Του Γιώργου Λεκάκη
Στην μέση της παραλιακής διαδρομής Μασουριού – Αργινώντων στην Κάλυμνο, υπάρχει το Καστέλλι, που όπως λέει και η λέξις είναι ένα καστροπαρατηρητήριο και μάλιστα βυζαντινό. Από εδώ αγναντεύεις όλο το πέλαο έως τα βάθια της Λέρου. Βιγλάτορες πλέον τα όρνια…
Αλλά είναι γνωστό για την παροιμιώδη αγάπη του βασιλόπουλου του καστελιού για την πριγκήπισσα Πόθα / Ποθαία / Πόθια, της Τελένδου…
Η Κάλυμνος είναι το νησί μιας καλλονής, της Πόθας, μιας ακόμη μαρμαρωμένης βασιλοπούλας της ελληνικής λαογραφίας, λένε… Η πριγκηποπούλα Πόθα αγάπησε το βασιλόπουλο του Καστελιού, την εποχή που τα βασίλειά τους ήταν σε πόλεμο. Ο πατέρας της είπε στον πρίγκηπα του Καστελλιού, πως θα του την δώσει για γυναίκα του, αλλά μόνο εάν καταφέρει ένα δοκίμι:
- Να κολυμπήσει από την Τέλενδο έως το Καστέλλι… Ο νέος τα κατάφερε…
Αλλά ο πεθερός, έβαλε στο δοκίμι και δεύτερο βαθμό δυσκολίας:
- Να κολυμπήσει από την Τέλενδο έως το Καστέλλι, κρατώντας ένα κερί (ή δάδα) αναμμένο, το οποίο έπρεπε να καταφέρει να το φτάσει χωρίς να σβήσουν και αναμμένο στην Τέλενδο… Αν και ήταν αδύνατον με τόση θάλασσα και αέρα, ο πρίγκηψ τα κατάφερε και πάλι…
Τότε ο πεθερός, έβαλε στο δοκίμι και τρίτο βαθμό δυσκολίας:
- Να κολυμπήσει από την Τέλενδο έως το Καστέλλι, κρατώντας δυο κεριά (ή δάδες) αναμμένα, τα οποία έπρεπε να καταφέρει να τα φτάσει και αναμμένα στην Τέλενδο… Ο νέος επιχείρησε, αλλά δεν τα κατάφερε αυτή την φορά…
Το βασιλόπουλο δεν τα κατάφερε και ο πατέρας της Πόθας δεν του την έδωσε για γυναίκα του… Έτσι οι δυο νέοι σκέφθηκαν να αυτοκτονήσουν, πέφτοντας στην θάλασσα, ακριβώς στον μέσον της αποστάσεως, που χώριζε τα βασίλειά τους, και να μείνουν για πάντα ενωμένοι στον βυθό της θάλασσας, μακριά από τις μικρότητες των ανθρώπων… Τότε άνοιξε ένα βαθύ χάσμα μέσα στην θάλασσα, και τους κατάπιε, κρύβοντας και παράλληλα ενώνοντάς τους για πάντα…
- Κατ’ άλλην παραλλαγή, ο νέος πνίγηκε στην τρίτη προσπάθεια, και η Πόθα, που ανέβηκε ψηλά στο βουνό να δει τον διάπλου του, πέτρωσε… Ακόμη και σήμερα δείχνουν την μορφή της στην κορυφή της Τελένδου (καθώς βλέπεις την νήσο από Ν.). Όσοι το πιστεύουν την βλέπουν και την χαιρετούν!
Αυτός μπορεί να είναι ένας ακόμη γεώμυθος, που προσπαθεί να ξορκίσει την ιστορία του μεγάλου σεισμού του 6ου αι. μ.Χ.
Ακόμη και σήμερα, λένε, υπάρχει ένα βυθισμένο «άγαλμα» νέου, που κοιτά προς τον ουρανό, αγκαλιά με μια κοπέλλα, λένε, στο μέσον του θαλάσσιου πόρου Τελένδου – Καλύμνου… Άλλοι λένε πως είναι ένας ύφαλος-βράχος που έχει αυτήν την μορφή στον βυθό της θάλασσας… Και ενώ φαίνεται απίστευτο, όλοι σκύβουν, καθώς περνούν τον πόρο, στα καθαρά νερά, να ιδούν τους νέους… Μάταια όμως… Ο βυθός τους αγάπησε τόσο, που τους κρύβει – ακόμη – καλά…
Κάθε χρόνο, στο Φεστιβάλ της Τελένδου (21-22 Ιουλίου) γίνεται αναπαράσταση αυτού του ωραίου ερωτικού παραμυθιού και ταξειδιού…
Ένας δε φίλος του παλληκαριού που κοιτούσε τον αγώνα του, πέτρωσε και έγινε δράκος, που φυλάει το πέρασμα, να μην τους ενοχλήσει κανείς στο υποβρύχιο παλλάτι τους… Ο δράκος είναι τα επιβλητικά κάθετα βράχια του χωριού Μυρτιές… Οι ΜΥΡΤΙΕΣ[1] στον όρμο Χοχλακά της Καλύμνου – θεωρούνται ως ένας από τους καλύτερους θερινούς προορισμούς της Ελλάδος και ένα από τα ωραιότερα ηλιοβασιλέματα στο νησί! – με τα κατάλευκα σπιτάκια, τις κόκκινες στέγες, τις επαύλεις πνιγμένες στο πράσινο… Πίσω τους υψώνονται επιβλητικοί κι εντυπωσιακοί βράχοι! Με όμορφες και πεντακάθαρες παραλίες, με μικρά βότσαλα (στην ντοπιολαλιά χόχλακες)…
Από εδώ μπορεί κανείς να πάρει το καΐκι για την Τέλενδο. Το στενό που τους χωρίζει δεν είναι 700 μ. Και μάλλον, σε αυτόν τον θαλάσσιο δίαυλο κρύβεται ολόκληρη καταβυθισμένη αρχαία πολιτεία.
Από τις οργανωμένες Μυρτιές, λοιπόν, πλοιάρια σε πάνε στην Τέλενδο, στο Σπήλαιο της Κεφάλας, και στα γύρω νησιά.
ΤΕΛΕΝΔΟΣ
Η Τέλενδος είναι ένας κατοικημένος μικρονήσι (έκταση 4,648 τ.χλμ. ), στον 37o παράλληλο [37.01°N 26.90639°E]. Το χωρίζει από την Κάλυμνο μια λωρίδα θαλάσσης, που έχει μήκος μόλις 600 – 700 μ. από τις Μυρτιές Καλύμνου. Από τις Μυρτιές το σχήμα του μοιάζει με τον βράχο της Μονεμβασιάς. Το νησίδιο κείται προς την Δ ακτή. Όταν το κοιτάς από τις Μυρτιές μοιάζει με χταπόδι. Το επισκέπτεται κανείς με πλοιάρια (10΄ από τις Μυρτιές, απ’ όπου ξεκινούν ανά 30΄). Οι κάτοικοι της Τελένδου λένε «μπανιώντας πας απέναντι»…
Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η διαπόρθμευσις εκόστιζε 2 δρχ. Ερχόταν ο βαρκάρης «ο Πουλάς» και σε έπαιρνε από την Συκιά, το λιμάνι της Καλύμνου, όπου αράζουν τα πλεούμενα για την Τέλενδο. Κι αν δεν ήταν εκεί, έβαζες μια δυνατή «σφύρα», άκουε κι ερχότανε αυτός ή κάποια «Ατούμισσα» να σε παραλάβει… Οι περισσότερες γυναίκες εδώ φέρουν το όνομα της αδελφής του Απόλλωνος, και λέγονται Άρτεμις > Αρτεμισία, που οι εντόπιοι το λεν παραφρασμένα Ατούμισσα…
Το μέσον υψόμετρό της είναι τα 10 μ. Υψηλότερη κορυφή, η Ράχη (458 μ.). Η θέα απ’ αυτήν μαγευτική. Έχει κι αυτό, όπως και η Κάλυμνος, μεγάλες δυνατότητες για αναρρίχηση. Και είναι άτυχη η Τέλενδος, ως προς αυτό, γιατί αρχικώς η οργάνωσις των αναρριχητικών πεδίων ήταν να γίνει στα ιδικά της βράχια… Σημαντικότερα ακρωτήρια ο Άσπρος Κάβος (δυτικά) και Πνιμένος / Πνιγμένος (ΝΑ. απόληξη).
Στην θέση της Τελένδου, στα αρχαία χρόνια, εικάζεται ότι έκειτο η αρχαία Κέλερις[2]. Νησί κοντά στην Λυκία την αναφέρει ο Πλίνος[3]. Η Τέλενδος έγινε νησί με τον καταστροφικό για την περιοχή σεισμό του 535 μ.Χ. Στο καταβυθισμένο κομμάτι, όπου το Στενό της Τελένδου, ήταν κτισμένη η αρχαία πρωτεύουσα του νησιού, η Ποθαία.
Στον ίδιο πόρο και τ’ απομεινάρια της αρχαίας βυθισμένης πολιτείας. Στις ακρογιαλιές της Τελένδου, μπορεί κανείς να ιδεί ερείπια σπιτιών της αρχαίας άτυχης πολιτείας, που μισοβούλιαξαν στην θάλασσα. Σ’ αυτήν την θάλασσα τώρα κολυμπούν δελφίνια και πάπιες…
Ο M. Boschini (1613-1681) περιγράφοντας την Κάλυμνο στο περίφημο βιβλίο του «Το Αρχιπέλαγος», λέει ότι «προς την μεριά του πουνέντη υπάρχει μια νησίδα με δυο σκοπέλους[4]» την οποία αναφέρει ως Αιγιαλιά, και προσθέτει γι’ αυτήν ότι «σχηματίζει διάφορα καλά λιμάνια με καλά ψάρια».
Είναι άθλος να φθάσει κανείς έως εδώ, όχι για την απόστασή της, αλλά γιατί το νησί έχει περάσει στον μύθο ως όριο. Έτσι, οι επισκέπτες του, γράφουν όπου βρουν το όνομά τους! Ακόμη και στους τοίχους της νεκροπόλεως…
Το νησί δεν έχει ούτε δρόμους, ούτε, φυσικά, αυτοκίνητα… Περπατήστε στα στενάκια του…
Ο πληθυσμός του ανέρχεται στους 50-60 κατοίκους, που τα καλοκαίρια γίνονται πολύ περισσότεροι… Φαίνεται, λοιπόν, να συγκρατεί τον πληθυσμό του, αφού:
- στις αρχές του 20ού αι. κατοικείτο από περίπου 300 ανθρώπους.
- στην απογραφή του 1961 μετρήθηκαν 75 άνθρωποι,
- Τον χειμώνα 2006/2007 στο Δημοτικό Σχολείο φοιτούσαν 15 παιδιά. Τα μεγαλύτερα παιδιά (ηλικίας Γυμνασίου και Λυκείου) φοιτούν στην Κάλυμνο.
- Η απογραφή του 2011 κατέγραψε πληθυσμό 94 κατοίκων!
Οι κάτοικοι της Τελένδου αγαπούν το νησάκι τους. Και πώς να μην το αγαπήσουν έτσι αγαπησιάρικο που είναι! Όταν πάνε «έξω», όπως λένε και εννοούν την Κάλυμνο, επιστρέφουν το γρηγορότερο στην ησυχία του νησιού τους…
Σήμερα «μασκώτ» της Τελένδου είναι ένας γαϊδαράκος, ονόματι Οδυσσέας, γιατί κατέληξε εδώ έπειτα από πολλές περιπλανήσεις ο φουκαράς. Αυτός όποτε βλέπει τουρίστες να περνοδιαβαίνουν τον – μοναδικό άλλωστε – παραλιακό δρόμο, ενώπιον του Αγιου Βασιλείου, δηλώνει… φωναχτά την παρουσία του, ζητώντας έτσι την προσοχή τους. Τα παιδιά τρέχουν και παίζουν μ’ αυτόν. Αλλά αυτό δεν του φθάνει. Θέλει να τον ταΐσουν κιόλας. Και ο Οδυσσέας έχει εκπαιδευθεί σ’ αυτό. Σαν γάιδαρος τρώει ό,τι να ‘ναι, αλλά γάιδαρο που να τρώει παγωτό χωνάκι πρώτη φορά είδα… Αυτό αρέσει στα παιδιά, που σπεύδουν να αγοράσουν παγωτά να ταΐσουν τον λιχούδη γάιδαρο…
Το νερό ήρθε στην Τέλενδο με υποθαλάσσιο αγωγό. Αλλά η στερέωση του αγωγού ήταν πρόχειρη και κατεστράφη από τα θαλάσσια ρεύματα. Η προσπάθεια υδροδοτήσεως επαναλήφθηκε το 1979 και πέτυχε. Η Τέλενδος ηλεκτροδοτήθηκε το 1983, με υποθαλάσσιο καλώδιο από την Κάλυμνο. Το 1986 ήρθε και το τηλέφωνο!
Παραδοσιακή ασχολία των γυναικών, η αλιεία, η μελισσοκομία (θυμαρίσιο μέλι), η συλλογή βοτάνων και μυρωδικών, το γνέσιμο, το κέντημα, ο αργαλειός, η ύφανση γενικώς. Όσοι έχουν πεζοπορήσει στην Τέλενδο, θυμούνται μια νεαρή κοπέλλα, την Σεβαστή Ντούνια, να υφαίνει στον αργαλειό στην λουλουδάτη αυλή του πατρικού της, κουβέρτες, σεντόνια, κουρτίνες, τέχνη που έμαθε από την θεία της, την Πετράντα, περίφημη υφάντρα της Κάλυμνος, να πουλάει τα χειροτεχνήματά της και να ζει απ’ αυτά, εν έτει 2007…[5]
Η Τέλενδος έχει κηρυχθεί ως Ζώνη Ειδικής Προστασίας για τα είδη: μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), falco naumanni, πετρίτης (Falco peregrinus) και αιγαιόγλαρος (Larus audouinii) από το Ευρωπαϊκό Οικολογικό Δίκτυο NATURA 2000.
Αποβιβαζόμενος κανείς στην Τέλενδο, έχει δυο επιλογές:
- Δεξιά, περνώντας τα παραλιακά μαγαζάκια, και έχοντας πάντα την θάλασσα στο δεξί σας χέρι, θα βρεθείτε (5΄) στην βυζαντινή ερειπωμένη παλαιοχριστιανική εκκλησιά του Αγιου Βασιλείου, σχεδόν επί του δρόμου. Σώζονται τμήματα του ιερού.
Στην παραλιακή θέση Βλυχάδα υπάρχουν λείψανα υστερορρωμαϊκού εργαστηρίου κεραμικής. Ακολούθως (5΄) σε άλλα παλαιοχριστιανικά λουτρά (πίσω από την ταβέρνα «Βράχος»). Και μετά στις ονειρικές παραλίες Πόθα και Παράδεισος. Έως εδώ η πεζοπορία είναι απόλαυση. Τα δύσκολα αρχίζουν έτσι και θελήσει κανείς να συνεχίσει… Ανηφορίζει το μονοπάτι προς τον ΙΝ Αγιου Κωνσταντίνου και Ελένης και το βυζαντινό κάστρο (β΄ μισό του 7ου αι. μ.Χ.) μετά από 90 – 120΄ πεζή.[6] Πιθανώς, μετά τον σεισμό του 535 μ.Χ., να εγκαταλείφθηκε. Σημειώνουμε πως τα τελευταία 15΄ είναι τα πιο επικλινή και κοπιαστικά. Στο κάστρο σώζονται τμήμα του τείχους, στέρνες, κ.ά. Σε υψόμετρο 120 μ. υπάρχουν λείψανα φυλακίου. Παρ’ όλο το δύσκολο της αναβάσεώς του, στην γιορτή του (21 Μαΐου) ο ναός συγκεντρώνει πλήθος πανηγυριστών…
- Αριστερά, περνώντας το μίνι μάρκετ και τις ταβέρνες εισέρχεσαι στα ενδότερα, μέσω ενός στενού καλντεριμιού, όπου το εργαστήριο της Ντούνιας, ταβέρνες και σπίτια με αυλές. Δεξιά η εκκλησία της Παναγιάς, που πανηγυρίζει τον Δεκαπενταύγουστο. Το βράδυ της Παναγίας, τα καΐκια πάνε κι έρχονται στο νησί έως τις 5 το πρωί της επομένης. Συνεχίζουμε τον ανηφορικό πλακόστρωτο δρομάκο που ορίζουν οι πικροδάφνες. Πλησίον του σημερινού οικισμού, σώζονται λουτρικές εγκαταστάσεις (θερμές) και ελαιοτριβείο. Φθάνουμε στην κορυφή όπου η παλαιοχριστιανική εκκλησιά της Αγιας Τριάδος, κειμένη επί αρχαίου ναού. Στην θέση Θολάρια ή Πευκι, πολλοί υπέργειοι τάφοι. Εδώ υπήρχε και αρχαίο θέατρο, Έως και πριν από 40 χρόνια σώζονταν 12-13 σειρές εδωλίων, που έβλεπαν προς την θάλασσα! Σήμερα δεν υπάρχει τίποτε… Αριστερά της ξεκινούν δυο μονοπάτια:
-Το κατηφορικό κατεβαίνει προς την πλέον φημισμένη διπλή παραλία του νησιού, τον Χοχλακά, με τα βότσαλα, τις ξαπλώστρες, τις ομπρέλλες και το ολάνοιχτο πέλαγος ενώπιόν σας. Το αριστερό μονοπάτι, οδηγεί προς το εκτεταμένο και πανέμορφο πευκοδάσος (10΄), που παρόμοιό του δεν έχει όλη η Κάλυμνος! Κάποιοι κατασκηνώνουν στην σκιά του! Απ’ εδώ εύκολα φθάνει κανείς στην εκτεταμένη νεκρόπολη (5΄). Τώρα το μονοπάτι διακλαδίζεται.
Η νεκρόπολις εκτείνεται ένθεν κακείθεν αυτού. Παντού λείψανα βυζαντινών οικιών, που τα λένε «θόλοι»[7]. Σώζονται μισοερειπωμένα. Δεξιά το μονοπάτι πάει προς κάποιους θόλους και μετά στο λευκό ξωκκλησάκι του Άη Γιώργη, ακριβώς επάνω στο κύμα, επί βράχου. Ιδανικό μέρος για απομονωμένη και μοναχική κολύμβηση.
Τα σκαλοπάτια που κατεβάζουν στον μοναχικό άη Γιώργη…
Αριστερά, προς άλλους τάφους, και την αμμουδερή παραλία του Πνιγμένου (10΄). Και σε αυτήν υπάρχουν αρχαία λείψανα.
Το νησίδιο έχει πολλές και ανεξερεύνητες σπηλιές.
Είναι απίστευτο πόσα πολλά πράγματα έχεις να κάνεις και να δεις, πάνω σε ένα νησάκι εκτάσεως σκάρτα 5 τ.χλμ. Μια εβδομάδα, δεν φτάνει!
Κουζινα Τελενδου
Υπάρχουν πολλά και γραφικά ταβερνάκια στο “λιμάνι”. Δοκιμάστε συμιακό γαριδάκι, καλαμάρια, αχινοσαλάτα, καβουροσαλάτα, χταποδοκεφτέδες, χταπόδι ξιδάτο και ψητό, σπινιάλο, φούσκες, μύδια αχνιστά και σαγανάκι, φύλλα (ντολμαδάκια), καλύμνικη σαλάτα μιρμιζέλι, και φυσικά φρέσκα ψάρια, πολλά από τα οποία θα ιδείτε να ξεφορτώνονται μπροστά στα μάτια σας, από τα καΐκια… Στο κύμα που θα σκάει στα πόδια σας, θα ζητούν το ψωμί σας κεφαλόπουλα και σάργες… Αγαπημένο παιχνίδια των θαμώνων των ταβερνών της Τελένδου…
Πανηγυρια Τελενδου
Το νησί πανηγυρίζει:
- στις 27 Ιουλίου (τ’ αγιου Παντελεήμονος)
- στις 21-22 Ιουλίου γίνεται το Φεστιβάλ της Τελένδου, το οποίο πρωτοξεκίνησε το 2006, και
- στις 15 Αυγούστου (την Κοίμηση της Θεοτόκου).
Το 2014 την επισκέφθηκε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κ. Παπούλιας, για την τελετή του Αγιασμού των Υδάτων…
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκακης «Παραδοσεις των λαών». Γ. Λεκακης «Συγχρονης Ελλαδος περιηγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 4.1.2002.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Δρελιώση-Ηρακλείδου Αν. «Τέλενδος», στο «Αρχαιολογία, νησιά του Αιγαίου», επιμ. Α. Βλαχόπουλου, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 2005.
- Κόλλιας Ηλ. «Δωδεκάνησα – Κάλυμνος, Σύμη, Καστελλόριζο, Κάσος», εφημ. Καθημερινή, ένθετο «7 ημέρες», 1996.
- Dutoit Y., κ.ά. «Liste der Dodekanes-Inseln: définition de Liste der Dodekanes».
- Παπαθανασίου Μ. «Κάστρο Τελένδου – Ελληνικά Κάστρα».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Ο οικισμός αυτός των 140 κατ., επήρε το όνομά του, από τις πολλές μυρτιές που ευρίσκονται ολούθε ολόγυρά του – 7,5 χλμ. από την Χώρα.
[2] Η Κέλερις συμπεριλαμβανόταν στις «νήσους Καλύδνας». Μνημονεύεται στον «Κατάλογο των Νεών» του Ομήρου, στην περιφέρεια Καλύμνου. Ανήκε, ίσως, στον αρχαίο καλυμνιακό Δήμο Πανόρμου.
[3] Plin. 5,31,35,§131.
[4] Πρόκειται για τα νησίδια Καλαβρός και Αγ. Κυριακή.
[5] τηλ. 22430-47.934.
[6] ή με καΐκι, απ’ όπου μετά απαιτείται και πάλι ανάβαση μιας ώρας.
[7] Αλλαχού στο Αιγαίο, τα λένε θολάρια.
πριγκηπισσα Ποθα Καλυμνου τριπλο δοκιμι αγαπης, πατερας νεος αγαπη
