων και μικρών τεμαχίων. Ο λιθωματικός διάκοσμος του κύριου θολωτού θαλάμου περιορίζεται σε λίγους μικρούς σταλακτίτες, ως συνέπεια της ελάχιστης σταγονορροής της οροφής του σπηλαίου.
ΕΡΕΥΝΕΣ, ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ
Το σπήλαιο ερευνήθηκε για πρώτη φορά από τον αείμνηστο αρχαιολόγο Γεώργιο Μπακαλάκη, το 1938. Σχεδόν 30 χρόνια αργότερα, το 1966, διενήργησε περισυλλογή επιφανειακών ευρημάτων η Χάϊδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη. Σε πιο πρόσφατη ανασκαφική έρευνα (Δεκέμβριος του 2006), που διενεργήθηκε από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Βόρειας Ελλάδος (ΕΠΣΒΕ), εντοπίστηκε ποσότητα από Νεολιθική κεραμική, ενώ βρέθηκε, επίσης, κεραμική που χρονολογείται από τα τέλη του 7ου αι. π.Χ. έως τη ρωμαϊκή και την παλαιοχριστιανική εποχή («λεπτή» κεραμική, τροχήλατη κεραμική και μεγάλη ποσότητα εμπορικών αμφορέων).
Ο Μπακαλάκης διαπίστωσε πως το δάπεδο του κυρίου θολωτού θαλάμου καλύπτονταν από επίχωση πάχους περίπου 0,5 μ. (σήμερα είναι περισσότερη) με στάχτη, οστά, όστρεα και κεραμική. Κατά την διάρκεια της έρευνάς του εντοπίστηκαν Νεολιθικά όστρακα και στους δύο κυρίως θαλάμους του σπηλαίου (δυστυχώς έκτοτε η έρευνα δεν προχώρησε).
Ο ιερός χαρακτήρας του χώρου τεκμηριώθηκε με την εύρεση λίθινων αναθηματικών επιγραφών, ενός τμήματος ενεπίγραφης μαρμάρινης βάσης αγάλματος και ενός τμήματος ενεπίγραφης στήλης του τέλους του 4ου αι. π.Χ., καθώς και εγχάρακτων αναθηματικών επιγραφών σε όστρακα αγγείων.
Επί πλέον, ο Μπακαλάκης περισυνέλεξε μερικές ακόμη λίθινες βάσεις αγαλματίων (δυστυχώς, οι περισσότερες μαρμάρινες ενεπίγραφες στήλες εκλάπησαν κατά την Βουλγαρική κατοχή), η παρουσία των οποίων ενισχύει την άποψη ότι, ο χώρος αποτέλεσε ιερό «Άντρο των Νυμφών». Η λατρεία των Νυμφών, φαίνεται πως υπήρξε δημοφιλής στο χώρο του Β. Αιγαίου και σχετίζεται πιθανώς με παλαιότερες λατρείες των Θρακών (Φ. Γεωργιάδης 2020).
Από μαρμάρινο ενεπίγραφο βάθρο του 4ου αι. π.Χ. που εντοπίστηκε κατά τις πρώτες ανασκαφές, διασώζεται επιγραφή με αφιέρωση στις Νύμφες, πιο συγκεκριμένα:
Νύμφαις ἀνέθηκεν μ[ε ὁ δεινά]
[καὶ ο]ἱ ἑταῖροι Διοσκουρίδης, [Στρ]άτων,
Σωσιμένης, Φάνις, [Σ]ῶσις, Θαλίαρχος,
Ἀλκίμαχος,
[Ἡ]ρογείτων
Ἀπόδοσις: «Στὶς Νύμφες ἀφιέρωσε [ὁ δεῖνα, δηλ. κάποιο απροσδιόριστο πρόσωπο] μαζὶ μὲ τοὺς συντρόφους του: τὸν Διοσκουρίδη, τὸν Στράτωνα, τὸν Σωσιμένη, τὸν Φάνι, τὸν Σῶσι, τὸν Θαλίαρχο, τὸν Ἀλκίμαχο καὶ τὸν Ἡρογείτωνα»
Από τμήμα ασβεστολιθικής ενεπίγραφης στήλης που βρέθηκε στην επίχωση της κόγχης του βορειοανατολικού τοιχώματος της κυρίας θολωτής αίθουσας πληροφορούμαστε, ότι:
ἀπ᾿ Αὐλ[ῶνος] συνπόται εὐξάμ[ε]νοι πελάν[ου] μνημέον ἔθηκαν – (SEG 18:278)
Σχόλια Απ. Τσακρίδη – Ἀπόδοσις: «Οἱ συμπότες ἀπὸ τὴν Αὐλῶν (ἴσως πόλις ἢ ἱερὸν), ἀφοῦ εὔχθηκαν (προσέφεραν εὐχήν) μὲ πελάνους (ἱερὰς προσφορᾶς, συνήθως γλυκίσματος), ἔστησαν ἀνάμνημα»
Από την παραπάνω επιγραφή προκύπτουν σημαντικά στοιχεία περί των λατρευτικών δρωμένων που πραγματοποιούνταν στον χώρο, όπως θυσίες, τελετουργικές συνεστιάσεις, εμπλουτίζοντας περισσότερο την ανασκαφική εικόνα: μεγάλη ποσότητα καμένων ζωικών οστών, όστρεα και οξυπύθμενοι αμφορείς, είναι μερικά από τα ευρήματα που μαρτυρούν τη λατρευτική χρησιμότητα του χώρου. Οι λατρευτές αποκαλούνται «εταίροι» και «συνπόται», ενώ γίνεται μνεία της προσφοράς «πελάνου», ενός τελετουργικού μείγματος σιταριού, μελιού και λαδιού (Φ. Γεωργιάδης 2020). – Σχόλια Απ. Τσακρίδη: Η παρουσία κεραμικής των αρχαϊκών χρόνων (7ος – 6ος αι. π.Χ.), που συνδέεται επίσης με συμποσιακές πρακτικές, υποδηλώνει την πιθανή διατήρηση της προγονικής συλλογικής μνήμης και στους ιστορικούς χρόνους.
- ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ περι ΠΑΓΓΑΙΟΥ, ΕΔΩ.
Κοντά στο χωριό Κήπια του Παγγαίου, έχει εντοπισθεί ήδη από τη δεκαετία 1980 η θέση ιερού κτίσματος που ήταν αφιερωμένο στον τοπικό Ήρωα Αυλωνείτη (Χ. Κουκούλη και Δ. Μαλαμίδου «Το Ιερο του Ήρωα Αυλωνείτη στο Παγγαίο», 1989).
Από αρχαιολογικές μαρτυρίες στην χώρα των Φιλίππων είναι γνωστή η δυναμική της λατρείας ενός ήρωα που απεικονίζεται έφιππος με τη χαρακτηριστική επωνυμία Αυλωνείτης, ως προστάτη των αυλώνων (στενών περασμάτων), που συχνά εμφανίζονται και με όνομα πόλις Αυλών. Στην Μακεδονία και την Θράκη γενικότερα υπάρχουν αρκετές επιγραφικές μαρτυρίες που αναφέρονται στην λατρεία του Ήρωος Αυλωνείτη.
Ως Αυλωνείτης λατρεύονταν ο ήρωας ιππέας και στους πρόποδες του Παγγαίου, στη μεταξύ Συμβόλου και Παγγαίου στη κοιλάδα – αυλώνα (στενή κοιλάδα πέρασμα), την οποία διέσχιζε και η γνωστή από τον Ηρόδοτο «βασιλική οδός» του Ξέρξη. Τα ανασκαφικά ευρήματα βεβαιώνουν την ύπαρξη ενός ιερού με διάρκεια τουλάχιστον από τους Ελληνιστικούς έως και τους Ύστερους Ρωμαϊκούς Χρόνους. Απ;o τα παραπάνω μπορούμε να υποθέσουμε ότι μια αρχαία πόλις, η Αυλών, ευρίσκετο κοντά στο ιερό (άλλωστε, το σημερινό χωριό γηγενών Ελλήνων, η Αυλή, που βρίσκεται πολύ κοντά, διασώζει το όνομα της αρχαίας πόλης).
Ως ενίσχυση του προηγουμένου, 2 χλμ. ανατολικά του ιερού, αρχαιοκάπηλοι ανέσκαψαν, με σκαπτικά μηχανήματα, έναν αρχαίο οικισμό, που ίσως είναι η Αυλών. Από αυτή την Αυλώνα, λοιπόν, πιθανολογείται ότι κατάγονταν οι πιστοί που αναφέρονται ως συμπότες και λατρεύετες του ιερού Άνδρου των Νυμφών (πληροφορία του Θ. Λυμπεράκη).
Η σύντομη επίσκεψη της Χ. Κουκούκη στο σπήλαιο επιβεβαίωσε τις παρατηρήσεις του Μπακαλάκη. Από την δημοσιευμένη αναφορά της έρευνας, μαθαίνουμε ότι συλλέχθηκε ποσότητα Νεολιθικής κεραμικής και κεραμικής ιστορικών χρόνων, 6ου – 4ου αι. π.Χ. (από θασιακές υπογεωμετρικές κύλικες, κύλικες με ταινιωτή διακόσμηση, αττικά ερυθρόμορφα αγγεία, μελαμβαφείς κανθάρους κ.ά.), καθώς και ειδώλια του τύπου της καθήμενης θεάς (μεγάλης Μητέρας θεάς, Κυβέλης ή Δήμητρας).
Επί πλέον, βρέθηκε ένα τμήμα της περιφέρειας από μαρμάρινη στρογγυλή τράπεζα ή περιρραντηρίου που φέρει επιγραφή στη στεφάνη: ..] ΝΤΩΣΙ [..(Φ. Γεωργιάδης 2020). – Σχόλια Απ. Τσακρίδη: To περιρραντηρίον ήταν μια λίθινη λεκάνη που εχρησιμοποιείτο για τελετουργικό καθαρμό με ύδωρ, προτού εισέλθει κάποιος εις τον ιερό χώρο. Το επιγραφικό απόσπασμα ..] ΝΤΩΣΙ [.. είναι σχεδόν βέβαιο ότι ανήκει σε ρήμα που τελειώνει σε -ντωσι, δηλ. τρίτου πληθυντικού προσώπου, ενεστώτα ή αορίστου, υποτακτικής ή προστακτικής. Πιθανές εκδοχές:
- ΜΗ ΑΜΥΗΤΟΙ ΠΡΟΣΕΝΤΩΣΙ → «Νὰ μὴν προσέρχονται οἱ ἀμύητοι»
- ΑΓΝΩΣ ΠΡΟΣΕΝΤΩΣΙ → «Νὰ προσέρχωνται ἀγνοί (καθαροί)»
Αμφότερες έχουν τελετουργικό χαρακτήρα, αρμόζοντα σε περιρραντήριο.
Αντίστοιχες επιγραφές βρέθηκαν, σε ιερά μυστικών λατρειών (π.χ. Δήμητρος και Κόρης, Καβείρων, Διονύσου) και σε περιρραντήρια ή θύρες ιερών, όπου οι εισερχόμενοι λατρευτές έπρεπε πρώτα να καθαρθούν ή να εισέλθουν ως μύστες.
Η ΑΡΧΕΓΟΝΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΧΘΟΝΙΑΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΘΕΑΣ
Ἡ παρουσία μεγάλης ποσότητας καμένων οστών (θυσιασμένων ζώων), η επιγραφική μαρτυρία των λατρευτών που φανερώνουν τελετουργικές πανηγυρικές (διονυσιακές) συνεστιάσεις, σε συνδυασμό με την ανακάλυψη του θραύσματος μαρμάρινου περιρραντηρίου εντός του σπηλαίου, που ενισχύουν την υπόθεση για τον ιερό μυστικιστικό χαρακτήρα του χώρου.
Επί πλέον, η παρουσία πήλινων εδωλίων καθήμενης θεάς, αποδεικνύει ότι ὁ χώρος εχρησιμοποιήθη ήδη από προγενεστέρους χρόνους ως ιερό χθόνιας λατρείας. Ἡ εικονογραφία της καθήμενης μορφής, με τα χέρια επί των γονάτων η επί ζώου, αποτελεί χαρακτηριστικό τύπο της Μεγάλης Μητρός Θεάς, ή της Πότνιας των Θηρών, θεότητας συνδεδεμένης με την γονιμότητα, την γη και την αναγέννηση της ζωής.
Τα σπήλαια ως φυσικοί κόλποι της γης αντιπροσωπεύουν εξ ορισμού το άδυτο της χθόνιας Μητέρας θεάς, που εκφράζεται με τις ανθρωπόμορφες λαξευτές κόγχες στο βράχο. Ο βράχος προσωποποιείται, με τη λάξευση των ματιών και γίνεται μνημειακός ως χώρος κατοικίας της θεότητας (Κιοτσέκογλου 2018).
Στον στενό διάδρομο με την μικρή κατωφερή κλίση, που βρίσκεται αμέσως μετά την είσοδο προς τον κύριο θολωτό θάλαμο, είναι ευδιάκριτες δύο λαξευτές κοιλότητες που αναπαριστούν τους συμβολικούς οφθαλμούς της Μεγάλης Μητέρας θεάς των βράχων, όπως συναντάμε και άλλα υπαίθρια βραχώδη ιερά της Θράκης. Κάτω από τις δύο συμβολικές κοιλότητες διακρίνεται ακόμα μία κοιλότητα που πιθανόν συνθέτει το πρόσωπο της θεότητας. Ο «εξανθρωπισμένος» βράχος μετασχηματίζει τον χώρο σε ιερό και είναι προσανατολισμένος νοτιοανατολικά προς την πορεία του Ήλιου (μετρήθηκε με πυξίδα).
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΚΑΙ Η ΜΥΘΙΚΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ
Σύμφωνα από απόσπασμα ομιλίας του ιστοριοδίφη Θ. Δ. Λυμπεράκη, με τίτλο: «Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΩΝ ΘΡΑΚΩΝ, ΣΑΒΑΖΙΟΥ (ΔΙΟΝΥΣΟΥ), ΣΤΟ ΠΑΓΓΑΙΟ ΟΡΟΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ, ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ», ο Διόνυσος ως κυρίαρχη θεϊκή μορφή ανάμεσα σε θνητούς και αθανάτους ήταν γνωστός με το ελληνικό του επίθετο ως Βάκχος και με το θρακικό του, ως Σαβάζιος. Ο Παγγαϊκός Διόνυσος – Σαβάζιος ήταν αρχικά ένας θεός του κυνηγιού και της αγροτικής ζωής, ένας θεός της φύσης και της βλάστησης (ο αρχέγονος Διόνυσος), που εξασφάλιζε την ανάσταση της νεκρής, κατά τον χειμώνα, φυτικής και ζωικής ζωής.
Πάνω στο Παγγαίο και με πρωταγωνιστή πάντοτε τον μεγάλο θεό των Θρακών, τον Διόνυσο Σαβάζιο, διαδραματίστηκε ο τραγικός μύθος του Θρακός βασιλέως Λυκούργου, τον οποίο περιγράφει ο Όμηρος στην ζ΄ ραψωδία της Ιλιάδος, (στ. 129 επόμ.) και αργότερα κι ο Απολλόδωρος στην Μυθολογική Βιβλιοθήκη του (3ο βιβλίο, στ. 34 επόμ.).
Σύμφωνα μ’ αυτό τον μύθο, ο φοβερός βασιλιάς των Ηδωνών Θρακών, ο Λυκούργος, γιος του Δρύαντα, συγκρούστηκε με τους αθανάτους θεούς. Συγκεκριμένα, κατεδίωξε τις τροφούς του μικρού Διονύσου, τις Βάκχες και τους Σατύρους μέσα στην ίδια την ιερή, μυθική χώρα που γέννησε τον θεό, την ονομαζόμενη στην Ιλιάδα Νύσα. Και τις μεν Βάκχες και τους Σατύρους τους συνέλαβε, όμως οι τροφοί του Διονύσου του ξέφυγαν, πετώντας τους θύρσους τους κι όλα τα τελετουργικά τους αντικείμενα, ενώ ο Λυκούργος τις χτυπούσε. Ο ίδιος ο μικρός Διόνυσος, από τον φόβο του βούτηξε μέσα στη θάλασσα, όπου η θεά Θέτιδα, τον δέχθηκε τρεμάμενο στην αγκαλιά της. Τότε η οργή του Δία έπεσε πάνω στον Λυκούργο που τυφλώθηκε και δεν άργησε να πεθάνει, κλεισμένος σε σπήλαιο του Παγγαίου από τον ίδιο τον Διόνυσο. Σύμφωνα όμως με άλλη παραλλαγή του μύθου, που την διέσωσε ο Απολλόδωρος, ο Διόνυσος τρέλανε με την ιερή μανία τον Λυκούργο, ο οποίος μ’ ένα τσεκούρι σκότωσε τον γιο του Δρύαντα, νομίζοντας ότι αυτός ήταν κλήμα αμπελιού. Στην συνέχεια οι Ηδωνοί Θράκες, για να επαναφέρουν τη γονιμότητα της γης τους που είχε χαθεί, τον οδήγησαν σύμφωνα με ένα χρησμό του Παγγαϊκού θεού τον έδεσαν κι εκεί, σύμφωνα με τη θέληση του Διονύσου, κομματιάστηκε από άγρια άλογα.
Στην, από αρχαιοτάτων ήδη χρόνων, καλλιέργεια δημητριακών στην περιοχή των μετέπειτα Φιλίππων της σημερινής Καβάλας (Θ. Δ. Λυμπεράκης από νεότερο του δοκίμιο (17.10.2025) με τίτλο: «ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΨΗΦΙΔΕΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΤΩΝ ΤΕΝΑΓΩΝ ΤΩΝ ΦΙΛΙΠΠΩΝ, ΕΩΣ ΤΗΝ ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗ ΤΟΥΣ, ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 1930 – Α’ ΜΕΡΟΣ»), σημαντικό, αποδεικτικό στοιχείο της οποίας πρέπει να θεωρηθεί ο μύθος της αρπαγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, τον θεό του Κάτω Κόσμου, μια γοητευτική περιπέτεια, που οι αρχαίοι πίστευαν (Όμηρος) ότι έλαβε χώρα στη Νύσα, « κατ’ ηγάθεον Νυσήιον ». Η λέξη ηγάθεον σήμαινε «αγιασμένο». Επρόκειτο για μια ιερή χώρα, που οι Έλληνες της κλασσικής εποχής τοποθετούσαν κάπου στην Ανατολή. Η Ομηρική όμως Νύσα πρέπει να βρισκόταν, ασφαλώς, στην περιοχή όπου βασίλευε ο Λυκούργος, ο βασιλιάς των Ηδωνών Θρακών, που κατοικούσαν στο βόρειο και δυτικό Παγγαίο. Νύσα δεν θα μπορούσε παρά να είναι αυτό το ίδιο το βουνό (χώρα), μέσα στις κοιλάδες και τα σπήλαια του οποίου, όπως λέγει ο Ομηρικός ύμνος στον Διόνυσο, το παιδί – θεός μεγάλωσε: «Νύσης εν γυάλοις», (δηλ. στους γυαλούς της Νύσης). Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι το ιερό σπήλαιο των Νυμφών βαριέται ανάμεσα σε δύο γυαλούς (όρμους).
Άλλωστε και ο Αππιανός (De bello civile IV, 105) τοποθετεί κοντά στο Παγγαίο το «Νύσιον Πεδίον», ενώ και κατά την γνώμη πολλών νεότερων επιστημόνων, (όπως ο σοφός αρχαιολόγος και καθηγητής P. Perdrizet), το όνομα Νύσα δεν είναι άλλο, από το πανάρχαιο, μυστικιστικό όνομα του Παγγαίου, πράγμα που προκύπτει κύρια από την τραγωδία του Ευριπίδη «Βάκχες».
Ως πρώτο συνθετικό του Παγγαϊκού θεού, “Διός “, (που είναι πρώτο συνθετικό και πολλών θρακικών φύλων, όπως οι Δίοι, οι Διοβησσοί κλπ. ενώ βέβαια έχει κοινή ρίζα με αυτή του Διός, του μεγάλου Θεού των Ελλήνων, πράγμα που μας δίνει πληροφορία της παλαιότατης συγγενικής τους σύνδεσης), και σαν δεύτερο δε συνθετικό, το όνομα του όρους “Νύσιον “, ο Διόνυσος εθεωρείτο, για τους Θράκες, ο θεός της Νύσης, δηλαδή ο θεός του ιερού βουνού του, του Παγγαίου.
Το πιο περίφημο Μαντείο του θεού ήταν αυτό των Σατρών, που βρισκόταν πάνω στις υψηλότερες κορυφές του όρους Παγγαίου. Φημισμένο ήδη από τα χρόνια του Ηροδότου, το ιερό αυτό είχε τέτοια φήμη κατά την ρωμαϊκή εποχή, ώστε πήγε να το συμβουλευθεί ο Οκταβιανός (ενν. τον Αύγουστο, τον ιδρυτή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας). Από το ίδιο μαντείο πέρασε και ο Μέγας Αλέξανδρος προτού εκστρατεύσει για τα βάθη της Ασίας (Λυμπεράκης, 2024).
Η διονυσιακή οργιαστική λατρεία που έλαβε χώρα στο Παγγαίο της Θράκης, εξαπλώθηκε ως ιερός θίασος στην Μακεδονία και σε όλη την βόρεια Ελλάδα και υπήρξε πηγή προέλευσης των μύθων του Πενθέα και των θυγατέρων του Μινύου στον υπόλοιπο αρχαίο Ελληνικό κόσμο.
Στον μύθο της τρίτης γέννησης του Διονύσου (προηγείται ο Ζαγρέας Διόνυσος) ύστερα από την άτυχη κατάληξη της μητρός του Σεμέλης η οποία κατακεραυνώθηκε όταν ζήτησε να εμφανιστεί μπροστά της ο ίδιος ο Ζευς, διασώζεται η πληροφορία, ότι, μετά την συμπλήρωση του χρόνου κυήσεως στο μηρό του Διός ο ίδιος παρέδωσε το βρέφος με τον Ερμή στις Νύμφες της Νύσης, οι οποίες τον ανέθρεψαν κρυφά μέσα σε ένα σπήλαιο για να μην το βρει η Ήρα. Ο θόλος του σπηλαίου καλυπτόταν από κλάδους της παρθένου αμπέλου, η οποία αναπτυσσόταν συγχρόνως με τον νεαρό Διόνυσο. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι, οι Νύμφες της Νύσης, είναι από την περιοχή του Παγγαίου και πέριξ αυτού
Ο αττικός Διονυσιακός μύθος και η πρώτη καλλιέργεια της αμπέλου, η οποία αργότερα διαδόθηκε στην Βοιωτία και κυρίως στην πόλη Ελευθεραί, από τον Ελευθέριο ή Ελευθερέα Διόνυσο, μας παρακινεί συσχετίσουμε αυτό το παλαιότατο τοπωνύμιο με αυτό των Ελευθερών Καβάλας. Η αρχαία πόλις Ελευθεραί βρισκόταν στα όρια της Αττικής και της Βοιωτίας, στην περιοχή που φέρει την ονομασία Οινόη. Αντίστοιχα η περιοχή του κάμπου των Ελευθερών Καβάλας, διατηρεί ένα παλαιότατο τοπωνύμιο που συνδέεται με την καλλιέργεια της αμπέλου από την αρχαιότητα ως και σήμερα.
Οι παραπάνω συγκριτικές διαπιστεύσεις με προκαλούν να οδηγηθώ στα εξής υποθετικά συμπεράσματα. Αν η προέλευση του μύθου συνδέεται με την περιοχή του Νυσίου Πεδίου (Παγγαίο) και της θέσης του Άνδρου των Νυμφών στον όρμο των Ελευθερών, τότε οι Ελεύθερές Βοιωτίας μνημονεύουν το όνομα τους από την γη των Ελευθερών πέριξ του Νυσίου πεδίου του Παγγαίου. Αν όμως η κοιτίδα του Διονυσιακού μύθου βρίσκεται στην Αττική (όπως πιστεύεται μέχρι τώρα), τότε το επίθετο Ελευθερεύς διαδόθηκε από την Βοιωτία στην Θράκη. Με βάση όμως τις παραπάνω αναφορές του σεβαστού ερευνητή Θ. Δ. Λυμπεράκη, τολμώ να υποστηρίξω ότι το τοπωνύμιο πρέπει προέρχεται από την περιοχή πέριξ του Νυσίου Πεδίου, δηλαδή του Παγγαίου της Θράκης.
Η ΠΡΩΤΗ ΑΓΡΑΦΗ ΕΚΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ
Όταν ενηλικιώθηκε ο Διόνυσος, γεύθηκε τον άγριο καρπό της αμπέλου και μέθυσε από τον χυμό της, όπως και οι νύμφες και οι δαίμονες (δα-ήμονες), οι αγαθές θεότητες των δασών. Παράφοροι όλοι μαζί από την ηδονική και πρωτόγνωρη θεϊκή μέθη, εξορμούν από το σπήλαιο και με επικεφαλής τον Διόνυσο εκτελούν εκπολιτιστικές πορείες (γνωστές ως εκστρατείες). Εδώ ο μύθος μας αναφέρει την πρώτη παγκόσμια μυθολογική άγραφη εκπολιτιστική εκστρατεία των Ελλήνων – Θρακών, που μεταξύ των άλλων δίδαξαν την καλλιέργεια της αμπέλου και την οινοποιία (Διαμαντάρας, 2011).
Η ΧΘΟΝΙΑ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΟΥ ΤΩΝ ΝΥΜΦΩΝ
Ἡ μετάβαση ἀπὸ την λατρεία της Μητέρας Θεάς στη λατρεία των Νυμφών δύναται να εξηγηθεί ως μυθολογική και λατρευτική παράδοση λόγω της αρχέγονης Διονυσιακής παρουσίας στην ευρύτερη περιοχή του Παγγαίου όρους και της Θράκης γενικότερα.
Εντός αυτού του συμφραζομένου, ὁ αρχέγονος Διόνυσος, ὁ «χθόνιος και γεννήτωρ του οίνου», προβάλλεται ως αρσενικό ισοδύναμο της γυναικείας θεότητας, πάρεδρος της Γῆς και τέκνο θρέμμα των Νυμφών, ο Διόνυσος φέρει την ενέργεια του θανάτου και της αναγεννήσεως, όπως ακριβώς η Μήτηρ θεά φέρει την μήτρα της ζωής. Έτσι, ἡ διονυσιακή διάσταση του σπηλαίου δύναται να ερμηνευθεί ως συνέχεια και μετασχηματισμός μιας αρχαιοτάτης, χθόνιας λατρείας, ἡ όποια διατηρείται ως την ιστορική περίοδο.
Ο λατρευτικός χώρος του σπηλαίου της Νέας Περάμου φαίνεται να διατηρεί μνήμη αρχαιότερης, πιθανώς προϊστορικής, λατρείας γονιμότητας, η οποία σχετιζόταν με τη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας θεάς. Ο ιερός χώρος είναι ταυτοχρόνως μήτρα (μητρικός κόλπος της φύσεως) και τόπος μυστικής επιφάνειας. Εκεί ο θεός κατέρχεται, μυείται, και αναγεννάται εντός της φύσεως που τον γέννησε Γι’ αυτό και όταν ένα σπήλαιο χαρακτηρίζεται ως «Ἄντρον Νυμφῶν», χρωματίζεται (μεταφορικώς) με μυστικιστική διονυσιακή διάσταση.
Η συμβολική ένωση της Μητέρας-Θεάς με τον χθόνιο Διόνυσο αποδίδει το αρχετυπικό θείο δίπολο, το θηλυκό και το αρσενικό στοιχείο, τα οποία επιβιώνουν και εκδηλώνονται μέσα στον ελληνικό θρησκευτικό κόσμο. Κατά την αρχαϊκή και την κλασσική περίοδο, η αρχέγονη αυτή παράδοση φαίνεται να επιβίωσε, σε λατρεία των Νυμφών με διονυσιακή πανηγυρική έξαρση.
Οι λάτρεις που συμμετείχαν σε αυτές τις πρακτικές, οι «θιασώτες των Νυμφών» τελούσαν ενδεχομένως πράξεις καθαρμού, προσφορές και ιεροτελεστίες που αποσκοπούσαν στην μυστική ένωση του ανθρώπου με τη φύση.
Το ιερό Άνδρο των Νυμφών με τα αρχετυπικά χθόνια λατρευτικά στοιχεία τα οποία χάνονται στα βάθη του παρελθόντος, αποτέλεσε διαχρονικά, ένα σπηλαιώδες αγροτικό ιερό, με σαφή γεωμυθολογικό προσδιορισμό.
ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 22.10.2025.
Βιβλιογραφια:
- Γεωργιάδης Φ. «Ένα αγροτικό ιερό στις ακτές του Βόρειου Αιγαίου: το Άντρο των Νυμφών στη Νέα Ηρακλείτσα Καβάλας», Αρχαιολογικό Δελτίο, τ. 71-72 (2016 – 2017), Αθήνα, 2020.
- Διαμαντάρας Ελ. «Η θρησκεία και τα Μυστήρια των Αρχαίων Ελλήνων» Β’ Έκδοση, του συγγραφέα Ελευθέριου Χ. Διαμαντάρα, Αθήνα 2011.
- Κιοτσέκογλου Στ. «ΜΕΓΑΛΙΘΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΑΙΑΚΗ ΘΡΑΚΗ. ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ», διδακτορική διατριβή, Blagoevgrad, 2018.
- Λυμπεράκης Θ. Δ. «Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΩΝ ΘΡΑΚΩΝ, ΣΑΒΑΖΙΟΥ (ΔΙΟΝΥΣΟΥ), ΣΤΟ ΠΑΓΓΑΙΟ ΟΡΟΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΑ, ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΣΗΜΕΡΙΝΗΣ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ» (ομιλία, στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας, 15.12.2024).
- Μαλαμίδου Δ. (δρ. αρχαιολογίας) – Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη (αρχαιολόγος, επί τιμη έφορος αρχαιοτήτων) «Το Ιερο του Ήρωα Αυλωνείτη στο Παγγαίο: Η αρχαιολογική έρευνα & οι προοπτικές ανάδειξης».
- «Πρακτικά του α΄ συνεδρίου τοπικής ιστορίας», Δήμος Παγγαίου, 2017.
αρχαιο αντρο Νυμφων, Ελευθερες Νεα Ηρακλειτσα Καβαλας αγνωστος αρχαιος εφιππος ηρωας Αυλωνειτης αρχαιοι Μακεδονοθρακες αντρον Νυμφες Ελευθεραι Καβαλα αγνωστοι αρχαιοι εφιπποι ηρωες Αυλωνιτης Μακεδονες θρακες
